Alt Sektör Yoğunlaşması

Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, tarımsal ihracatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için ilk 4 faslın toplam payını gösteren CR4 değerleri sırasıyla 70,9, 62,7, 57,3 ve 51,4 iken ilk 8 faslın toplam payını gösteren CR8 değerleri sırasıyla 89,1, 82,8, 77,4 ve 73,8’dir. İlk 10 faslın kümülatif payını gösteren CR10 değerleri ise yoğunlaşma derecesini daha net ortaya koymaktadır. Bu değerler 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için sırasıyla 92,4, 88,3, 84,2 ve 81,5’tir. 24 faslın 10 tanesinin payı 2013 yılında tarımsal ihracatın % 82’sini kapsamaktadır. Bu değerlerden tarımsal ihracatta fasıl bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma olduğu söylenebilir. CRm değerlerinin yıllara göre azaldığı hususu dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişmedir. Bu sonuç tarımsal ihracatta fasıl bazlı bir çeşitlemenin sağlanması gerektiği ve tarım sektörümüzün rekabet gücüne sahip olduğu yaş meyve sebze gibi sektörlerin yanında diğer fasıllarda da sektörün rekabet gücünün arttırılması ve ihracatın arttırılması hususlarını önemli kılmaktadır (Tablo

13 ve Grafik 10).

HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerler yüksek seyrederken bir yandan da azalma olduğu görülmektedir. 1990-2013 dönemi değerlerine bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma olduğu da görülmektedir. 1990 yılında 0,1693 olan endeks değeri 2013 yılında 0,1014 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 59,9 olmaktadır. Azalma bu şekilde daha çarpıcı halde görülmektedir (Tablo 14 ve Grafik 10).

89 Alt sektör yoğunlaşması GTİP 6 hanede ürün bazında incelendiğinde ise, tarımsal ihracatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için ilk 4 ürünün kümülatif payını gösteren CR4 değerlerinin sırasıyla 40,0, 30,1, 20,8 ve 18,5 olduğu, ilk 8 ürünün kümülatif payını gösteren CR8 değerlerinin sırasıyla 54,9, 42,2, 33,1 ve 29,1 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca ilk 10 ürünün kümülatif payını gösteren CR10 değerleri sırasıyla 59,5, 47,4, 37,7 ve 33,7 olarak gerçekleşmiştir. GTİP 6 hanede kalem sayısının fazla olması burada değerlerin daha dikkatli incelenmesini gerektirmektedir. GTİP 6 hanede 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında sırasıyla 497, 549, 552 ve 640 üründe ihracat yapılmıştır. CRm değerleri incelenirken ilgili yılda ihracat yapılan ürün sayısı önem arz etmektedir. Bu kapsamda yapılan değerlendirmelerde tarımsal ihracatta ürün bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma olduğu söylenebilir. Örneğin 2013 yılında ihracatı yapılan 640 ürün kaleminde ilk 4 ürün % 18,5, ilk 8 ürün % 29,1 ve ilk 10 ürün % 33,7’lik paya sahiptir. İhracat gelirlerinin ilk 10 üründe önemli oranda yoğunlaştığı görülmektedir. Bu ürünlere yakından bakmak gerekirse, bunların fındık (kabuksuz), üzüm; (kurutulmuş) ve domates (taze/soğutulmuş) gibi meyve sebzelerden ve diğer sert kabuklu meyve ve karışımlarının konserveleri gibi bu ürünlerin işlenmesinden elde edilen ürünlerden oluştuğu (7, 8 ve 20. fasıllar), görülmektedir. Bunun yanı sıra buğday unu/mahlut unu, ayçiçeği tohumu yağları (diğer), makarna; yumurtasız (pişirilmemiş), tütün (saplı, damarlı), horoz ve tavukların parçalanmamış etler (dondurulmuş) ve kakao içermeyen diğer şeker mamulleri kalemleri de önde gelen diğer ürünlerdir. Fındığın her dört yılda da 1. sırada olduğu görülmektedir. Ürün sıralamalarına bakıldığında yıllar itibariyle sıralamada meyve-sebze, konserveler, hububat ve işlenmiş diğer gıdaların yerlerinin önemli oranda aynı kaldığı dikkat çeken bir diğer husustur. Bu alt sektörler önemli oranda bitkisel üretime dayanmakta olup bu durum yapısal sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Bu husus da dış ticarette diğer sektörlerin payının arttırılması için farklı politikalar uygulanmasını gerektirmektedir. CRm değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması hususu da dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişmedir. Yıllara göre azalma sergilemesine rağmen belirli ürünlerde yoğunlaşmanın devam etmesi tarımsal ihracatta ürün çeşitlendirmesinde yapısal bir sorun olduğu sonucunu doğurmaktadır. Bu sonuç tarımsal ihracatta ürün bazlı bir çeşitlemenin sağlanması gerektiği konusunun önemini çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır (Tablo 15-16).

90 HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerlerin ürün sayısı dikkate alındığında yüksek olduğu ve azalma eğiliminde olduğu dikkat çeken bir husustur. 1990-2013 dönemi değerlerine bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma olduğu da görülmektedir. 1990 yılında 0,0579 olan endeks değeri 2013 yılında 0,0198 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 34,2’ye kadar düştüğü görülmektedir. Bu azalma eğilimi olumlu ve önemli olmakla birlikte ihracat yapılan ürün sayıları dikkate alındığında yeterli olmadığı sonucuna varılabilir

91

Tablo 13. Tarımsal İhracatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları

CRm 1990 2000 2010 2013

Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR

CR1 08 33,0 33,0 08 28,5 28,5 08 29,0 29,0 08 23,4 23,4 CR2 24 14,7 47,7 24 13,6 42,0 20 12,4 41,4 20 10,6 34,0 CR3 07 13,1 60,8 20 13,4 55,5 07 9,2 50,6 19 9,1 43,1 CR4 20 10,1 70,9 07 7,3 62,7 19 6,7 57,3 15 8,3 51,4 CR5 01 6,8 77,7 17 6,4 69,2 11 6,0 63,2 11 6,6 57,9 CR6 15 6,7 84,4 10 6,2 75,4 24 5,8 69,0 07 6,1 64,0 CR7 09 2,5 86,9 15 4,3 79,7 21 4,6 73,6 24 5,3 69,4 CR8 11 2,3 89,1 19 3,1 82,8 15 3,8 77,4 21 4,5 73,9 CR9 03 1,9 91,0 11 2,8 85,6 18 3,6 81,0 04 3,9 77,8 CR10 12 1,5 92,4 21 2,6 88,3 17 3,2 84,2 17 3,7 81,5 CR11 05 1,4 93,8 18 2,2 90,5 10 2,9 87,1 02 3,6 85,1 CR12 19 0,9 94,7 09 1,6 92,1 03 2,6 89,7 18 3,6 88,7 CR13 17 0,8 95,5 03 1,3 93,4 04 2,5 92,3 03 3,1 91,8 CR14 02 0,7 96,2 16 1,2 94,6 22 1,9 94,2 22 1,7 93,5 CR15 14 0,6 96,7 12 1,2 95,8 02 1,7 95,9 12 1,6 95,2 CR16 16 0,6 97,3 05 1,1 96,8 12 1,5 97,4 23 1,2 96,4 CR17 06 0,5 97,8 22 1,0 97,9 09 0,9 98,3 10 1,0 97,4 CR18 04 0,5 98,3 04 0,7 98,6 06 0,5 98,7 09 0,9 98,3 CR19 22 0,4 98,7 14 0,4 99,0 16 0,5 99,2 16 0,6 98,9 CR20 10 0,4 99,1 06 0,4 99,3 05 0,3 99,5 06 0,5 99,4 CR21 21 0,3 99,4 02 0,3 99,6 23 0,2 99,7 05 0,4 99,7 CR22 13 0,2 99,6 23 0,3 99,9 14 0,2 99,9 14 0,1 99,9 CR23 18 0,2 99,8 01 0,1 100,0 01 0,1 100,0 01 0,1 99,9 CR24 23 0,2 100,0 13 0,0 100,0 13 0,0 100,0 13 0,1 100,0 HHI 0,16931 0,13655 0,12832 0,10137

92

Tablo 14. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI)

YILLAR

HS 2 HS 6

HHI HHI (1990=100 HHI HHI (1990=100

İhracat Yapılan Ürün Sayısı 1990 0,169305 100,0 0,057850 100,0 497 1991 0,130361 77,0 0,049694 85,9 480 1992 0,118465 70,0 0,039421 68,1 503 1993 0,122980 72,6 0,043518 75,2 481 1994 0,126565 74,8 0,039630 68,5 536 1995 0,131427 77,6 0,036040 62,3 528 1996 0,120255 71,0 0,035577 61,5 589 1997 0,119777 70,7 0,038286 66,2 590 1998 0,127843 75,5 0,037963 65,6 578 1999 0,144964 85,6 0,037787 65,3 546 2000 0,136554 80,7 0,034852 60,2 549 2001 0,138902 82,0 0,035459 61,3 558 2002 0,147927 87,4 0,028130 48,6 522 2003 0,132999 78,6 0,023595 40,8 535 2004 0,151631 89,6 0,033174 57,3 554 2005 0,153360 90,6 0,042540 73,5 561 2006 0,136783 80,8 0,029513 51,0 553 2007 0,135190 79,8 0,026973 46,6 546 2008 0,120002 70,9 0,022993 39,7 547 2009 0,124373 73,5 0,022042 38,1 539 2010 0,128320 75,8 0,021973 38,0 552 2011 0,118394 69,9 0,022751 39,3 553 2012 0,108104 63,9 0,021674 37,5 650 2013 0,101373 59,9 0,019758 34,2 640

93

94

Tablo 15. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000) CRm 1990 2000 HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR CR1 080222 Fındık (kabuksuz) 15,1 15,1 080222 Fındık (kabuksuz) 10,1 10,1

CR2 240110 Tütün (saplı, damarlı) 13,8 28,9 240110 Tütün (saplı, damarlı) 9,9 20,0

CR3 010410 Koyun 6,1 35,0 080620 Üzüm; (kurutulmuş) 5,4 25,4

CR4 080620 Üzüm; (kurutulmuş) 5,0 40,0 190530 Diğer sert kabklu meyve/karışım konserveleri 4,7 30,1

CR5 071320 Nohut; kabuksuz (kuru) 4,5 44,5 200819 Kimyaca saf sakkaroz ve diğer şekerler 3,6 33,7 CR6 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 4,1 48,6 151710 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 3,0 36,7

CR7 200290 Domates; konserve 3,7 52,3 110100 Buğday; makarnalık(durum buğdayı) 2,8 39,5

CR8 151219 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) 2,6 54,9 170410 Tütün içeren sigaralar 2,7 42,2

CR9 081310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 2,4 57,3 010410 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 2,6 44,8

CR10 080420 İncir (taze/kurutulmuş) 2,2 59,5 150910 Domates; konserve 2,6 47,4

CR11 151710 Margarin (sıvı margarin hariç) 2,0 61,5 151620 Canlı mayalar 2,2 49,6

CR12 200819 Diğer sert kabklu meyve ve karışımlarının konserveleri 1,9 63,5 071320 İncir (taze/kurutulmuş) 1,9 51,5 CR13 080530 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,7 65,2 081310 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,9 53,4 CR14 080520 Mandarin, klemantin, viking vb. (taze/kurutulmuş) 1,7 66,8 240391 Buğday unu/mahlut unu 1,8 55,1 CR15 090230 Siyah çay (fermente edilmiş) (<=3 kg. hazır

ambalajlarda)

1,3 68,1 200290 Ciklet 1,6 56,7

CR16 050400 Hayvan bağırsak, mesane ve midesi (taze/soğutulmuş/dondurulmuş vs.)

1,2 69,3 080420 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,6 58,3

CR17 080810 Elma (taze) 1,1 70,4 071340 Tatlı bisküviler (gofretler) 1,5 59,9

CR18 110630 Meyvelerin un, ezme ve tozları 1,0 71,5 080530 Margarin (sıvı margarin hariç) 1,5 61,4

CR19 080510 Portakal (taze/kurutulmuş) 1,0 72,4 200110 Mandarin, klemantin, viking vb. 1,4 62,7

CR20 200110 Hıyar ve kornişon (sirke, asetik asit/konserve edilmiş) 0,9 73,3 200970 Diğer reçel, jöle, marmelat, meyve püresi ve pastları

1,1 63,8

HHI 0,058 0,035

95

Tablo 16. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013) CRm 2010 2013 HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR CR1 80222 Fındık (kabuksuz) 7,4 7,4 80222 Fındık (kabuksuz) 6,0 6,0

CR2 110100 Buğday unu/mahlut unu 5,0 12,4 110100 Buğday unu/mahlut unu 5,6 11,6

CR3 200819 Diğer sert kabuklu meyve ve karışımlarının konserveleri

4,5 16,9 200819 Diğer sert kabuklu meyve ve karışımlarının konserveleri 4,0 15,6

CR4 70200 Domates (taze/soğutulmuş) 4,0 20,8 151219 Ayçiçeği tohumu yağları (diğer) 2,9 18,5

CR5 80620 Üzüm; (kurutulmuş) 3,5 24,3 80620 Üzüm; (kurutulmuş) 2,9 21,4

CR6 240110 Tütün (saplı, damarlı) 3,3 27,6 190219 Makarna; yumurtasız (pişirilmemiş) 2,7 24,1 CR7 81310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 2,9 30,5 240110 Tütün (saplı, damarlı) 2,6 26,7

CR8 80550 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş)

2,6 33,1 20712 Horoz ve tavukların parçalanmamış etler (dondurulmuş) 2,4 29,1

CR9 80520 Mandarin, klemantin, viking vb. (taze/kurutulmuş)

2,4 35,5 70200 Domates (taze/soğutulmuş) 2,3 31,4

CR10 210690 Diğer gıda müstahzarları 2,2 37,7 170490 Kakao içermeyen diğer şeker mamulleri 2,3 33,7

CR11 180690 Diğer çikolata, kakao içeren gıda müstahzarları

2,0 39,7 240220 Tütün içeren sigaralar 2,2 35,9

CR12 240220 Tütün içeren sigaralar 2,0 41,7 190590 Diğer ekmekçi mamulleri 2,1 38,0

CR13 170490 Kakao içermeyen diğer şeker mamulleri

1,9 43,6 210690 Diğer gıda müstahzarları 2,1 40,1

CR14 71340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,8 45,4 80520 Mandarin, klemantin, viking vb. (taze/kurutulmuş) 2,1 42,2 CR15 190590 Diğer ekmekçi mamulleri 1,7 47,1 40721 Tavuk yumurtaları (taze) (Gallus domesticus türü); kuluçkalık

olmayan, damızlık olmayan

2,1 44,3

CR16 80610 Üzüm (taze) 1,7 48,8 180690 Diğer çikolata, kakao içeren gıda müstahzarları 2,1 46,4

CR17 80420 İncir (taze/kurutulmuş) 1,5 50,3 151620 Bitkisel yağlar vb. fraksiyonları 1,9 48,3

CR18 200799 Diğer reçel, jöle, marmelat, meyve püresi ve pastları

1,5 51,8 81310 Kayısı (zerdali dahil) kurutulmuş 1,9 50,2

CR19 210210 Canlı mayalar 1,4 53,3 80550 Limon ve tatlı limon (taze/kurutulmuş) 1,8 52,0

CR20 190531 Tatlı bisküviler 1,4 54,7 190531 Tatlı bisküviler 1,8 53,7

HHI 0,022 0,020

96