II
ÖZET
AB UZMANLIK TEZİ
Türkiye Tarımsal Dış Ticaretinin Yapısal Analizi ve AB Sürecinin Etkileri Erdal EROL
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü
Türkiye’de tarım sektörü ve dış ticareti ülke ekonomisinde ve AB sürecinde önemli bir politika alanıdır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye tarımsal dış ticaretinin yapısını, farklı dış ticaret veri sınıflamalarına göre, 1990-2013 dönemi verileri üzerinden temel göstergelere dair değerlendirmeler yaparak ortaya koymak ve dış ticaretin yapısal durumunu ve sorunlarını, söz konusu veriler kullanılarak oluşturulan çeşitli endeksler yoluyla analiz etmektir. Ayrıca, çalışmada tarımsal dış ticaretin AB sürecindeki konumunu ve yaşadığı etkileri ortaya koymak amacı ile mevzuat ve literatür taraması yöntemiyle çeşitli bulgulara erişilmektedir. Çalışmada yapılan analizler sonucunda varılan sonuçlar; tarımsal dış ticaret verileri değerlendirilirken seçilen sınıflamanın önem arz ettiği, endüstri içi ticaret analizlerinin dış ticaret değerlendirmesinde dikkate alınması gereken bir husus olduğu, sektör dış ticaretinde, bitkisel üretim alt sektörleri ve bunlara dayalı işlenmiş gıda sanayine bağımlı bir ihracat yapısının mevcut olduğu, tarımsal hammaddelerde önemli oranda dışa bağımlılığın söz konusu olduğu ve AB sürecinin sektör üzerindeki etkilerinin sınırlı olduğu şeklindedir. Çalışma, Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi olarak, AB Uzmanı Seçil Adalet GÖK’ün danışmanlığında hazırlanmıştır.
Anahtar kelimeler: tarım, tarımsal dış ticaret, AB, gümrük birliği, rekabet gücü, dışa
III
ABSTRACT
EU Expertise Thesis
Structural Analysis of Turkish Agricultural Foreign Trade and Effects of EU Process Erdal EROL
Ministry of Food, Agriculture and Livestock Directore General of EU and Foreign Affairs
Agriculture and agricultural foreign trade has been a crucial policy area in overall economy and EU membership process. The purpose of this study is to manifest the structure of Turkish agricultural foreign trade in terms of basic trade indicators by using trade data classified according to different trade data classifications for 1990-2013 period, and analyse structural situation and problems using indexes composed from this data. Furthermore, there achieved some findings through legislation and literature review to manifest the position of agricultural trade in EU membership process and its effects faced by agricultural trade in this period. The results of this study revealed through performed analysis, are; ( a) classifications used and intra-industry trade are both important issues in evaluations of agricultural foreign trade data; (b) there exists a plant production and processed food based on this production dependent structure in export; (c) there is a substantial level of foreign-source dependency in agricultural inputs and; (d) EU membership process has had limited effect on agricultural foreign trade. This EU Expertise Thesis is prepared in collaboration with EU Expert Seçil Adalet GÖK, as thesis advisor.
Key words: agriculture, agricultural foreign trade, EU, customs union, competitiveness,
IV İÇİNDEKİLER ÖZET ... II ABSTRACT ... III İÇİNDEKİLER ... IV TABLOLAR DİZİNİ ... VI GRAFİKLER DİZİNİ ... IX GİRİŞ ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ... 4
1. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISININ ANALİZİ ... 4
1.1. TEMEL GÖSTERGELER İLE TARIMSAL DIŞ TİCARET ... 4
1.1.1. İhracat ... 9
1.1.2 İthalat ... 13
1.1.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 17
1.2. DÜNYADAKİ KONUM ... 27
1.2.1. İhracat ... 27
1.2.2. İthalat ... 30
1.2.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 34
İKİNCİ BÖLÜM ... 38
2. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISAL ANALİZİ ... 38
2.1. REKABET GÜCÜ ANALİZİ ... 38
2.1.1. Metodoloji ... 39
2.1.2. Rekabet Gücü Analizi Sonuçları ... 43
2.1.3. Rekabet Gücüne İlişkin Değerlendirmeler... 57
2.2. DIŞA AÇIKLIK DEĞERLENDİRMESİ ... 65
2.2.1. Metodoloji ... 65
2.2.2. Tarımsal Dış Ticarette Dışa Açıklık ... 67
2.2.2.1. Farklı Sınıflamalara Göre Değerlendirmeler... 67
2.2.2.2. Farklı Sınıflamalara Göre Tablolar ve Grafikler ... 73
2.3. YOĞUNLAŞMA ANALİZİ ... 82
2.3.1. Metodoloji ... 83
2.3.1.1. CRm Analizi ... 83
V
2.3.2. Yoğunlaşma Analizi Sonuçları ... 86
2.3.2.1. İhracat ... 88
2.3.2.1.1. Alt Sektör Yoğunlaşması ... 88
2.3.2.1.2. Ülke Yoğunlaşması ... 96
2.3.2.2. İthalat ... 105
2.3.2.2.1. Alt Sektör Yoğunlaşması ... 105
2.3.2.2.2. Ülke Yoğunlaşması ... 112
2.3.3. Yoğunlaşma Analizine İlişkin Değerlendirmeler ... 121
2.3.3.1. İhracat ... 121
2.3.3.2. İthalat ... 122
2.3. ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET ANALİZİ ... 124
2.4.1. Metodoloji ... 125
2.4.2. Endüstri İçi Ticaret Analizi Sonuçları ... 126
2.4.3. Endüstri İçi Ticaret Analizine İlişkin Değerlendirmeler ... 134
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 135
3. AB SÜRECİ VE TÜRKİYE TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ... 135
3.1. GENEL DEĞERLENDİRME ... 135
3.2. AB SÜRECİ VE TARIMSAL DIŞ TİCARET ... 137
3.2.1. Türkiye-AB Gümrük Birliği ... 137
3.2.1.1. İşlenmemiş Tarım Ürünleri ... 139
3.2.1.2. İşlenmiş Tarım Ürünleri ... 140
3.2.1.3. Serbest Ticaret Anlaşmaları ... 141
3.2.2. Gümrük Birliği’nin İşlenmemiş Tarım Ürünlerine Genişletilmesi ... 143
3.3. TÜRKİYE-AB TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ... 146
3.3.1. İhracat ... 146
3.3.2. İthalat ... 147
3.3.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi, İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 148
3.4. AB SÜRECİNİN TARIMSAL DIŞ TİCARETE ETKİLERİ ... 163
SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER ... 169
KAYNAKÇA ... 181
EKLER ... 185
VI
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1. Harmonize Sistem Sınıflamasında Tarım Sektörü Fasılları ... 5
Tablo 2. Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ... 7
Tablo 3. Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ... 8
Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon USD) ... 45
Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) .. 51
Tablo 6. Alt Sektörler RCA Değerleri-Tarımsal Hammaddeler RCA Sıralı Liste (Milyon USD) ... 55
Tablo 7. Tarım Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme ... 63
Tablo 8. Gıda Maddeleri Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme ... 63
Tablo 9. Tarımsal Hammaddeler Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme ... 64
Tablo 10. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri-HS ... 73
Tablo 11. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ... 76
Tablo 12. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-ISIC Rev. 3... 79
Tablo 13. Tarımsal İhracatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları ... 91
Tablo 14. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 92
Tablo 15. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000) ... 94
VII
Tablo 17. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 99
Tablo 18. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) ... 100
Tablo 19. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) ... 102
Tablo 20. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 8 ve 20)(Milyon USD) ... 103
Tablo 21. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 7 ve 24)(Milyon USD) ... 104
Tablo 22. Tarımsal İthalatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları ... 107
Tablo 23. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 108
Tablo 24. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 108
Tablo 25. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013)... 111
Tablo 26. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 115
Tablo 27. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) ... 117
Tablo 28. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) ... 118
Tablo 29. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 15 ve 10)(Milyon USD) ... 119
Tablo 30. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 12 ve 23)(Milyon USD) ... 120
Tablo 31. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-2000-2010-2013) ... 129
Tablo 32. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-1996) ... 130
VIII Tablo 34. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (2004-2009) ... 132
Tablo 35. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (2010-2013) ... 133
Tablo 36. Türkiye’nin Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları (Şubat 2015) ... 141
Tablo 37. Türkiye-AB Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%) ... 151
Tablo 38. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Toplam Ticaret İçindeki Payları ve Yıllara Göre Değişimi (%) ... 152
Tablo 39. Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaretinin Toplam Tarımsal Ticaret İçindeki Payları (%)(Önde Gelen Fasıllar) ... 153
Tablo 40. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Yıllara Göre Değişimi (%)(Önde Gelen Fasıllar) 154
Tablo 41. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 1-6/1990-2003) ... 155
Tablo 42. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 7-12/1990-2003) ... 157
Tablo 43. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 13-18/1990-2003) ... 159
Tablo 44. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl 19-24/1990-2003) ... 161
Tablo 45. Gümrük Birliği’nin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkilerini İnceleyen Çalışmalar ... 164
IX
GRAFİKLER DİZİNİ
Grafik 1. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-HS ... 74
Grafik 2. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-HS ... 75
Grafik 3. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-HS ... 75
Grafik 4. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ... 77
Grafik 5. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ... 77
Grafik 6. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ... 77
Grafik 7. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3... 80
Grafik 8. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ... 80
Grafik 9. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ... 81
Grafik 10. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 93
Grafik 11. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 100
Grafik 12. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ... 109
X
KISALTMALAR DİZİNİ
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri
CN Combined Nomenclature (Kombine Nomanklatör)
CR Concentration Ratio (Yoğunlaşma Oranı) DTÖ Dünya Ticaret Örgütü
GB Gümrük Birliği
GDP Gross Domestic Product (Gayrisafi Yurtiçi Hasıla)
GSYH Gayrisafi Yurtiçi Hasıla
GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı GTİP Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu
HS Harmonized System (Harmonize Sistem)
HHI Herfindahl-Hirschman Index (Herfindahl-Hirschman Endeksi)
ISIC International Standard Industrial Classification of All Economic Activities (Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması)
İKV İktisadi Kalkınma Vakfı
OKK Ortaklık Konseyi Kararı'nın OTP Ortak Tarım Politikası
s. Sayfa
SITC Standard International Trade (Classification Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması)
STA Serbest Ticaret Anlaşması
TKB Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği
UN Comtrade Birleşmiş Milletler Mal Ticareti Veri Tabanı
UNSD United Nations Statistics Division (Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi) USD United States Dollar (USD)
1
GİRİŞ
Dış ticaret, kendi kendine yetemeyen ülkeler için hem verimli üretim ve kaynakların etkin kullanımı hem de tüketicilerin ürün çeşitliliğinde sağladığı avantajlar bakımından önemli bir araç olagelmiştir. Bu ve benzeri gerekçelerle ticaret yapan devletler, küreselleşme ile gün geçtikçe birbirlerine daha fazla yakınlaşarak, kendi sınırları içindeki kaynakları ile vatandaşlarının tüm ihtiyaçlarını karşılamayacakları gerçeğinin farkında olarak diğer ülkeler ile çeşitli düzeylerde ekonomik, siyasi ve ticari ortaklıklara girişmektedirler. Burada temel amaç, bazı alanlarda üretim ve teknoloji açısından ileri düzeyde olan ülkelerin tecrübeleri ve kaynaklarından yararlanmak ile yürütülen ortak diplomasi ve müzakereler yoluyla karşılıklı ticaretin önündeki engelleri bertaraf ederek yapacakları ticaret ile gelirlerini ve dolayısıyla refah düzeylerini yükseltmektir.
Tarım sektörü, sektörün genel ekonomideki payı, verimlilik düzeyi ve kendine yeterliliği gibi ekonomik endişeler ile nüfusun beslenmesi, gıda güvenliği ve kırsal istihdam gibi sosyal gerekçelerle politika konusu olan bir sektördür. Bu bağlamda, tarımsal dış ticaret de diğer sektörlerden farklı biçimde ele alınması gereken önemli ve hassas bir alandır. Bu hususlar, Türkiye’nin yukarıda sayılan gerekçelerle yürüttüğü dış ticaret ilişkilerinin, siyasal anlamda giriştiği çeşitli ortaklıkların, katılım sağladığı bazı uluslararası organizasyonların ve ekonomik anlamda dâhil olduğu bölgesel ve küresel ölçekteki, geniş kapsamlı ekonomik ve ticari anlaşmaların ve bu ilişkilerin etkilerinin önemle ele alınmasını gerektirmektedir.
Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) arasında Temmuz 1959’dan bu yana tesis edilen yakın ilişkiler en kapsamlı siyasi ve ekonomik ortaklık girişimi olarak tarihte yerini almaktadır. Bu süreçte 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararıyla tesis edilen Türkiye-AB Gümrük Birliği (GB) ülkemizin hem iç hem de dış ticaretinde gerek mevzuatta gerek ticaret hacmi ve kompozisyonunda önemli etkileri olan bir ortaklıktır. Tarım sektörü GB’de özel bir konumda ve sınırlı bir şekilde yer almaktadır.
2 Öte yandan Türkiye’nin uluslararası ilişkilerinde devam eden ve olması muhtemel yeni gelişmelere ile bunların etkilerine karşı tarım sektörünün konumu ve sektörün karşı karşıya kalacağı muhtemel etkiler önemli bir politika alanını oluşturmaktadır. Burada, dış ticaret önemini korumakta ve bu ilişkilerde önemli tartışma alanı olmaktadır. Bu kapsamda, tarımsal dış ticaret alanında, politika yapıcılara perspektif sağlaması ve yürütülen ilişkilerde sektöre dair, sektörün geleceği açısından önem arz eden hususlarda önemli değerlendirme ve sonuçlar sağlaması amaçlarına hizmet edecek akademik çalışmaların yürütülmesi önem arz etmektedir.
Çalışmanın 1. bölümünde, tarımsal dış ticaret, dış ticaret verilerinin derlenmesinde kullanılan üç farklı istaistiki sınıflamaya göre (HS-Harmonized System-Harmonize Sistem, ISIC International Standard Industrial Classification of All Economic Activities -Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması, SITC-Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması), 1990-2013 dönemi için, dış ticaret verileri, ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi, ihracatın ithalatı karşılama oranı, tarımsal dış ticaretin genel dış ticaret içerisindeki payı temel göstergeleri üzerinden ele alınmakta ve bu göstergelerde ülkemizin dünyadaki konumu aynı dönemin seçilmiş yılları için ortaya konmaktadır. Ayrıca tarımsal dış ticaret göstergeleri genel ticaret göstergeleri ile de karşılaştırılmaktadır.
Çalışmanın 2. bölümünde, sektörün dış ticareti yapısal göstergeler itibariyle ele alınmakta ve dış ticarette rekabet gücü analizi (SITC bazında/1990-2013), sektörün dış ticarete açıklık düzeyi (HS-SITC-ISIC bazında/1998-2013), dış ticarette fasıl, ürün ve ülke düzeyinde yoğunlaşma analizi (HS bazında/1990-2013) ve dış ticarette endüstri içi ticaret analizi (SITC bazında/1990-2013) yapılmaktadır. Bu analizler yoluyla dış ticaretteki yapısal durumlar ve sorunlar tespit edilmeye çalışılmaktadır.
Çalışmanın 3.bölümünde ise Avrupa Birliği sürecinde tarımsal dış ticaretin konumu ve sürecin dış ticaret üzerindeki etkileri, yoğunluklu olarak GB bağlamında ele alınmaktadır.
3 Çalışmanın sonuç bölümü ise çalışmada ele alınan hususlara dair çıkarımlara ve politika önerilerine yer vermektedir.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
1. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISININ ANALİZİ
1.1. TEMEL GÖSTERGELER İLE TARIMSAL DIŞ TİCARET
Çalışmanın bu alt bölümünde, tarımsal dış ticaret farklı dış ticaret veri sınıflamalarına göre 1990-2013 dönemi verileri üzerinden değerlendirilmekte olup, Türk tarımsal dış ticaretinin yapısı; ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi, ihracatın ithalatı karşılama oranı ve tarımsal dış ticaretin genel dış ticaret içerisindeki payı gibi temel göstergeler kullanılarak ortaya konulmaya çalışılmaktadır.
Yapılan hesaplamalarda ve analizlerde kullanılan veriler, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) veri tabanından temin edilmiş olup, 1990-2013 yıllarını kapsamaktadır ve 2014 yılı Kasım ayı ve sonrasında yapılmış ve yapılması muhtemel güncellemelerden aridir. TÜİK veri tabanında ihracat verileri FOB (Free On Board-Gemi Güvertesinde Teslim), ithalat verileri ise CIF (Cost, Insurance and Freight- Mal Bedeli, Sigorta ve Navlunu Ödenmiş Olarak Teslim) olarak değerlendirilmektedir.
Dış ticaret verilerinin derlenmesinde, açıklanmasında, değerlendirilmesinde ve uluslararası karşılaştırmasında Harmonize Sistem (HS), Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırması (SITC) ve Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC) sıklıkla kullanılan sınıflamalardır (TÜİK, 2008, s. 21).
- Harmonize Sistem Sınıflaması (HS-Harmonized System)
HS; gümrük işlemlerinde kullanılan istatistiksel bir sınıflama olup 1981 yılında Gümrük İşbirliği Konseyi tarafından hazırlanmıştır. Birleşmiş Milletler’in yaptığı bir
5 araştırmaya göre 104 ülke ve Dünya Ticaret Örgütü bu sistemi kullanmaktadır. Uluslararası ticarete konu eşyaların eşya ve ekonomik değer sınıflama indeksi olan Gümrük tarife cetvelinde yaklaşık 19.000 adet 12 basamaklı Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GTİP) kodu mevcuttur. Bu kodların ilk 6 basamağı HS kodu olup, 7. ve 8. Basamakları ile AB ülkelerinde kullanılan Kombine Nomanklatör (CN) kodlarına uyum sağlamıştır. Son 4 basamak ise Türkiye tarafından ilave edilen kodlardır (TÜİK, 2008, s. 21). Çalışmada bu sınıflamanın 2’li bazda 01-24 arası fasılları tarım sektörü olarak alınmıştır.
Tablo 1. Harmonize Sistem Sınıflamasında Tarım Sektörü Fasılları
Kod Fasıl Adı
01 Canlı hayvanlar 02 Etler ve yenilen sakatat
03 Balıklar, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar ve suda yaşayan diğer omurgasız hayvanlar 04 Süt ürünleri; yumurtalar; tabii bal; diğer yenilebilir hayvansal menşeli ürünler
05 Diğer hayvansal menşeli ürünler (kıl, kemik, boynuz, fildişi, mercan, bağırsak, vb.)
06 Canlı ağaçlar ve diğer bitkiler; yumrular, kökler ve benzerleri; kesme çiçekler ve süs yaprakları 07 Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular
08 Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu meyvalar 09 Kahve, çay, paraguay çayı ve baharat
10 Hububat
11 Değirmencilik ürünleri; malt; nişasta; inülin; buğday gluteni 12 Yağlı tohum ve meyvalar;
muhtelif tane, tohum ve meyvalar;sanayiide ve tıpta kullanılan bitkiler; saman ve kaba yem 13 Lak; sakız, reçine ve diğer bitkisel özsu ve hülasalar
14 Örülmeye elverişli bitkisel maddeler;
tarifenin başka yerinde belirtilmeyen veya yer almayan bitkisel ürünler
15 Hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar; yemeklik katı yağlar; hayvansal ve bitkisel mumlar 16 Et, balık, kabuklu hayvanlar, yumuşakçalar veya diğer su omurgasızlarının müstahzarları 17 Şeker ve şeker mamulleri
18 Kakao ve kakao müstahzarları
19 Hububat, un, nişasta veya süt müstahzarları; pastacılık ürünleri
20 Sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar 21 Yenilen çeşitli gıda müstahzarları
(kahve hülasaları, çay hülasaları, mayalar, soslar, diyet mamaları, vb.) 22 Meşrubat, alkollü içkiler ve sirke
23 Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri; hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler 24 Tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler
6 - Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC-Standard International
Trade Classification)
SITC, Birleşmiş Milletler tarafından hükümetlerin işbirliği ile uzmanların görüşleri alınarak hazırlanmış bir sınıflama sistemidir. Birçok ülke dış ticaret istatistiklerini STIC ile ilişkili sınıflamalara göre düzenlemiş, uluslararası kuruluşların birçoğu da dış ticaret istatistikleri için SITC’yi temel almışlardır. SITC, özellikle uluslararası dış ticaret verilerinin karşılaştırılmasında kullanılmakta olup, 3.121 adet 5 basamaklı kod içeren bir yapısı vardır (TÜİK, 2008, s. 22).
Çalışmada Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması, 3. Revizyonuna göre tarım ürünleri için sınıflamanın;
0 - canlı hayvan ve gıda maddeleri, 1 - içki ve tütün,
21 - işlenmemiş kösele ve deri,
22 - yağlı tohumlar, yağ veren meyveler, 23 - ham kauçuk,
24 - mantar, odun ve kereste,
25 - kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt, 26 - kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt,
29 - başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler, 4 - hayvansal, bitkisel katı ve sıvı yağlar, mumlar
kalemleri temel alınmıştır. Gıda maddeleri için 0, 1, 22 ve 4, tarımsal hammaddeler için 21, 23, 24, 25, 26 ve 29 kodlu kalemler kullanılmıştır.
7
Tablo 2. Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri
Kod Tanım
00 Canlı hayvanlar 01 Et ve et müstahzarları
02 Süt, süt ürünleri ve yumurtalar 03 Balıklar ve diğer deniz ürünleri 04 Hububat, hububat ürünleri 05 Meyve ve sebzeler
06 Şeker, şeker ürünleri ve bal
07 Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri 08 Hayvanlar için gıda maddeleri
09 Çeşitli yenilebilir ürünler (yağ, homojenize ürünler, sos, maya vb.) 11 İçkiler
12 Tütün ve tütün mamülleri 21 İşlenmemiş kösele, deri ve kürk 22 Yağlı tohumlar, yağ veren meyveler 23 Ham kauçuk (tabii ve sentetik) 24 Mantar, odun ve kereste
25 Kağıt hamuru ve kullanılmış kağıt 26 Dokuma elyafı ve bunların artıkları
29 Başka yerde belirtilmeyen hayvansal ver bitkisel menşeli hammaddeler 41 Hayvansal sıvı ve katı yağlar
42 Bitkisel sıvı yağlar ve franksiyonları (rafine edilmiş olsun olmasın, kmyasal işlem görmemiş) 43 Kimyasal işlem görmüş bitkisel ve hayvansal katı/sıvı yağlar, mumlar
Kaynak: TÜİK, SITC Rev. 3
- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC-International Standard
Industrial Classification of All Economic Activities)
Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması'nın (International Standart Industrial Classification: ISIC) uyarlaması Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi tarafından 1948 yılında kabul edilmiştir. Sınıflama ekonomik faaliyet türlerine göre oluşturulmuştur. ISIC Rev. 2 sınıflaması 1958 ve 1968 yıllarında revize edilmiştir. 1989 yılından itibaren ISIC Rev. 3, 2002 yılından itibaren ISIC Rev. 3.1 versiyonu kullanılmaktadır. Daha sonra ortaya yeni faaliyet kollarının çıkması ve hizmetler sektörünün yeni faaliyetlerle genişlemesi daha detaylı bir sınıflama olan Rev. 4’ü ortaya çıkarmıştır. ISIC Rev. 4 2006 yılından beri Rev. 3 ve Rev. 3.1 yerine
8 kullanılmaktadır. Sınıflama 21 kısım, 99 bölüm, 238 grup ve 419 sınıftan oluşmaktadır. Sınıflama ya göre tarım sektörü kalemleri Tablo 3’teki gibidir (TÜİK, 2008, s. 23).
Tablo 3. Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri
Kod Tanım
01 Tarım ve Hayvancılık 02 Ormancılık ve Tomrukçuluk
05 Balıkçılık
Kaynak: Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi, ISIC Rev. 3
- HS, SITC ve ISIC Sınıflamalarının Karşılaştırılması
SITC ve HS arasındaki en önemli fark, SITC’nin, ürünlerin üretim sürecindeki ekonomik fonksiyonlarına odaklanması (hammadde-ara malı gibi) iken, HS’nin ürünlerin ferdi dağılımlarına yoğunlaşmasıdır. SITC ürünlere üretim yönünden yaklaşırken, HS ürünleri kullanım amacından bağımsız olarak kendi başına ele almaktadır. Bunun dışında SITC, HS kadar detaylı değildir. HS kodları 12 rakama kadar detaylanabilirken, SITC 5 rakama kadar kodlanmıştır (UNSD, 2006).
Tarımsal ürünlerin ticareti ele alınırken HS 01-24 fasıllarında gıda maddeleri yoğunlukta iken SITC için çalışmada dâhil edilen kalemler tarımsal hammaddeleri de tarımsal ürünlere katmaktadır. Bu tarımsal hammaddelere yoğunlukla sanayi sektöründe kullanılan hammaddeler de dâhildir (işlenmemiş kösele, deri ve kürk, ham kauçuk, mantar, odun ve kereste, kâğıt hamuru ve kullanılmış kağıt, dokuma elyafı ve bunların artıkları).
ISIC, ürün sınıflaması değil bir faaliyet sınıflamasıdır. Sınıflamada önemli oranda üretim süreçlerinin ve üretim teknolojilerinin ortaklığı belirleyici olmaktadır. Tarım sektörü doğal kaynaklara dayalı bitkisel (tahıl, meyve sebze yetiştiriciliği vb. ve hayvansal (canlı hayvan yetiştiriciliği vb.) üretim ile balıkçılık ve ormancılık faaliyetlerini kapsamaktadır. Gıda ürünlerinin imalatı (et ve et ürünleri, balık, kabuklu deniz hayvanları, yumuşakçalar, işlenmiş meyve-sebze, bitkisel ve hayvansal katı-sıvı yağ, süt ve süt ürünleri, öğütülmüş tahıl ürünleri, fırın ürünleri, şeker-kakao vb., makarna-şehriye vb.,
9 hazır gıdalar, hazır hayvan yemleri), içeceklerin imalatı (alkollü-alkolsüz içecekler) ve tütün ürünleri imalatı sanayi sektörü içerisinde ele alınmaktadır (UNSD, 2008, s. 65-79).
1.1.1. İhracat
Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal ihracat verileri üç farklı sınıflamaya göre ayrı alt başlıklar halinde ele alınacaktır.
- Harmonize Sistem Sınıflaması
Türkiye tarımsal ihracatı 1990 yılında 3 milyar 14 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 16 milyar 977 milyon USD’ye ulaşmıştır. Dönem içerisinde tarımsal ihracatın dolar bazında parasal değerinin 1990’dan 2013’e ortalama beş kat arttığı görülmektedir. Öte yandan genel ihracat 1990 yılında 12 milyar 959 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 151 milyar 803 milyon USD’ye çıkmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında % 23,3 iken 2013 yılında % 11,2’ye gerilemiştir. Tarımın genel ihracat içerisindeki payının 1990’dan itibaren düşüşe geçtiği, 2002’den itibaren daha düz bir seyir izlediği, ancak 2005- 2008 yılları arasında genel ihracattaki artışa paralel olarak tarımsal ihracatın payının düştüğü, 2008’den 2011’e kadar ise artış gösterdiği görülmektedir (EK 1-Tablo 1 ve
Grafik 1).
Türkiye tarımsal ihracatının 1990 yılından itibaren yaşadığı değişimlere baktığımızda, dönem boyunca dalgalanmalar yaşanmakla birlikte değişimlerin ortalaması % 8,5 olarak gerçekleşmiş ve yaşanan artışın da önemli oranda 2000-2013 döneminde yaşandığı dikkat çekmektedir. Bu ortalama değerlere göre, 1990-1999 arası ortalama yıllık artış % 2,5 iken, 2000-2013 yılları arasında %13,2 olarak gerçekleşmiştir. Genel ihracattaki değişim değerleri tarımsal ihracat ile paralellik arz ederken dönem boyunca ortalama değerlerde tarımsal ihracattan daha fazladır (EK 1-Tablo 1).
10 Tarımsal ihracatta önde gelen ülkelere baktığımızda dönemler itibariyle ihracat partnerlerinin farklılaştıklarını görmekteyiz. 2013 yılında Irak, Almanya, Rusya Federasyonu, İtalya ve ABD ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 3.538 (% 20,8), 1.347 (% 7,9), 1.179 (% 6,9), 665 (% 3,9), ve 635 (% 3,7), milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ihracat partneri Almanya iken, 2010 yılından itibaren ilk sırayı Irak’ın aldığı görülmektedir. Tarımsal ihracat içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’larda % 70 civarında seyreden payın, 2013’te % 60 civarına düştüğünü görmekteyiz. Bu da ihracatta partner sayısının, aynı dönemde 108’den 197’ye artmış olmasıyla uyumlu bir durumu sergilemektedir. Ülke değerlendirmeleri çalışmanın 2. Bölümünde Yoğunlaşma Analizi alt bölümünde detaylandırılacaktır (EK 1-Tablo 2).
Tarımsal ihracatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin ihracatında 7. ve 8. fasıllarda yer alan sebze ve meyvenin hem değer hem pay olarak en önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. Meyve ve sebzeyi, dönem boyunca tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl) ve sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) takip etmektedir. Dönem içerisinde değer olarak artsa da meyve ve sebze, tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler ile yenilen sebze ve kök yumruların paylarında azalma gözlemlenmektedir. Yine aynı dönemde canlı hayvanlar (1. fasıl) dışındaki tüm kalemlerde değer artışı gözlemlenmesinin yanı sıra diğer hayvansal menşeli ürünler (5. fasıl), kahve, çay ve baharat (9. Fasıl), lak sakız, reçine (13. Fasıl), ve örülmeye elverişli bitkisel maddeler (14. fasıl) gibi fasıllarda pay olarak azalma görülmüştür. Bunların dışında kalan fasıllarda ise değer olarak artış söz konusuyken çoğu fasılda 2010 yılından itibaren daha yüksek oranlı bir artış eğilimi izlenmektedir. Ancak bu değer artışı, toplam tarım ihracatındaki artıştan küçük olduğu için fasılların genel tarım ihracatı içerisindeki paylarına düşüş olarak yansımıştır (EK 1-Tablo
11 - Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC Rev. 3)
Türkiye tarımsal ihracatı 1990 yılında 3 milyar 300 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 17 milyar 739 milyon USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri ihracatı 1990 yılında 2 milyar 906 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 16 milyar 749 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal hammadde ihracatı ise 1990 yılında 394 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 990 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında % 25,5 iken 2013 yılında % 11,7’ye gerilemiştir. Tarımsal ihracat değer olarak artarken, genel ihracatın daha yüksek oranda artması nedeniyle tarımın genel ihracat içerisindeki payı yıllar itibariyle düşmüştür. Aynı dönemde gıda maddeleri ihracatının tarım ihracatı içerisindeki payı % 88'den % 94,4'e çıkarken, tarımsal hammadde ihracatının payı % 11,9'dan % 5,6'ya gerilemiştir (EK 1-Tablo 4-5 ve Grafik 2-3).
Gıda maddeleri, tarımsal hammadde ihracatı ile tarımsal ve genel ihracatta dönemler itibariyle yıllık değişimlerin ortalamasına bakıldığında; 1990-1999 döneminde gıda maddeleri ihracatının yıllık ortalama % 2,7 arttığı, 2000-2013 döneminde bu artışın yıllık olarak ortalama %13,2 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Benzer şekilde tarımsal hammadde ihracatı yıllık ortalaması da aynı dönemlerde % 0,3'ten % 10,5'e çıkmıştır. Tarımsal ihracatın 1990-1999 ve 2000-2013 dönemleri itibariyle yıllık ortalama artış hızının % 2,2'den % 13'e; genel ihracatın ise % 8,1'den % 14,9'a çıktığı görülmektedir (EK
1-Tablo 5).
Gıda maddeleri ihracatında önemli partnerlerimizin 2013 yılında Irak, Almanya, Rusya, İtalya ve ABD olduğu; bunun da tarımsal ihracatın % 90’nından fazlasını gıda maddelerinin oluşturması sebebiyle, tarım ihracatı partnerlerimizle aynı olduğu görülmektedir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ihracat partneri Almanya iken, 2010 yılından itibaren ilk sırayı Irak’ın aldığı görülmektedir. Gıda
12 maddeleri ihracatı içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’da % 65,7 olan payın, 2013’te % 71,4 olarak gerçekleştiği görülmektedir (EK 1-Tablo 6-7).
Tarımsal hammadde ihracatımızda önemli ülkeler sıralamasında 1990’dan 2013’e önemli değişiklikler gözlenmektedir. En önemli değişimler Çin ve İran’a olan hammadde ihracatında görülmektedir. 1990’larda tarımsal hammadde ihracatımızda % 1,5 payı olan Çin, 2013’te % 11,1’lik pay ile en önemli ihracat partnerimiz haline gelmiştir. İran’a olan tarımsal hammadde ihracatımızın toplam hammadde ihracatımız içerisindeki payı Çin’e göre daha ılımlı bir artış göstererek % 6’dan % 9,5’e çıkmıştır. Payında azalma görülen önemli ülkeler ise Almanya ve İtalya olarak öne çıkmaktadır. Bu kalemdeki diğer önemli partnerler gıda maddeleri ve tarım ürünleri ihracatımızdaki gibi Almanya, İtalya ve ABD olmuştur. Önemli ülkelere yapılan ihracatın toplam içindeki payı ise 1990 yılında % 63,8’den 2013 yılında % 79,5’e çıkmıştır (EK 1-Tablo 8).
- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC Rev. 3)
Türkiye tarımsal ihracatı 1990 yılında 2 milyar 60 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar boyunca artarak 2013 yılında 5 milyar 912 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı ise dönem başında % 15,9 iken 2013 yılında % 3,9’a gerilemiştir. Tarımsal ihracat değerlerinin ve dolayısıyla genel ticaret içerisindeki paylarının düşük olmasının nedeni daha önce de belirtildiği gibi sınıflamanın temel tarım sektörlerini kapsaması ve işlenmiş gıda ürünleri ve içki-tütün gibi ürünlerin dış ticaretini imalat sanayi içerisinde değerlendirmesidir (EK 1-Tablo 9 ve
Grafik 4).
13 Tarımsal ihracat, farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da 1990-2013 döneminde bazı yıllar azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış, tarımsal ihracatta yaşanan artışlar genel ihracat artış oranlarının altında kalmış ve artışların önemli kısmı 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri ve tarımsal hammadde ihracatı aynı dönemde artmış olup bu artış da önemli oranda 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Tarımsal ihracatta gıda maddelerinin payı yükselirken tarımsal hammaddelerin payı azalmıştır.
Tarımsal ihracatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin ihracatında 7. ve 8. fasıllarda yer alan sebze ve meyvenin hem değer hem pay olarak en önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. Meyve ve sebzeyi, dönem boyunca tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl) ve sebzeler, meyvalar, sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) takip etmektedir.
Tarımsal ihracatın genel ihracat içerisindeki payı dönem boyunca önemli oranda azalma sergilemiştir.
1.1.2 İthalat
Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal ithalat verileri üç farklı sınıflamaya göre ayrı alt başlıklar halinde ele alınacaktır.
- Harmonize Sistem Sınıflaması
Türkiye tarımsal ithalatı 1990 yılında 1 milyar 895 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 11 milyar 200 milyon USD’ye ulaşmıştır. Öte yandan genel ithalat 1990 yılında 22 milyar 302 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 251 milyar 661 milyon USD’ye çıkmıştır. Tarımsal ithalatın genel
14 ithalat içerisindeki payı ise dönem başında % 8,5 iken 2013 yılında % 5,5’e gerilemiştir. Tarımın genel ithalat içerisindeki payının 1990’dan itibaren düşüşe geçtiği, 2006’dan sonra bir süre artış yaşadıktan sonra % 4,5 bandında yatay bir seyir izlemeye başladığı görülmektedir (EK 1-Tablo 10 ve Grafik 5).
Türkiye tarımsal ithalatının 1990 yılından itibaren yaşadığı değişimlere baktığımızda, dönem boyunca dalgalanmalar yaşanmakla birlikte ortalama % 12,5 artış yaşandığı ve bu artışın da önemli oranda 2000-2013 döneminde yaşandığı dikkat çekmektedir. Bu ortalama değerlere göre, 1990-1999 arası ortalama yıllık artış % 7,1 iken, 2000-2013 yılları arasında bu değer % 16,6 olarak gerçekleşmiştir. Genel ithalattaki değişim değerleri tarımsal ithalat ile paralellik arz ederken 2000-2013 döneminde tarımsal ithalatın gerisinde kalmıştır (EK 1-Tablo 10).
Tarımsal ithalatta önde gelen ülkelere baktığımızda dönemler itibariyle ithalat partnerlerinin farklılaştıklarını görmekteyiz. 2013 yılında Rusya Federasyonu, ABD, Ukrayna, Endonezya ve Almanya ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.969 (% 17,6), 1.251 (% 11,2), 871 (% 7,8), 440 (% 3,9) ve 393 (% 3,5) milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990’dan 2010 yılına kadar Türkiye’nin en önemli ithalat partneri ABD iken, 2013 yılında ilk sırayı Rusya Federasyonu’nun aldığı görülmektedir. Tarımsal ithalat içerisinde önemli ülkelerin toplam paylarına baktığımızda 1990’larda % 80 civarında seyreden payın, 2013’te % 70 civarına düştüğünü görmekteyiz. Bu da ithalatta partner sayısının, aynı dönemde 100’den 164’e artmış olmasıyla uyumlu bir durumu sergilemektedir. Ülke değerlendirmeleri çalışmanın 2. Bölümünde Yoğunlaşma Analizi alt bölümünde detaylandırılacaktır (EK 1-Tablo 11).
Tarımsal ithalatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin ithalatında hububat (10. fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), Şeker ve şeker mamulleri (17. fasıl), gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler (23. fasıl) ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin hem değer hem pay olarak önemli
15 kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır. 10. ve 15. fasıllar dönem boyunca en yüksek pay ve değerlere sahipken, 17. ve 24. fasıllar 1990-2000 arası 23. fasıl ise 2000-2013 arasında yüksek paylara sahip olmuştur (EK 1-Tablo 12).
- Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC Rev. 3)
Türkiye tarımsal ithalatı 1990 yılında 2 milyar 813 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 16 milyar 916 milyon USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri ithalatı 1990 yılında 1 milyar 861 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 2013 yılında 10 milyar 832 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal hammadde ithalatı ise 1990 yılında 952 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 6 milyar 84 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki payı ise dönem başında % 12,6 iken 2013 yılında % 6,7’ye gerilemiştir. Tarımsal ithalat değer olarak artarken, genel ithalatın daha yüksek oranda artması nedeniyle tarımın genel ithalat içerisindeki payı yıllar itibariyle düşmüştür. Aynı dönemde gıda maddeleri ithalatının tarım ithalatı içerisindeki payı % 66,2'den % 64,0’a düşerken, tarımsal hammadde ithalatının payı % 33,8’den % 36,0’a yükselmiştir (EK 1-Tablo 13 ve Grafik 6-7).
Gıda maddeleri, tarımsal hammadde ithalatı ile tarımsal ve genel ithalatta dönemler itibariyle yıllık değişimlerin ortalamalarına bakıldığında; 1990-1999 döneminde gıda maddeleri ithalatının yıllık değişimlerinin ortalamasının % 11,9 olduğu, 2000-2013 döneminde bu artışın yıllık olarak ortalama % 11,0 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Öte yandan tarımsal hammadde ithalatı yıllık değişimlerinin ortalaması aynı dönemlerde % 8,3'ten % 13,7’ye çıkmıştır. Tarımsal ithalatın 1990-1999 ve 2000-2013 dönemleri itibariyle yıllık değişimlerinin ortalaması % 11,9’dan % 14,8'e; genel ithalatın ise % 11,5'den % 14,7'ye çıkmıştır. Dönem boyunca tarımsal ithalatın, genel ithalatın, gıda maddeleri ithalatının ve tarımsal hammadde ithalatının yıllık değişimlerinin ortalaması sırasıyla % 13,6, 13,3, 11,4 ve 11,3’tür (EK 1-Tablo 14).
16 Gıda maddeleri ithalatında 2013 yılında Rusya Federasyonu, ABD, Ukrayna, Endonezya ve Almanya ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.961 (% 18,1), 1.230 (% 11,4), 867 (% 8,0), 479 (% 4,4) ve 365 (% 3,4) milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 1990’da Türkiye’nin en önemli ithalat partnerleri ABD ve Fransa iken, 2013 yılında ABD birinciliği Rusya’ya bırakmış, Fransa ise 13. sıraya gerilemiştir (EK
1-Tablo 16).
Tarımsal hammadde ithalatımızda 2013 yılında ABD, Almanya, Yunanistan, Endonezya ve Türkmenistan ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 1.338 (% 22,0), 349 (% 5,7), 317 (% 5,2), 303 (% 5,0) ve 275 (% 4,5) milyon USD olarak gerçekleşmiştir. (EK 1-Tablo 17).
- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC Rev. 3)
Türkiye tarımsal ithalatı 1990 yılında 1 milyar 139 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde yaşanan dalgalanmalara rağmen artarak 2013 yılında 7 milyar 776 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki payı ise dönem başında % 5,1 iken 2013 yılında % 3,1’e gerilemiştir. (EK 1-Tablo 18 ve
Grafik 8).
- Sonuç
Tarımsal ithalat sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz etmektedir. ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS sınıflamasının gıda maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal ithalat değerini önemli oranda düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal hammaddeleri içerdiği için tarımsal ithalat değeri yüksek çıkmaktadır.
Tarımsal ithalat farklı değerler alsa da her üç sınıflamada da 1990-2013 döneminde bazı yıllar azalmalar sergilemesine rağmen önemli artışlar yaşamış, tarımsal ithalatta
17 yaşanan artışlar genel ithalat artış oranlarına yakın seyretmiş ve artışlar genel olarak 2000-2013 döneminde gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri ve tarımsal hammadde ithalatı aynı dönemde artmıştır. Tarımsal ithalatta gıda maddelerinin payı düşerken tarımsal hammaddelerin payı artmıştır.
Tarımsal ithalatı fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin ithalatında hububat (10. fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), Şeker ve şeker mamulleri (17. fasıl), gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri, hayvanlar için hazırlanmış kaba yemler (23. fasıl) ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin hem değer hem pay olarak önemli kalemler olduğu sonucu öne çıkmaktadır.
Tarımsal ithalatın genel ithalat içerisindeki payı dönem boyunca önemli oranda azalma sergilemiştir.
1.1.2. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı
Çalışmanın bu alt bölümünde tarımsal dış ticaret, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranı göstergeleri ile üç farklı sınıflamaya göre ayrı alt başlıklar halinde ele alınacaktır.
- Harmonize Sistem Sınıflaması (HS)
Türkiye tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 4 milyar 909 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 28 milyar 177 milyon USD’ye ulaşmıştır. Öte yandan genel dış ticaret hacmi 1990 yılında 35 milyar 261 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde önemli artışlar yaşayarak 2013 yılında 403 milyar 464 milyon USD’ye çıkmıştır. Tarımsal dış ticaret hacminin genel dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 13,9 iken 2013 yılında % 7,0’a gerilemiştir. Tarımsal dış ticaret hacminin genel ticaret hacmi içerisindeki payının
18 1991’den itibaren düşüşe geçtiği, 2006’dan sonra bir süre artış yaşadıktan sonra % 6,5-7 bandında yatay bir seyir izlemeye başladığı görülmektedir (EK 1-Tablo 19 ve Grafik 9).
Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl fazla olarak gerçekleşmekle birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 831 milyon USD), fazla değeri 1990 yılında 1 milyar 118 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 777 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Öte yandan genel dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl açık olarak gerçekleşmiş (yıllık ortalama 36 milyar 381 milyon USD), açık değeri 1990 yılında 9 milyar 343 milyon USD olarak gerçekleşirken, 2013 yılında 99 milyar 859 milyon USD olmuştur (EK 1-Tablo 19 ve Grafik 10).
Dış ticaret dengesinin başka bir göstergesi olarak kullanılan, formülü aşağıda verilen ve % 100 değerinin altına indiğinde dış ticaret açığı, üstüne çıktığında dış ticaret fazlası anlamına gelen ihracatın ithalatı karşılama oranı (İİKO) üzerinden değerlendirme yapıldığında tarımsal dış ticaret İİKO dönem boyunca % 100’ün üzerinde seyretmiş ve yıllar itibariyle dalgalanmalar yaşamıştır (dönem ortalama değeri % 191,4 olarak gerçekleşmiştir). Tarım İİKO 1990 yılında % 159, 2000 yılında % 163,1, 2010 yılında % 156,7 ve 2013 yılında % 151,6 olarak gerçekleşmiştir. Genel ticaret İİKO ise 1990 yılında % 58,1, 2000 yılında % 51,0, 2010 yılında % 61,4 ve 2013 yılında % 60,3 olarak gerçekleşmiştir (dönem ortalama değeri % 62,7 olarak gerçekleşmiştir) (EK 1-Tablo 19 ve
Grafik 10).
İİKO= X*100/M X: İhracat Değeri
M: İthalat Değeri
Tarımsal dış ticaret hacmini fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin dış ticaret hacminde, yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler (8. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) ve tütün ve tütün yerine
19 geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir. Hububat (10. fasıl), yağlı tohumlar (12. fasıl), yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular (7. fasıl) öne çıkan diğer fasıllardır. 8. ve 15. fasıllar dönem boyunca en yüksek pay ve değerlere sahipken, 24., 10. ve 20. fasıllar 1990-2000 arası 12. ve 7. fasıllar ise 2000-2013 arasında yüksek paylara sahip olmuştur (EK 1-Tablo 20-21).
Fasılların dış ticaret hacmi, dengesi ve ihracatın ithalatı karşılama oranı itibariyle değerlendirilmesinde ise ortaya şu sonuçlar çıkmaktadır (EK 1-Tablo 21);
- 1.fasılda 1990’da 313 milyon USD olan ticaret hacmi 2000 yılında sert bir düşüş göstermiştir, 2005 yılında 2000 yılındaki seviyesinin de altına düşmüş olan ticaret hacmi, 2013 yılında 360 milyon USD seviyesinde gerçekleşmiştir. Ticaret dengesi, 1990 yılında 95 milyon USD fazla iken, dönem boyunca açık olarak seyretmiş ve 2013 yılında 333 milyon USD açık olarak gerçekleşmiştir. İİKO ise 1990-2013 döneminde önemli oranda düşüş göstermiştir. 1990 yılında % 187 olan oran, 2013 yılında % 4’e gerilemiştir.
- 2.fasılda ticaret hacmi 1990 yılında 35 milyon USD seviyesinde gerçekleşmişken, 1990-2013 yılları arasında dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013 yılında 640 milyon USD seviyesine ulaşmıştır. Ticaret dengesi de yine dönem boyunca pozitif ve negatif değerlere ulaşmıştır. İİKO 1990’da % 150 düzeylerindeyken 2005 yılında % 13.000 seviyesini görmüş ve 2013 yılında da % 2.432 düzeyinde gerçekleşmiştir. - 3. fasılda düzenli bir artış sergileyen ticaret hacmi 1990’da 67 milyon USD seviyesinden 2013’te 707 milyon USD seviyesine yükselmiştir. Ticaret dengesi 1990’larda fazla olarak gerçekleşmiş olup, 44 milyon USD seviyesindeyken 2013 yılında 335 milyon USD düzeyine çıkmış, İİKO ise dalgalı bir seyir izleyerek 1990’lardaki % 479 seviyesinden % 280’e gerilemiştir.
- 4. fasılda ticaret hacminde düzenli bir artış görülmektedir. 1990’da 33 milyon USD olarak gerçekleşen ticaret hacmi 2013 yılında 822 milyon USD düzeyine kadar artmıştır. Ticaret dengesi 1990’daki açık olarak gerçekleşmiş iken, 2013 yılında
20 502 milyon USD fazla olarak gerçekleşmiş ve İİKO buna paralel olarak 1990’daki % 80 seviyesinden 2013 yılında % 414 düzeyine çıkmıştır.
- 5. fasılda 1990’da 46 milyon USD olan ticaret hacmi 2010 yılında 72 milyon USD seviyelerindeyken, 2013 yılında 113 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Dönem başında fazla olarak gerçekleşen ticaret dengesi dönem boyunca azalma eğilimi göstermiştir. 1990’da % 778 olan İİKO 2010 yılına kadar azalmış, 2013 yılında ise artış göstererek % 132 düzeyinde gerçekleşmiştir.
- 6. fasılda 1990 yılında 24 milyon USD olarak geçekleşen ticaret hacmi 2013 yılında 169 milyon USD seviyesine ulaşmıştır. Ticaret dengesi 1990’da fazla olarak gerçekleşmiş iken, 2000 ve 2013 yıllarında denge açık olarak gerçekleşmiştir. İİKO da aynı dönemlerde % 100’ün altında seyrederek, 2000 ve 2013 yıllarında % 74 ve % 83 oranlarında gerçekleşmiştir. 1990 ve 2013 yılları arasındaki dönemde İİKO’nun genel eğilimi de azalma yönünde olmuştur.
- 7. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 431 milyon USD seviyesinden 2013’te 1 milyar 365 milyon USD seviyesine ulaşmıştır. Dönem boyunca ticaret dengesi yüksek oranda fazla olarak gerçekleşmiştir. Bununla birlikte İİKO 1990’daki % 1.097 seviyesinden % 319 seviyesine gerilemiştir.
- 8. fasılda 1990’da 1 milyar USD olan hacim, 2013 yılında 4 milyar 392 milyon USD seviyesine yükselmiştir. Ticaret dengesi yıllar boyunca fazla vermeye devam etmiş 1990’da 978 milyon USD olarak gerçekleşen denge, 2013’te 3 milyar 546 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. İİKO 1990’daki % 5.884 seviyesinden 2013’te % 938 seviyesine düşmüştür.
- 9. fasılda ticaret hacmi 1990’da 92 milyon USD ve 2013 yılında 306 milyon USD seviyesinde gerçekleşmiştir. Aynı dönemde 92 milyon USD’lik fazla olan denge 13 milyon USD seviyesine azalmıştır. İİKO aynı dönemler arasında azalarak, % 436 seviyesinden % 109’a düşmüştür.
- 10. fasılda ticaret hacmi 2005 yılındaki düşüş haricinde düzenli bir artış sergilemiştir. Ticaret dengesi ise dönem boyunca açık olarak gerçekleşmiştir. Açık düzeyi 2010 yılından 2013 yılına önemli oranda artmıştır. İİKO 1990’da % 2
21 düzeyinde gerçekleşmişken, dönem boyunca dalgalanmış ve 2013 yılında % 9 olarak gerçekleşmiştir.
- 11. fasılda 1990’da 70 milyon USD seviyesindeki ticaret hacmi 2013 yılında hızlı bir artışla 1 milyar 208 milyon USD seviyesine yükselmiştir. Fazla olarak gerçekleşen ticaret dengesi de aynı dönemde benzer bir seyir izleyerek 66 milyon USD’den 1 milyar 19 milyon USD seviyesine çıkmıştır. İİKO ise % 3.778 düzeyinden % 1.178 seviyesine düşmüştür.
- 12. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 90 milyon USD düzeyinden 2013’te 1 milyar 944 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Bu dönemde ticaret dengesinde görülen açık da tırmanışa geçmiş ve 2013 yılında 1 milyar 386 milyon USD'lik açık düzeyine ulaşmıştır. İİKO1990’da % 97 iken bu oran 2013 yılında % 17 olarak gerçekleşmiştir.
- 13. fasılda ticaret hacmi 1990 yılından 2013 yılına göre çok az bir artış göstermiştir. Ticaret dengesi ise 1990’da fazla olarak gerçekleşmiş iken, 1995 yılından itibaren açık olarak gerçekleşmeye başlamış ve 2013 yılında 34 milyon USD düzeyinde bir açık söz konusu olmuştur. İİKO 1990’da % 163 iken 2013 yılında bu oran % 24 olarak gerçekleşmiştir.
- 14. fasılda yıllar boyunca ticaret hacmi büyük bir değişim göstermemiştir. 1990’da 18 milyon USD olan hacim, 2013 yılına gelindiğinde 31 milyon USD seviyesine ulaşmış, ticaret dengesinde de yine benzer şekilde önemli bir değişim olmamış, 1990’dan 2013 yılına kadar fazla vermeye devam etmiştir. Buna karşılık İİKO 1990’da % 1.199 seviyesindeyken 2013’te % 199 olarak gerçekleşmiştir.
- 15. fasılda 1990’da 505 milyon USD olan dış ticaret hacmi 2013 yılında 3 milyar 213 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Ticaret dengesi dönem boyunca açık vermeye devam etmiştir. İİKO 1990’da % 67 seviyesinden 2013’te % 77 seviyesine çıkmıştır.
- 16. faslın ticaret hacmi 1990’da 17 milyon USD seviyesinden 2013’te 104 milyon seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi 1990-2013 dönemi boyunca artan oranda fazla vermiştir. Buna karşın İİKO 1990’da % 3.255 seviyesindeyken, 2013 yılında bu oran % 1.919 olarak gerçekleşmiştir.
22 - 17. fasılda ticaret hacmi 1990-2013 yılları arasında dalgalı bir seyir izlemiştir. 1990’da 323 milyon USD olan hacim, 2013 yılında 740 milyon USD düzeyinde gerçekleşmiştir. Aynı dönemde ticaret dengesi 2000 yılına kadar açık olarak gerçekleşirken, 2000’den bu yana fazla vermeye başlamış ve bu eğilimine 2013 yılına kadar devam etmiştir. İİKO 1990’da % 8 düzeyindeyken, 2013 yılında bu oran % 592 seviyesine çıkmıştır.
- 18. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 24 milyon USD seviyesinden dönem boyunca artış göstererek 2013 yılında 1 milyar 125 milyon USD seviyesine sıçramıştır. Ticaret dengesi ise 1990’da 12 milyon USD’lik açık durumundan, 2013 yılında 100 milyon USD’lik fazlaya doğru değişim göstermiştir. İİKO 1990’da % 32’den, 2013’te % 120 seviyesine yükselmiştir.
- 19. fasılda ticaret hacmi 1990 yılında 38 milyon USD düzeyinden önemli oranda artış göstererek 2013’te 1 milyar 767 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi de benzer şekilde 1990’daki 19 milyon USD fazladan, 2013’te 1 milyar 323 milyon USD fazla seviyesine ulaşmıştır. İİKO, 1995 yılında 1990 yılına göre 6 kata yakın bir artış göstermiş olup, 2013’te % 696 seviyesine gerilemiştir.
- 20. fasılda ticaret hacminin 1990’daki 306 milyon USD seviyesinden 2013’te 1 milyar 889 milyon USD seviyesine ulaştığı görülmektedir. Ticaret dengesi de 1990’da 302 milyon USD fazla vermekteyken, 2013’te 1 milyar 712 USD seviyesinde bir fazla seviyesine ulaşmıştır. Aynı dönemde İİKO % 15.146’dan % 2.044’e gerilemiştir.
- 21. fasılda 1990’da 18 milyon USD’lik ticaret hacminin 2013’te 1 milyar 305 milyon USD seviyesine yükseldiği görülmektedir. Ticaret dengesi dönem içerisinde dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013’te 223 milyon USD’lik bir fazla gerçekleşmiştir. İİKO, 1990’da % 126 iken, dönem içerisinde dalgalı bir seyir izlemiş ve 2013 yılında % 141 olarak gerçekleşmiştir.
- 22. faslın ticaret hacmi 1990’da 26 milyon USD seviyesinden 2013’te 561 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi 1990’da 0 iken, 2013’te 30 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Buna karşın İİKO 1990’da % 101 seviyesindeyken, 2013 yılında bu oran % 111 olarak gerçekleşmiştir.
23 - 23. fasılda ticaret hacmi 1990-2013 yılları arasında sürekli bir artış yaşamıştır. 1990’da 58 milyon USD olan hacim, 2013 yılında 1 milyar 776 milyon USD düzeyinde gerçekleşmiştir. Dış ticaret dengesi ise 1990’da 48 milyon USD açık olarak gerçekleşirken 2013 yılında 1 milyar 373 milyon USD açık olarak gerçekleşmiştir. İİKO 1990’da % 9 düzeyindeyken, 2013 yılında bu oran % 13 seviyesine çıkmıştır.
- 24. fasılda ticaret hacmi 1990’daki 780 milyon USD seviyesinden dönem boyunca artış göstererek 2013 yılında 1 milyar 410 milyon USD seviyesine çıkmıştır. Ticaret dengesi ise 1990’da 105 milyon USD fazla durumundan, 2013 yılında 399 milyon USD fazlaya doğru artış göstermiştir. İİKO 1990’da % 131’den, 2013’te % 179 seviyesine yükselmiştir.
- Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması (SITC Rev. 3)
Tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 6 milyar 113 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 34 milyar 655 milyon USD’ye ulaşmıştır. Gıda maddeleri dış ticaret hacmi 1990 yılında 4 milyar 767 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 27 milyar 581 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal hammadde dış ticaret hacmi ise 1990 yılında 1 milyar 346 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer 2013 yılında dalgalanmalar yaşanmasına rağmen artarak 7 milyar 74 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal dış ticaret hacmin genel dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 17,3 iken 2013 yılında % 8,6’ya gerilemiştir. Aynı dönemde gıda maddeleri dış ticaret hacminin tarımsal dış ticaret hacmi içerisindeki payı % 78,0’dan % 79,6’ya yükselirken, tarımsal hammadde dış ticaret hacminin payı % 22’den % 20,4’e düşmüştür (EK 1-Tablo 22 ve Grafik 11-12).
Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi bazı yıllar açık vermesine rağmen genel olarak fazla şeklinde gerçekleşmiştir (7 yılda açık gerçekleşmiştir). Dış ticaret denge değeri 1990 yılında 487 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 823 milyon USD olmuştur. Gıda maddeleri dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl fazla olarak gerçekleşmekle
24 birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 860 milyon USD), fazla değeri 1990 yılında 1 milyar 45 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 917 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Tarımsal hammadde dış ticaret dengesi dönem boyunca her yıl açık olarak gerçekleşmekle birlikte (yıllık ortalama 2 milyar 405 milyon USD), açık değeri 1990 yılında 557 milyon USD olarak gerçekleşirken 2013 yılında 5 milyar 94 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. (EK 1-Tablo 22).
Tarım İİKO yıllar boyunca dalgalanmalar yaşamış (dönem ortalama değeri % 116,4 olarak gerçekleşmiştir) ve 1990 yılında % 117,3, 2000 yılında % 92,8, 2010 yılında % 98,3 ve 2013 yılında % 104,9 olarak gerçekleşmiştir. Gıda maddeleri İİKO ise dönem boyunca % 100’ün üstünde seyretmiş (dönem ortalama değeri % 194,8 olarak gerçekleşmiştir) ve 1990 yılında % 156,1, 2000 yılında % 166,1, 2010 yılında % 160,1 ve 2013 yılında % 154,6 olarak gerçekleşmiştir. Tarımsal hammadde İİKO dönem boyunca % 100’ün altında seyretmiş (dönem ortalama değeri % 24,6 olarak gerçekleşmiştir) ve 1990 yılında % 41,4, 2000 yılında % 15,5, 2010 yılında % 14,5 ve 2013 yılında % 16,3 olarak gerçekleşmiştir
(EK 1-Tablo 22 ve Grafik 13).
- Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (ISIC Rev. 3)
Tarımsal dış ticaret hacmi 1990 yılında 3 milyar 199 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde artarak 2013 yılında 13 milyar 688 milyon USD’ye ulaşmıştır. Tarımsal dış ticaret hacmin genel dış ticaret hacmi içerisindeki payı ise dönem başında % 9,1 iken 2013 yılında % 3,4’e gerilemiştir. (EK 1-Tablo 23 ve Grafik
14).
Türkiye tarımsal dış ticaret dengesi dönem boyunca 12 yıl fazla 12 yıl açık şeklinde gerçekleşmiştir. Dış ticaret denge değeri 1990 yılında 921 milyon USD fazla şeklinde gerçekleşirken 2013 yılında 1 milyar 865 milyon USD açık olarak gerçekleşmiştir. Tarımsal dış ticaret dengesi 2007 yılından itibaren sürekli açık şeklinde gerçekleşmiştir.
25 Tarım İİKO yıllar boyunca dalgalanmalar yaşamış ve 1990 yılında % 180,8, 2000 yılında % 79,2, 2010 yılında % 78,4 ve 2013 yılında % 76,0 olarak gerçekleşmiştir. (EK
1-Tablo 23 ve Grafik 15).
- Sonuç
Tarımsal dış ticaret hacmi sınıflamalara göre değer olarak önemli farklılıklar arz etmektedir. ISIC sınıflamasında temel tarım ürünlerinin yer alması ve HS sınıflamasının gıda maddeleri yoğunluklu olması bu sınıflamalarda tarımsal dış ticaret hacmini önemli oranda düşük gösterirken SITC sınıflaması tarımsal hammaddeleri içerdiği için tarımsal dış ticaret hacmi yüksek çıkmaktadır.
Tarımsal dış ticaret hacminin genel dış ticaret hacmi içindeki payı sınıflamalarda farklı değerler almasına rağmen dönem boyunca düşüş göstermiştir.
Dış ticaret dengesi ve İİKO itibariyle yapılan denge değerlendirmesinde ise şu sonuçlara varılmaktadır:
- Yoğunluklu olarak gıda maddelerinin tarımsal dış ticarete dahil edildiği HS sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dönem boyunca yüksek değerlerde dış ticaret fazlası vermiş ve % 100’ün üzerinde İİKO değerlerine sahip olmuştur.
- Tarımsal hammaddelerin tarımsal ithalata önemli oranda katkı sağladığı SITC sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle birlikte son yıllarda açık halinde gerçekleşmiş ve İİKO değerleri % 100’ün altına düşmeye başlamıştır.
- Sadece temel tarım faaliyetlerinin tarım sektörüne dahil edildiği ISIC sınıflamasına göre tarımsal dış ticaret dengesi yıllara göre değişmekle birlikte son yıllarda sürekli açık vermiş ve % 100’ün altında İİKO değerlerine sahip olmuştur.
26 Gıda maddeleri dış ticareti dönem boyunca fazla vermiş ve % 100’ün üzerinde İİKO değerlerine sahip olmuştur. Tarımsal hammadde dış ticareti dönem boyunca açık vermiş ve % 100’ün önemli miktarda altında İİKO değerlerine sahip olmuştur.
Tarımsal dış ticaret hacmini fasıl bazında değerlendirmek gerekirse 1990-2013 döneminde Türkiye’nin dış ticaret hacminde, yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler (8. fasıl), hayvansal ve bitkisel katı ve sıvı yağlar (15. fasıl), sert kabuklu meyvalar ve bitkilerin diğer kısımlarından elde edilen müstahzarlar (20. fasıl) ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddeler (24. fasıl) kalemlerinin öne çıktığı görülmektedir.
Tarımsal dış ticaret dengesine, fasıl 8, 20, 7, 11 ve 19 en fazla katkıyı sağlamışlardır. Bu fasıllar aynı zamanda dönem boyunca ihracatta önde gelen fasıllardır.
27
1.2. DÜNYADAKİ KONUM
Çalışmanın bu alt bölümünde ülkemizin dünya tarımsal dış ticaretindeki konumu ihracat, ithalat, dış ticaret hacmi, dış ticaret dengesi, İİKO ve tarımsal dış ticaretin genel dış ticaret içindeki payı göstergeleri ile Birleşmiş Milletler Mal Ticareti veri tabanı UN Comtrade veri tabanından faydalanılarak, Harmonize Sistem ve Uluslararası Standart Ticaret Sınıflamalarına göre 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları verilerine göre ortaya konmaya çalışılmaktadır. TÜİK ve UN Comtrade veri tabanlarında Türkiye değerleri ile ilgili oluşan farklılıkların nedeni TÜİK tarafından dönem dönem yapılan güncellemelerin UN Comtrade veri tabanı tarafından verilere uygulanmamasıdır.
1.2.1. İhracat
- Harmonize Sistem Sınıflaması (HS)
Dünya tarımsal ihracatı 1990 yılında 112 milyar 871 milyon USD olarak gerçekleşirken, bu değer yıllar içerisinde yaşanan önemli oranda artışlarla 2013 yılında 1 trilyon 440 milyar 575 milyon USD’ye ulaşmıştır. 2013 yılında ABD, Hollanda, Almanya, Brezilya ve Fransa ilk 5 ülke olarak yer almış ve değerleri sırasıyla 147.215, 103.343, 88.220, 84.922 ve 77.172 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. 2000, 2010 ve 2013 yıllarında bu ülkeler dünya tarımsal ihracatında önemli paylar elde etmişlerdir. Bu ülkelerin toplam payları 2000 yılında % 36,5, 2010 yılında % 34,1 ve 2013 yılında % 34,8 olarak gerçekleşmiştir (EK 2-Tablo 1).
Türkiye ise 1990 yılında 3.014 milyon USD ve % 2,7 pay ile 11., 2000 yılında 3.597 milyon USD ve % 0,8 pay ile 26., 2010 yılında 12.066 milyon USD ve % 1,1 pay ile 24. ve 2013 yılında 16.998 milyon USD ve % 1,2 pay ile 23. sırada yer almıştır (EK
