2. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISAL ANALİZİ
2.3. YOĞUNLAŞMA ANALİZİ
2.3.2. Yoğunlaşma Analizi Sonuçları
2.3.2.1.2. Ülke Yoğunlaşması
Ülke bazında yoğunlaşma analizinde belirtilmesi gereken öncelikli hususlardan biri ihracat yapılan ülke sayılarıdır. Yoğunlaşma analizinde ülke sayıları belirtilirken yoğunlaşma derecesinin ihracat yapılan bölge bazında doğru bir şekilde ortaya konulabilmesi açısından serbest bölgeler ve kesinleşmemiş ülke ve bölgeler ülke sayılarından çıkarılmamıştır. Bu kapsamda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında ihracat yapılan ülke sayısı 109, 174, 204 ve 213’tür (Tablo 17) .
Yoğunlaşma analizinde HHI endeks değerlerine bakıldığında dönem boyunca dalgalanmalar yaşandığı, bununla birlikte 1990 yılından itibaren düşüşe geçen endeks değerinin 2008 yılından sonra artış yaşadığı ve 2013 yılı itibariyle dönem başındaki değerine yaklaştığı görülmektedir. 1990 yılında 0,0678 olan endeks değeri 2013 yılında 0,0648 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 95,4 olarak gerçekleşmektedir. Ülke yoğunlaşması son yıllarda azalma trendine girmiş olmasına rağmen dönemin tümünde artan ülke sayıları pazar çeşitliliğine işaret etmekle birlikte önemli bir sorun olarak yer almaktadır (Tablo 17 ve Grafik 11).
CRm ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde ise, tarımsal ihracatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 41,6, 31,6, 35,5 ve 39,6 olduğu CR8 değerlerinin sırasıyla 59,9, 47,8, 49,3 ve 52,2 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca CR10 değerleri sırasıyla 65,4, 53,5, 54,6 ve 57,0 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllarda ihracat yapılan ülke sayıları ile birlikte değerlendirildiğinde örneğin 2013 yılında 213 ülkeye yapılan toplam ihracatın yaklaşık % 40’ı 4 ülkeye ve yaklaşık % 60’ı 10 ülkeye yapılmıştır. Bu ülkelere yakından bakmak gerekirse, bu ülkelerin, son yıllarda tarımsal ihracatımızda önemli yer kaplayan Irak, tarihsel ihracat partnerlerimiz Almanya, Rusya, İtalya, ABD, Hollanda, Fransa ve İngiltere ve bölgemizde yer alan, dönem boyunca ön sıralarda yer almış Suriye ve Suudi Arabistan olduğu görülmektedir. Bu ülkelerin kendi aralarında sıralamaları değişse bile dönem boyunca yoğun olarak ihracat yaptığımız ülkeler olması tarımsal ihracatımızın pazar anlamında karşı karşıya olduğu riski ortaya koymaktadır. Bu ülkelerde olabilecek siyasal-ekonomik problemler ve/veya dış ticarette Türkiye aleyhine korumacı politikalar ihracat gelirlerinde önemli düşüşler yaratacaktır. Bu durumun dönem boyunca önemli oranda süreklileşmesi bu durumun tarımsal ihracatta
97 pazar çeşitlendirmesinde bir yapısal sorun olarak değerlendirilmesine yol açmaktadır. Son yıllarda Ortadoğu’da yaşanan iç karışıklıklar buna önemli bir örnek teşkil etmektedir. Suriye ve Irak bu konuya örnek olarak verilebilir. CRm değerlerinde HHI değerlerinde olduğu gibi yıllara göre önemli oranlarda dalgalanma mevcuttur ve bu dalgalanmanın yönünün son yıllarda azalma şeklinde olması tarımsal ihracat açısından olumlu bir gelişmedir (Tablo 18-19).
1990-2013 döneminde tarımsal ihracatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı yoğunlaşma analizinde ise şu sonuçlar elde edilmektedir.
- Dönem boyunca en fazla ihracatın gerçekleştiği ve meyvelerden oluşan 8. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 51,3, 46,9, 45,0 ve 44,4 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 74,5, 72,0, 68,6 ve 68,9 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin üzerinde seyretmektedir. Tarım sektörünün tümünde var olan yüksek ülke yoğunlaşma derecesinin önde gelen fasıllarda da gerçekleşmesi riskin derecesini ortaya koymaktadır. Değerlerde dönem başına göre bir azalma olması ise olumlu bir gelişmedir (Tablo 20).
- Önemli ihracat gelirine sahip ve konserveler ve diğer gıda müstahzarlarından oluşan 20. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 49,1, 54,0, 44,2 ve 46,7 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 78,3, 74,2, 65,4 ve 67,7 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin üzerinde seyretmektedir. Bu değerlerden de yoğunlaşmanın derecesi görülebilmektedir. Değerlerde dönem başına göre bir azalma olması olumlu bir gelişmedir (Tablo 20).
- Önemli bir başka kalem olan ve sebzelerden oluşan 7. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 34,9, 48,6, 50,9 ve 55,1 olduğu, CR10 değerlerinin sırasıyla 65,3, 70,4, 71,1 ve 72,9 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin üzerinde seyretmektedir. Öte yandan değerlerde dönem başına göre bir artış olması da dikkat çekilmesi gereken bir diğer olumsuz gelişmedir (Tablo 21).
- Önde gelen 4. kalem olan ve tütün ve tütün yerine geçen işlenmiş maddelerden oluşan 24. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla
98 76,6, 52,7, 42,1 ve 41,6 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 91,5, 76,1, 63,9 ve 66,9 olarak gerçekleştiği görülmektedir. 1990 yılındaki yüksek değerde ihracatın yarısından fazlasının yapıldığı ABD’nin payı yoğunlaşmada önemli rol oynamaktadır. Diğer yıllarda yoğunlaşma derecesi azalmaktadır (Tablo 21).
99
Tablo 17. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)
YILLAR HHI HHI (1990=100) Ülke/Bölge Sayısı İhracat Yapılan
1990 0,067838 100,0 109 1991 0,061918 91,3 115 1992 0,048154 71,0 134 1993 0,056963 84,0 138 1994 0,053386 78,7 143 1995 0,053765 79,3 148 1996 0,051723 76,2 161 1997 0,055741 82,2 154 1998 0,049304 72,7 165 1999 0,050163 73,9 164 2000 0,047670 70,3 174 2001 0,046565 68,6 176 2002 0,049904 73,6 193 2003 0,046393 68,4 193 2004 0,048265 71,1 191 2005 0,049989 73,7 192 2006 0,044668 65,8 198 2007 0,042780 63,1 196 2008 0,042283 62,3 194 2009 0,044788 66,0 193 2010 0,045570 67,2 204 2011 0,059715 88,0 203 2012 0,070564 104,0 206 2013 0,064750 95,4 213
100
101
Tablo 18. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000)
CRm 1990 2000
Ülke Pay (%) CR Ülke Pay (%) CR
CR1 Almanya 18,6 18,6 Almanya 16,0 16,0
CR2 ABD 10,3 28,9 ABD 6,0 22,0
CR3 Suudi Arabistan 7,2 36,1 İngiltere 5,0 27,0
CR4 İtalya 5,6 41,6 Hollanda 4,7 31,6
CR5 S.S.C.B. 5,5 47,1 İtalya 4,6 36,3
CR6 Fransa 4,5 51,6 Fransa 4,0 40,3
CR7 İngiltere 4,5 56,1 Rusya 3,9 44,2
CR8 Hollanda 3,8 59,9 Kesinleşmemiş Ülke ve Bölgeler 3,6 47,8
CR9 İsviçre 2,9 62,8 Suudi Arabistan 3,3 51,1
CR10 Libya 2,6 65,4 Belçika-Lüksemburg 2,4 53,5 CR11 Kuveyt 2,5 67,8 Tunus 2,2 55,8 CR12 Cezayir 2,4 70,2 BAE 2,0 57,8 CR13 Japonya 2,2 72,4 İspanya 2,0 59,8 CR14 Suriye 1,9 74,3 Japonya 2,0 61,8 CR15 Avusturya 1,8 76,1 Azerbaycan 1,9 63,7 CR16 İspanya 1,8 77,9 Lübnan 1,8 65,5 CR17 Belçika-Lüksemburg 1,5 79,4 İsviçre 1,7 67,2 CR18 Irak 1,4 80,7 Gürcistan 1,7 69,0 CR19 Yugoslavya 1,3 82,0 Romanya 1,7 70,7 CR20 Hindistan 1,2 83,2 Ukrayna 1,7 72,4 HHI 0,068 0,048
102
Tablo 19. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013)
CRm 2010 2013
Ülke Pay (%) CR Ülke Pay (%) CR
CR1 Irak 12,9 12,9 Irak 20,8 20,8 CR2 Almanya 9,8 22,7 Almanya 7,9 28,8 CR3 Rusya 8,2 30,9 Rusya 6,9 35,7 CR4 İtalya 4,6 35,5 İtalya 3,9 39,6 CR5 Fransa 3,7 39,2 ABD 3,7 43,4 CR6 Hollanda 3,5 42,7 Hollanda 3,1 46,5 CR7 ABD 3,4 46,2 Suriye 3,0 49,5
CR8 Suudi Arabistan 3,2 49,3 Fransa 2,7 52,2
CR9 İngiltere 3,0 52,3 İngiltere 2,6 54,8
CR10 Belçika 2,3 54,6 Suudi Arabistan 2,1 57,0
CR11 Ukrayna 2,2 56,7 Ukrayna 2,0 59,0 CR12 Suriye 2,0 58,7 Libya 1,8 60,8 CR13 Bulgaristan 1,9 60,6 İsrail 1,5 62,3 CR14 Romanya 1,7 62,3 İspanya 1,5 63,8 CR15 İsrail 1,5 63,8 İran 1,5 65,2 CR16 İran 1,4 65,2 BAE 1,4 66,6 CR17 Polonya 1,4 66,6 Azerbaycan 1,3 67,9 CR18 Endonezya 1,4 68,0 Belçika 1,3 69,2 CR19 Mısır 1,3 69,3 Lübnan 1,1 70,3
CR20 Kuzey Kıbrıs Türk Cum. 1,2 70,5 Romanya 1,0 71,3
HHI 0,046 0,065
103
Tablo 20. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 8 ve 20)(Milyon USD)
CRm 1990 2000 2010 2013
Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR
CR1 Almanya 303,3 30,5 30,5 Almanya 234,3 22,8 22,8 Rusya 566,1 16,2 16,2 Rusya 614,3 15,5 15,5
CR2 İtalya 74,1 7,4 37,9 İngiltere 98,4 9,6 32,3 Almanya 405,8 11,6 27,8 Almanya 448,3 11,3 26,8 CR3 İngiltere 72,9 7,3 45,2 İtalya 80,8 7,8 40,2 İtalya 345,9 9,9 37,8 İtalya 431,9 10,9 37,7
CR4 Fransa 60,1 6,0 51,3 Fransa 69,2 6,7 46,9 Fransa 252,9 7,2 45,0 Irak 268,3 6,8 44,4
CR5 S.S.C.B. 55,0 5,5 56,8 Hollanda 58,1 5,6 52,5 İngiltere 193,7 5,5 50,5 Fransa 250,4 6,3 50,7 CR6 Hollanda 48,1 4,8 61,6 Rusya 48,5 4,7 57,2 Ukrayna 166,4 4,8 55,3 İngiltere 214,9 5,4 56,1 CR7 Avusturya 35,3 3,5 65,2 Belçika-Lüksemburg 43,3 4,2 61,4 Irak 166,3 4,8 60,1 Ukrayna 207,8 5,2 61,4
CR8 İsviçre 35,0 3,5 68,7 ABD 40,8 4,0 65,4 Hollanda 116,7 3,3 63,4 Hollanda 125,6 3,2 64,5
CR9 S. Arabistan 30,6 3,1 71,8 İsviçre 34,7 3,4 68,8 S. Arabistan 92,9 2,7 66,1 ABD 87,8 2,2 66,7
CR10 Kuveyt 27,0 2,7 74,5 S. Arabistan 33,4 3,2 72,0 ABD 86,7 2,5 68,6 Kanada 85,2 2,1 68,9
Fasıl 8 Toplam 995,4 1.030 3.491 3.969
HHI 0,1205 0,0864 0,0688 0,0678
CRm 1990 2000 2010 2013
Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR
CR1 Almanya 78,4 25,8 25,8 Almanya 131,6 27,1 27,1 Almanya 388,9 26,1 26,1 Almanya 460,6 25,6 25,6
CR2 Japonya 26,1 8,6 34,4 Hollanda 51,2 10,5 37,6 Irak 100,3 6,7 32,8 Irak 164,4 9,1 34,7 CR3 İngiltere 25,2 8,3 42,6 İngiltere 44,0 9,1 46,7 Hollanda 91,3 6,1 38,9 Hollanda 121,4 6,7 41,5
CR4 Fransa 19,8 6,5 49,1 Fransa 35,7 7,3 54,0 ABD 78,0 5,2 44,2 ABD 94,3 5,2 46,7
CR5 ABD 18,9 6,2 55,4 Japonya 28,1 5,8 59,8 Fransa 70,5 4,7 48,9 İngiltere 83,5 4,6 51,3 CR6 İsviçre 18,5 6,1 61,4 ABD 20,1 4,1 63,9 İngiltere 64,9 4,4 53,2 Fransa 80,7 4,5 55,8 CR7 Hollanda 17,3 5,7 67,1 Rusya 14,1 2,9 66,8 Avusturya 54,6 3,7 56,9 Avusturya 69,8 3,9 59,7
CR8 İtalya 15,4 5,1 72,2 Romanya 12,3 2,5 69,4 İtalya 52,4 3,5 60,4 İtalya 53,3 3,0 62,7
CR9 Cezayir 12,8 4,2 76,4 S. Arabistan 11,8 2,4 71,8 Belçika 40,5 2,7 63,1 Belçika 46,4 2,6 65,2
CR10 İsveç 5,9 2,0 78,3 Belçika-Lüksemburg 11,7 2,4 74,2 Polonya 34,6 2,3 65,4 Ukrayna 45,1 2,5 67,7
Fasıl 20 Toplam 304,1 485,8 1.491 1.801
HHI 0,1026 0,1082 0,0913 0,0922
104
Tablo 21. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl 7 ve 24)(Milyon USD)
CRm 1990 2000 2010 2013
Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR
CR1 Almanya 45,1 11,4 11,4 Kesinleşmemiş
Ülke ve Bölgeler 48,6 18,4 18,4 Rusya 301,2 27,2 27,2 Rusya 347,0 33,4 33,4
CR2 Hindistan 35,7 9,0 20,5 Almanya 35,6 13,5 31,9 Almanya 106,4 9,6 36,8 Irak 97,5 9,4 42,8 CR3 İtalya 31,0 7,8 28,3 S. Arabistan 23,4 8,9 40,8 Bulgaristan 87,3 7,9 44,7 Almanya 83,5 8,0 50,8
CR4 S. Arabistan 26,0 6,6 34,9 Mısır 20,7 7,8 48,6 Irak 69,3 6,3 50,9 Ukrayna 45,0 4,3 55,1
CR5 Irak 25,7 6,5 41,4 İngiltere 13,1 5,0 53,6 Romanya 57,6 5,2 56,1 Bulgaristan 40,4 3,9 59,0 CR6 Cezayir 24,6 6,2 47,6 Rusya 12,5 4,7 58,3 Mısır 45,3 4,1 60,2 Sudan 33,6 3,2 62,3 CR7 Mısır 20,9 5,3 52,9 Fransa 9,3 3,5 61,8 Sudan 35,0 3,2 63,4 İngiltere 31,3 3,0 65,3
CR8 Pakistan 19,1 4,8 57,8 ABD 8,2 3,1 64,9 Ukrayna 30,1 2,7 66,1 ABD 29,6 2,8 68,1
CR9 İran 15,3 3,9 61,7 İtalya 7,5 2,8 67,8 S. Arabistan 28,0 2,5 68,6 Suriye 26,9 2,6 70,7
CR10 Yunanistan 14,5 3,7 65,3 Hollanda 7,1 2,7 70,4 İngiltere 27,6 2,5 71,1 İtalya 22,8 2,2 72,9
Fasıl 7 Toplam 394,8 263,9 1.108 1.039
HHI 0,0545 0,0782 0,1037 0,1368
CRm 1990 2000 2010 2013
Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR Ülke Değer Pay (%) CR
CR1 ABD 237,7 53,7 53,7 ABD 102,5 20,9 20,9 ABD 110,8 15,9 15,9 ABD 148,2 16,4 16,4
CR2 Almanya 51,4 11,6 65,4 Almanya 70,3 14,3 35,2 Belçika 109,4 15,7 31,6 İran 113,0 12,5 28,9 CR3 Japonya 27,1 6,1 71,5 BAE 46,8 9,5 44,7 Irak 40,7 5,8 37,4 Bahreyn 60,1 6,6 35,5
CR4 S.S.C.B. 22,7 5,1 76,6 Lübnan 39,3 8,0 52,7 S. Arabistan 32,7 4,7 42,1 Irak 55,0 6,1 41,6
CR5 Hollanda 19,0 4,3 80,9 Hollanda 28,5 5,8 58,5 Endonezya 32,6 4,7 46,8 Endonezya 51,7 5,7 47,3 CR6 İsviçre 14,7 3,3 84,3 Rusya 26,0 5,3 63,8 Almanya 29,2 4,2 51,0 Belçika 45,7 5,0 52,4 CR7 Fransa 11,2 2,5 86,8 Japonya 19,4 3,9 67,7 Hollanda 28,8 4,1 55,1 İsrail 38,8 4,3 56,6
CR8 İngiltere 9,2 2,1 88,8 İsviçre 16,0 3,3 71,0 Tunus 21,4 3,1 58,2 Hollanda 34,8 3,9 60,5
CR9 Belçika-Lüksemburg 6,2 1,4 90,3 Tunus 14,1 2,9 73,8 Ürdün 20,3 2,9 61,1 Rusya 31,6 3,5 64,0
CR10 İtalya 5,6 1,3 91,5 Güney Kore 11,2 2,3 76,1 İran 19,9 2,9 63,9 BAE 26,7 2,9 66,9
Fasıl 24 Toplam 442,4 491,4 697,0 904,5
HHI 0,3137 0,0921 0,0685 0,0662
105
2.3.2.2. İthalat
Tarımsal ithalatta yoğunlaşma analizleri sırasıyla önce alt sektör bazında daha sonra ülke bazında yapılacaktır. Değerlendirmelere konu tablo ve grafikler her alt bölümün sonunda sıralı halde verilmektedir.
2.3.2.2.1. Alt Sektör Yoğunlaşması
Alt sektör yoğunlaşması fasıllar bazında incelendiğinde, tarımsal ithalatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerleri sırasıyla 79,2, 62,3, 56,6 ve 63,0 iken, CR8 değerleri sırasıyla 92,1, 84,0, 75,9 ve 80,7 olarak gerçekleşmiştir. İlk on faslın kümülatif payını gösteren CR10 değerleri ise 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için 94,0, 88,5, 84,1 ve 86,7’dir. 24 faslın ilk 8 tanesinin payı 2013 yılında tarımsal ithalatın % 81’ini kapsarken ilk on fasıl % 87’sini kapsamaktadır. Tarımsal ithalatta fasıl bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma olduğu bu değerlerden söylenebilir. CRm değerleri yıllara göre azalmasına rağmen yüksek düzeylerini korumaktadır (Tablo 22 ve Grafik 12).
HHI endeks değerlerine bakıldığında söz konusu dört yıl için değerler yüksek seyrederken bir yandan da azalma eğilimi olduğu görülmektedir. 1990-2013 dönemi değerlerine bakıldığında dalgalanmalarla birlikte önemli oranda azalma olduğu da görülmektedir. 1990 yılında 0,1755 olan endeks değeri 2013 yılında 0,1115 değerine ulaşmıştır. 1990 değerinin 100 kabul edildiği hesaplamalarda ise 2013 değeri 63,5 olmaktadır. Azalma bu şekilde daha çarpıcı halde görülmektedir (Tablo 23 ve Grafik 12).
Alt sektör yoğunlaşması GTİP 6 hanede ürün bazında incelendiğinde ise, tarımsal ithalatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 56,9, 29,9, 26,6 ve 28,9 olduğu, CR8 değerlerinin sırasıyla 71,7, 44,7, 39,9 ve 45,2 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca CR10 değerleri sırasıyla 76,5, 50,1, 45,6 ve 50,4 olarak gerçekleşmiştir. GTİP 6 hanede kalem sayısının fazla olması burada değerlerin daha dikkatli incelenmesini gerektirmektedir. GTİP 6 hanede 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında sırasıyla 413, 524, 565 ve 616 üründe ithalat yapılmıştır. CRm değerleri incelenirken ilgili yılda ithalat yapılan ürün sayısı önem arz etmektedir. Bu kapsamda yapılan değerlendirmelerde tarımsal ithalatta ürün bazlı yüksek düzeyde bir yoğunlaşma
106 olduğu söylenebilir. Bu yoğunlaşma derecesi 1990 yılında çok yüksek iken 2013 yılında dönem içinde yaşanan azalma ile daha düşük seviyelere gelmiştir. 1990 yılında toplamda 413 ürünün ithalatı gerçekleşirken, ilk 4 ürün % 57’lik bir 6aya sahiptir. 2013 yılında ise bu pay yüzde 30’a kadar düşmüştür. Dönem boyunca öne çıkan ürünlere yakından baktığımızda 1990 yılında buğdaylar ve mahlut (diğer), mısır (diğer), pirinç ve arpa gibi hububat çeşitleri, palm yağı ve fraksiyonları; diğer, soya yağı ve fraksiyonları; ham ve ayçiçeği tohumu yağları; ham gibi bitkisel yağlar ile sığır, şeker ve sigaralar öne çıkmaktadır. 2013 yılında ise yine buğday (makarnalık durum buğdayı hariç) ve mahlut; tohumluk olmayan, makarnalık buğday (durum buğdayı); tohumluk olmayan ve mısır (diğer) gibi hububat çeşitleri, ayçiçeği tohumu yağları; ham, soya fasulyesi tohumluk olmayan, soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar, palm yağı ve fraksiyonları; diğer, ayçiçeği tohumu gibi yağlı tohumlar, bitkisel yağlar ve müstahzarları ile tütün ve bazı gıda müstahzarları öne çıkmaktadır. Diğer yıllarda da sıralamalarda değişiklikler olmakla birlikte durum değişmemektedir. Bu durum ithalatta hububatın, yağlı tohumların ve yağların önemli oranda baskın olduğunu göstermektedir. Yıllar içerisinde istikrarı değişmeyen bu sıralamalar yapısal bir duruma işaret etmektedir. Öte yandan CRm değerlerinin yıllara göre önemli oranlarda azalması hususu da dikkat çekilmesi gereken olumlu bir gelişmedir (Tablo 24-25).
107
Tablo 22. Tarımsal İthalatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları
CRm 1990 2000 2010 2013
Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR Fasıl Pay (%) CR
CR1 10 29,6 29,6 15 17,6 17,6 12 20,3 20,3 10 17,9 17,9 CR2 24 17,8 47,4 10 16,4 34,0 10 13,8 34,0 15 16,2 34,0 CR3 15 16,0 63,4 1 15,8 49,8 15 12,9 46,9 12 14,9 48,9 CR4 17 15,9 79,2 12 12,5 62,3 23 9,6 56,6 23 14,1 63,0 CR5 1 5,8 85,0 17 9,3 71,6 18 5,3 61,9 21 4,8 67,8 CR6 23 2,8 87,8 24 4,9 76,5 21 4,9 66,7 18 4,6 72,4 CR7 12 2,4 90,2 23 4,5 81,0 24 4,8 71,5 24 4,5 76,9 CR8 7 1,9 92,1 2 3,1 84,0 1 4,3 75,9 8 3,8 80,6 CR9 4 1,0 93,1 18 2,9 86,9 7 4,1 80,0 1 3,1 83,7 CR10 18 1,0 94,0 8 1,7 88,5 8 4,1 84,1 7 2,9 86,7 CR11 9 0,9 94,9 9 1,6 90,2 2 3,3 87,3 22 2,4 89,0 CR12 8 0,9 95,8 21 1,5 91,7 19 2,2 89,5 19 2,0 91,0 CR13 2 0,7 96,6 4 1,5 93,2 22 1,8 91,4 3 1,7 92,7 CR14 22 0,7 97,3 3 1,5 94,7 3 1,7 93,1 4 1,4 94,1 CR15 3 0,6 97,9 7 1,1 95,8 4 1,7 94,8 9 1,3 95,4 CR16 19 0,5 98,4 22 0,9 96,6 9 1,4 96,1 17 1,0 96,4 CR17 6 0,4 98,8 19 0,8 97,4 20 0,8 96,9 11 0,8 97,2 CR18 21 0,4 99,2 5 0,8 98,2 11 0,7 97,6 6 0,8 98,0 CR19 5 0,3 99,5 20 0,7 98,9 17 0,7 98,3 20 0,8 98,8 CR20 13 0,2 99,7 6 0,7 99,5 6 0,7 98,9 5 0,4 99,2 CR21 20 0,1 99,8 13 0,2 99,8 5 0,5 99,4 13 0,4 99,6 CR22 11 0,1 99,9 11 0,1 99,9 13 0,4 99,9 2 0,2 99,9 CR23 14 0,1 100,0 14 0,1 100,0 14 0,1 99,9 14 0,1 100,0 CR24 16 0,0 100,0 16 0,1 100,0 16 0,1 100,0 16 0,1 100,0 HHI 0,17552 0,11481 0,10158 0,11152
108
Tablo 23. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) YILLAR
HS 2 HS 6
HHI HHI (1990=100 HHI HHI (1990=100 İthalat Yapılan Ürün Sayısı
1990 0,175517 100,0 0,099589 100,0 413 1991 0,188897 107,6 0,079117 79,4 408 1992 0,154428 88,0 0,050182 50,4 474 1993 0,149115 85,0 0,044603 44,8 491 1994 0,196427 111,9 0,048170 48,4 443 1995 0,134195 76,5 0,043525 43,7 487 1996 0,135977 77,5 0,054206 54,4 563 1997 0,148680 84,7 0,057285 57,5 557 1998 0,130960 74,6 0,040226 40,4 523 1999 0,123907 70,6 0,038061 38,2 515 2000 0,114806 65,4 0,038401 38,6 524 2001 0,116654 66,5 0,044221 44,4 470 2002 0,119535 68,1 0,034667 34,8 469 2003 0,134023 76,4 0,042415 42,6 478 2004 0,111042 63,3 0,031978 32,1 505 2005 0,117456 66,9 0,029854 30,0 519 2006 0,119670 68,2 0,026709 26,8 513 2007 0,115014 65,5 0,032401 32,5 530 2008 0,140736 80,2 0,048973 49,2 544 2009 0,115509 65,8 0,039813 40,0 551 2010 0,101576 57,9 0,030879 31,0 565 2011 0,102527 58,4 0,044130 44,3 549 2012 0,105720 60,2 0,036840 37,0 637 2013 0,111515 63,5 0,033586 33,7 616
109
110
Tablo 24. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000)
CRm 1990 2000
HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR
CR1 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 19,1 19,1 240120 Tütün 12,7 12,7
CR2 240220 Tütün içeren sigaralar 16,5 35,6 100590 Mısır (diğer) 6,4 19,1
CR3 170199 Kimyaca saf sakkaroz ve diğer şekerler 15,6 51,2 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 5,6 24,7
CR4 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 5,7 56,9 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan
küspe ve katı atıklar 5,2 29,9
CR5 10290 Sığır (damızlık olmayanlar) 5,1 62,0 120600 Ayçiçeği tohumu 4,7 34,6
CR6 100590 Mısır (diğer) 3,5 65,5 120100 Soya fasulyesı 3,7 38,3
CR7 100630 Pirinç 3,3 68,8 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 3,4 41,7
CR8 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 3,0 71,7 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,0 44,7
CR9 150710 Soya yağı ve fraksiyonları; ham 2,8 74,6 150710 Soya yağı ve fraksiyonları; ham 2,7 47,4
CR10 100300 Arpa 1,9 76,5 100610 Pirinç; kavuz içinde bulunan (çeltik) 2,7 50,1
CR11 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 1,6 78,1 71340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 2,7 52,8
CR12 100110 Buğday; makarnalık(durum buğdayı) 1,4 79,4 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 2,2 55,0
CR13 120740 Susam Tohumu 1,3 80,7 80300 Muz (taze/kurutulmuş) 2,2 57,2
CR14 240120 Tütün 1,1 81,8 100630 Pirinç 2,2 59,4
CR15 230120 Balık, yumuşakça, sudaki omurgasızların
un, pelletleri 1,0 82,8 151521 Mısır yağı ve fraksiyonları; ham 2,1 61,5
CR16 71410 Manyok 0,8 83,6 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 1,7 63,2
CR17 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan
küspe ve katı atıklar 0,8 84,4 180100 Kakao dane ve kırıkları (ham/kavrulmuş, bütün/kırık) 1,6 64,9 CR18 151521 Mısır yağı ve fraksiyonları; ham 0,7 85,2 151329 Palm çekirdeği/babassu yağları; diğer 1,5 66,4 CR19 80300 Muz (taze/kurutulmuş) 0,7 85,9 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta
kalan küspe ve katı atıklar 1,4 67,8
CR20 90111 Kahve (kafeini alınmamış, kavrulmamış) 0,5 86,4 120991 Sebze tohumları 1,3 69,0
HHI 0,09959 0,03840
111
Tablo 25. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013)
CRm 2010 2013
HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR HS 6 Kodu Ürün Pay (%) CR
CR1 120100 Soya fasulyesı 9,7 9,7 100199 Buğday (makarnalık durum buğdayı hariç)
ve mahlut; tohumluk olmayan 9,5 9,5
CR2 100190 Buğdaylar ve mahlut (diğer) 8,2 17,9 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 8,1 17,6
CR3 120600 Ayçiçeği tohumu 4,6 22,4 120190 Soya fasulyesi tohumluk olmayan 5,7 23,3
CR4 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 4,1 26,6 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar 5,6 28,9
CR5 151211 Ayçiçeği tohumu yağları; ham 3,5 30,1 151190 Palm yağı ve fraksiyonları; diğer 4,5 33,4
CR6 240120 Tütün 3,5 33,6 120600 Ayçiçeği tohumu 4,2 37,6
CR7 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,4 36,9 100590 Mısır (diğer) 4,1 41,7
CR8 180100 Kakao dane ve kırıkları
(ham/kavrulmuş, bütün/kırık) 3,0 39,9 210690 Diğer gıda müstahzarları 3,5 45,2
CR9 020120 Sığır eti; diğer kemikli parçalar 3,0 42,9 240120 Tütün 3,1 48,4
CR10 010290 Sığır (damızlık olmayanlar) 2,7 45,6 100119 Makarnalık buğday (durum buğdayı);
tohumluk olmayan 2,0 50,4
CR11 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 2,5 48,2 180100 Kakao dane ve kırıkları 2,0 52,4
CR12 100610 Pirinç; kavuz içinde bulunan (çeltik) 2,3 50,4 010229 Sığırlar; damızlık olmayan 1,7 54,2 CR13 230400 Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar 2,2 52,6 120740 Susam Tohumu 1,6 55,8
CR14 120740 Susam Tohumu 1,8 54,4 230230 Buğdaydn elde edlen kepek-kavuz -diğr kal. 1,5 57,3
CR15 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta
kalan küspe ve katı atıklar 1,5 56,0 230330
Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa ve
artıkları 1,5 58,8
CR16 100590 Mısır (diğer) 1,4 57,4 230630 Ayçiçeği tohumu yağı üretiminden arta
kalan küspe ve katı atıklar 1,3 60,0
CR17 150200 Sığır, koyun/keçi yağları 1,4 58,8 071340 Mercimekler; kabuksuz (kuru) 1,2 61,2
CR18 230330 Biracılık ve damıtık içki sanayinin posa ve artıkları 1,4 60,2 120991 Sebze tohumları 1,1 62,3 CR19 120510 Rep/kolza tohumları; düşük erusik asitli 1,4 61,6 230120 Balık, yumuşakça, sudaki omurgasızların
un, pelletleri 1,0 63,3
CR20 120991 Sebze tohumları 1,3 62,8 080390 Muz (plantain hariç); taze veya kurutulmuş 1,0 64,3
HHI 0,03088 0,03359
112
2.3.2.2.2. Ülke Yoğunlaşması
Ülke bazında yoğunlaşma analizinde belirtilmesi gereken öncelikli hususlardan biri ithalat yapılan ülke sayılarıdır. Yoğunlaşma analizinde ülke sayıları belirtilirken yoğunlaşma derecesinin ithalat yapılan bölge bazında doğru bir şekilde ortaya konulabilmesi açısından serbest bölgeler ve kesinleşmemiş ülke ve bölgeler ülke sayılarından çıkarılmamıştır. 1.bölümde verilen ülke sayılarında bu durum dikkate alınmamış olup verilen sayılar sadece ülkeleri belirtmektedir. Bu kapsamda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yıllarında ithalat yapılan ülke sayısı 101, 134, 150 ve 171’dir (Tablo 26) .
Yoğunlaşma analizinde HHI endeks değerlerine bakıldığında dönem boyunca dalgalanmalar yaşandığı, bununla birlikte 1990 yılından itibaren genel anlamada azalma eğilimine girildiği ve 1990 yılında 0,1162 olan endeks değerinin 2013 yılında 0,0615 değerine ulaştığı görülmektedir. 1990 değerinin 100 kabul edildiği gösterimde ise 2013 değeri 52,9 olarak gerçekleşmiştir. (Tablo 26 ve Grafik 13).
CRm ölçütü ile yapılan değerlendirmelerde ise, tarımsal ithalatta 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 55,1, 43,9, 35,1 ve 40,5 olduğu, CR8 değerlerinin sırasıyla 69,9, 56,7, 48,6 ve 53,1 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Ayrıca CR10 değerleri sırasıyla 75,9, 62,4, 54,2 ve 58,3 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllarda ithalat yapılan ülke sayıları ile birlikte değerlendirildiğinde 1990 yılında 101 ülkeden yapılan toplam ithalatın yaklaşık % 55’i 4 ülkeden ve yaklaşık % 76’sı 10 ülkeden yapılırken, 2013 yılında 171 ülkeye yapılan toplam ithalatın yaklaşık % 40’ı 4 ülkeden ve yaklaşık % 60’ı 10 ülkeden yapılmıştır. Bu değerlerden dönem başında yüksek seyreden yoğunlaşmanın dönem sonunda önemli oranda düştüğü söylenebilir. Azalmaya rağmen düzeyin hala yüksek olduğu sonucu da çıkarılabilir. Bu ülkelere yakından bakmak gerekirse, bu ülkelerin 1990 yılında, ABD, Arjantin gibi Amerika kıtası ülkelerinden, Fransa, İspanya, Almanya, Polonya, Belçika-Lüksemburg ve Hollanda gibi Avrupa kıtası ülkelerinden ve Malezya ile Güney Afrika’dan oluştuğu, 2013 yılında ise Rusya, Ukrayna Almanya, Hollanda, Bulgaristan gibi Avrupa kıtası ve çevre ülkelerinden, ABD, Brezilya ve Arjantin gibi Amerika kıtası ülkelerinden ve Endonezya ve Malezya gibi Asya kıtası ülkelerinden oluştuğu görülmektedir (Tablo 27-28).
113 1990-2013 döneminde tarımsal ithalatta önde gelen 4 fasıl için yapılan ülke bazlı yoğunlaşma analizinde ise şu sonuçlar elde edilmektedir.
- Dönem boyunca en fazla ithalatın gerçekleştiği ve çoğunluğu bitkisel yağlardan oluşan 15. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 75,8, 67,7, 78,0 ve 86,2 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 90,5, 89,7, 94,0 ve 95,5 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu değerler tüm fasıllar için elde edilen değerlerin önemli oranda üzerinde seyretmektedir. Bitkisel yağ ithalatında ülkemizin belirli ülkelere bağımlı olduğu sonucu bu değerlerin en önemli çıkarımlarından biri olmaktadır. Değerler hem yüksek seyretmekte hem de yükselme eğilimine sahiptir. Rusya, Endonezya, Ukrayna, Malezya ve ABD önde gelen ülkeler arasındadır (Tablo 29).
- Önemli bir başka ithalat kalemi ise hububatları içeren 10. fasıldır. 10. fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 75,9, 62,7, 71,5 ve 73,1 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 92,7, 86,5, 88,0 ve 89,9 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Hububat ithalatında da belli ülkelere ithalat bağımlılığı olduğu sonucunu veren CRm değerleri hububat ithalatında önemli bir soruna işaret etmektedir. Daha çok işlenmiş gıda sanayisi için ve Dâhilde işleme Rejimi çerçevesinde gümrük vergilerinden muaf bir şekilde ithal edilen hububatın işlenmiş gıda üretimindeki önemli yeri dikkate alındığında, hububat ithalatının sınırlı sayıda ülkeden yoğun olarak yapılıyor olması bu ülkelerde gerçekleşecek kuraklık vb. nedenlere dayalı olası üretim problemleri ve bu ülkelerde hububat ihracatını engelleyici dış ticaret politikası değişikliklerine yurt içi gıda sanayisini aşırı bağımlı kılmaktadır (Durusu, 2011, s. 31). Bu durumun yıllar itibariyle devam etmesi ise bu durumun önemli bir yapısal sorun olduğunu ortaya koymaktadır (Tablo 29). - Yağlı tohum ve meyvalar; muhtelif tane, tohum ve meyvalar; sanayiide ve tıpta
kullanılan bitkiler; saman ve kaba yem faslı bir diğer önemli ithalat kalemi olmakta ve bu fasılda 1990, 2000, 2010 ve 2013 yılları için CR4 değerlerinin sırasıyla 75,9, 64,4, 62,4 ve 44,4 olduğu, CR10 değerlerinin sırasıyla 88,5, 83,6, 84,3 ve 79,8 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Bu fasılda da yıllara göre bir düşme eğilimi olmasına rağmen ülke bazlı yoğunlaşma problemi dikkat çekmektedir (Tablo 30). - Önde gelen 4. kalem olan Gıda sanayiinin kalıntı ve döküntüleri; hayvanlar için
114 CR4 değerlerinin sırasıyla 68,1, 66,8, 65,1 ve 61,7 olduğu CR10 değerlerinin sırasıyla 87,0, 87,1, 82,5 ve 82,6 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Hayvansal üretimde önemli bir girdi olan yemlerin de yer aldığı bu kalemde de önemli derecede ülke yoğunlaşması mevcut olduğu ve yoğunlaşmanın yıllar içerisinde önemli bir azalma sergilemediği hususları öne çıkmaktadır (Tablo 30).
115
Tablo 26. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI)
YILLAR HHI HHI (1990=100) Ülke/Bölge Sayısı İthalat Yapılan
1990 0,116199041 100 101 1991 0,157971306 135,9 93 1992 0,145354606 125,1 109 1993 0,132795024 114,3 109 1994 0,081866164 70,5 112 1995 0,087953843 75,7 120 1996 0,090197773 77,6 125 1997 0,100834859 86,8 124 1998 0,082801315 71,3 135 1999 0,090424451 77,8 128 2000 0,104627192 90,0 134 2001 0,127972953 110,1 127 2002 0,096065051 82,7 129 2003 0,077230783 66,5 144 2004 0,051792722 44,6 143 2005 0,047840270 41,2 150 2006 0,046551259 40,1 155 2007 0,047750358 41,1 152 2008 0,055661740 47,9 150 2009 0,059041029 50,8 152 2010 0,048824318 42,0 150 2011 0,047994369 41,3 168 2012 0,065396864 56,3 169 2013 0,061480451 52,9 171
116
117
Tablo 27. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000)
CRm 1990 2000
Ülke Pay (%) CR Ülke Pay (%) CR
CR1 ABD 27,8 27,8 ABD 29,5 29,5
CR2 Fransa 13,8 41,7 Almanya 6,1 35,5
CR3 Arjantin 8,9 50,5 Rusya Federasyonu 4,4 40,0
CR4 İspanya 4,5 55,1 Fransa 3,9 43,9
CR5 Almanya 4,5 59,5 Malezya 3,4 47,3
CR6 Malezya 3,6 63,2 Brezilya 3,3 50,6
CR7 Güney Afrika 3,4 66,6 Hollanda 3,2 53,8
CR8 Polonya 3,3 69,9 Arjantin 3,0 56,7 CR9 Hollanda 3,0 72,9 Kanada 2,9 59,7 CR10 Belçika-Lüksemburg 3,0 75,9 İspanya 2,8 62,4 CR11 İngiltere 1,9 77,8 Endonezya 2,6 65,0 CR12 İtalya 1,8 79,6 Ukrayna 2,6 67,5 CR13 Yugoslavya 1,8 81,4 İtalya 2,4 70,0 CR14 Hindistan 1,5 82,9 İngiltere 1,9 71,9