F‹BROM‹YALJ‹ SENDROMLU HASTALARIMIZIN KL‹N‹K VE
DEMOGRAF‹K ÖZELL‹KLER‹
THE CLINICAL AND DEMOGRAPHIC FEATURES OF OUR PATIENTS
WITH FIBROMYALGIA SYNDROME
Ak›n ERDAL MD*, Hatice HACIBEYO⁄LU MD*, Kaz›m fiENEL MD*
* Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon ABD, Erzurum.
F‹Z‹KSEL TIP
ÖZET
Fibromiyalji sendromu (FMS); etiyolojisi belli olmayan, yayg›n vücut a¤r›lar› ve hassas noktalar ile karakterize eklem d›fl› romatizmal bir hastal›kt›r. Yayg›n a¤r›lar, uyku bozukluklar›, yorgunluk, bafl a¤r›s›, irritabl ba¤›rsak ve mesane sendromu, paresteziler, dismenore, Raynaud fenomeni, ellerde subjektif flifllik hissi gibi yak›nmalar ve bulgular efllik eder.Bu çal›flmada poliklini¤imize baflvuran 45 fibromiyalji sendromlu hastan›n klinik ve demografik özellikleri incelendi ve mevcut literatür bilgileri ile karfl›laflt›r›ld›.
Bizim çal›flmaya ald›¤›m›z hastalar›n % 95.55’i kad›n, % 4.44’ü erkek idi. Yafl ortalamalar› 33.04±8.3 y›l idi. Çal›flmam›zdaki hastalar›n meslek gruplar›na göre da¤›l›m›nda; %53.33’ü ev han›m›, %33.33’ü memur ve sa¤l›k personeli, %13.33’ü ö¤renci idi. Sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ise; yorgunluk %97.77, sabah tutuklu¤u %84.44, uyku bozuklu¤u %71.11, gerilim veya migren tipi bafl a¤r›s› %68.88, ekstremitelerde subjektif flifllik hissi %60, irritabl kolon ve mesane sendromu %53.33, dermografizm %42.22, Raynaud fenomeni %31.11, temporomandibuler eklem disfonksiyonu %53.33, parestezik flikayetler %66.66, deride retiküler renk de¤iflikli¤i %31.11 olarak tespit edildi. Çal›flmam›zdaki oranlar›n bir k›sm› literatürde bildirilen oranlar›n üst s›n›rlar›na yak›n, bir k›sm› ise daha yüksek bulundu.Yine sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ev kad›nlar›nda ve düflük e¤itimli hasta grubun-da grubun-daha yüksek idi (p<0.05).
Sonuç olarak fibromiyalji hastalar›n›n klinik özellikleri ait olduklar› toplumsal özelliklerden etkilenebilmektedir.Ve hastal›¤›n tan› ve tedavisinde bu özellikler de göz önünde tutulmal›d›r.
Anahtar kelimeler:Fibromiyalji, Klinik özellikler SUMMARY
Fibromyalgia syondrome is a form of non-articular rheumatism characterized by widespread musculoskeletal aching and tender points.Sleep disturbances, morning stiffness, headache, irritable bowel syndrome, paresthesia, dysmenorhea, Raynaud’s phenomenon etc.may also accompany widespread aching.We aimed to investigate the clinical and demographic features of our patients with fibromyalgia syndrome.Forty-five patients with fibromyalgia were included in the study and the clinical and demographic features of these patients were investigated.
95.55 % of our patients were women and 4.44 % were men. The mean age was 33.04±8.3 years. Most of our patients were housewives(53.33 %) .The most com-mon complaints accompanying fibromyalgia syndrome were fatigue (97.77 %), morning stiffness (84.44 %), sleep disturbances (71.11% ), headache (68.88 %), subjective swelling sense at extremities (60 %), irritable bowel and urethral syndromes (53.33 %), dermographism (42.22 %), Raynaud’s phenomenon (31.11 %), temporomandibular joint syndrome (53.33 %), paresthesia (66.66 % ) and reticular color changes at skin (%31.11).
These ratios are about the upper limits reported by literature or more than those.The ratios of accompanying symptoms were also higher in housewives and patiens with low education levels (p<0.05).
As a conclusion the clinical characteristics of the patients with fibromyalgia may be affected by the features of their society.These characteristics must be taken into consideration in diagnosis and the treatment.
Key Words:Fibromyalgia, Clinical characteristics
G‹R‹fi
Fibromiyalji sendromu (FMS); etiyolojisi belli olmayan, yayg›n vücut a¤r›lar›, belirli anatomik bölgelerde hassasiyet, azalm›fl a¤r› efli¤i, uyku bozukluklar›, yorgunluk ve s›kl›kla psikolojik
s›k›nt› ile karakterize eklem d›fl› romatizmal bir hastal›kt›r (1,2). 1990 ACR (American College of Rheumatology) (3) kri-terlerine göre FMS tan›s› konulmas› için en az 3 ay devam eden yayg›n a¤r›lar ve 18 hassas noktan›n en az 11’inde
has-sasiyet olmas› gerekmektedir. Yayg›n a¤r›lara, bafl a¤r›s›, irri-tabl ba¤›rsak ve mesane sendromu, paresteziler, dismenore, Raynaud fenomeni, ellerde subjektif flifllik hissi gibi yak›nma-lar ve bulguyak›nma-lar efllik edebilir (4-7).
Fibromiyalji çocuk ve yafll›larda da görülmekle birlikte daha çok, orta yafll› kad›nlarda ortaya ç›kmaktad›r. Hastalar›n %73-88’i kad›nd›r ve hasta popülasyonlar›na göre ortalama yafl 34-57 aras›nda de¤iflmektedir.ACR 1990 çal›flmas›nda ortalama yafl 49 olarak saptanm›fl ve hastalar›n %89’unun kad›n oldu¤u bil-dirilmifltir. Prevalans›n›n genel dahiliye kliniklerinde %5.7 iken romatoloji kliniklerinde %14-20 aras›nda de¤iflti¤i bildirilmifl-tir. Çeflitli çal›flmalarda, prevalans oran›n›n, kad›nlarda %0.7-13, erkeklerde ise %0.2-3.9 aras›nda de¤iflti¤i bildirilmifltir (8). Fibromiyaljili hastalar›n büyük ço¤unlu¤unda, psikolojik s›k›n-t›lar›n varl›¤› bilinmektedir. Payne ve arkadafllar› FMS olan ve romatoid artritli iki hasta grubunu MMPI (Minnesota Multipha-sic Personality Inventory) ile karfl›laflt›rm›fllar, FMS’lu hastalar-da acelecilik,hipokondriazis, histeri, psikopatik sapmalar, psi-kasteni, flizofreni ve manik patolojileri anlaml› oranda fazla saptam›fllard›r(9).Bundan baflka, Arthritis Impact Measurement Scales (AIMS)’e göre fibromiyaljili hastalarda yüksek anksiye-te ve depresyon skorlar› elde edilmifltir (10,11).Bu hastalarda migren bafl a¤r›lar›, irritabl kolon ve kronik yorgunluk sendro-mu yüksek oranda görülmüfltür (12).
Hastal›¤a s›kl›kla yorgunluk, sabah tutuklu¤u, irritabl kolon sendromu, dinlendirici olmayan uyku, bafl a¤r›s›, psikolojik stres ve parestezi gibi semptomlar efllik eder. Baz› araflt›rmac›-lara göre fibromiyalji, irritabl kolon, panik bozukluk ve major affektif bozukluk ayn› patofizyolojiyi paylaflan farkl› klinik tab-lolard›r. Buna karfl›n bu hastalardaki yüksek psikolojik s›k›nt›-n›n, onlardaki fiziksel semptomlar ve çevresel stresle iliflkili ol-du¤unu ileri süren çal›flmalar da vard›r. Fibromiyalji sendro-munda tedavi yaklafl›mlar› genellikle tatminkar de¤ildir ve cid-di ifl gücü kayb›na neden olabilmektecid-dir (3,12).
Bu çal›flman›n amac› poliklini¤imize baflvuran FMS’lu hastala-r›n klinik ve demografik özelliklerini incelemekti.
GEREÇ VE YÖNTEMLER
Bu çal›flma Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Süleyman Demi-rel T›p Merkezi Yakutiye Araflt›rma Hastenesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal› poliklini¤ine boyun,s›rt, bel
a¤-r›s› ve yorgunluk flikayetleri ile baflvuran anamnez, fizik mu-ayene ve normal laboratuar incelemelerine göre 1990 ACR ta-n› kriterleri esas al›narak fibromiyalji sendromu tata-n›s› konan 45 hasta üzerinde yap›ld›.
Çal›flma öncesi tüm hastalara hastal›klar› ve uygulanacak te-daviler hakk›nda gerekli aç›klamalar yap›larak, gönüllü hasta-lar çal›flmaya al›nd›. Tüm olguhasta-lar›n tedavi öncesi ayr›nt›l› sor-gulamalar›, fizik muayene ve lokomotor sistem muayeneleri yap›ld›. Laboratuar tetkikleri olarak hemogram, eritrosit sedi-mentasyon h›z›, ASO, CRP, RF, rutin biyokimyasal tetkikleri, tam idrar tetkikleri ile tiroid hormon testleri istenerek sistemik di¤er patolojiler ekarte edildi.
‹statistiksel de¤erlendirme SPSS 10.0 program› kullan›larak ya-p›ld› ve ki-kare testi kullan›ld›.
BULGULAR
Hastalar›n demografik özellik, yafl ve hastal›k sürelerine göre da¤›l›m› Tablo 1’de gösterilmifltir. Bizim çal›flmaya ald›¤›m›z hastalar›n % 95.55’i kad›n, % 4.44’ü erkek idi. Hastalar›m›z›n yafllar› 20-53 y›l aras›nda de¤iflmekte olup, hastalar›n yafl orta-lamalar› 33.04±8.3 y›l idi. Çal›flmam›zda hastalar›n meslek gruplar›na göre da¤›l›m›nda; %53.33’ü ev han›m›, %33.33’ü memur ve sa¤l›k personeli, %13.33’ü ö¤renci idi.
Tablo 1. Hastalar›n klinik ve demografik verileri
Yafl(y›l) n(%) 20-29 17 (37.77) 30-39 16 (35.55) 40-49 9 (20) 50-59 3 (6.66) Cinsiyet Kad›n 43 (95.55) Erkek 2 (4.44) Hastal›k Süresi 3- 6 ay 4 (8.88) 6 ay-1 y›l 16 (35.55) 1-2 y›l 15 (33.33) 2- 5 y›l 7 (15.55) > 5 y›l 1 (2.22) Medeni Durum Evli 28 (62.22) Bekar 14 (31.11) Dul 3 (6.66) Ö¤renim düzeyi OY de¤il 4 (8.88) ‹lkokul 13 (31.11) Orta ö¤retim 17 (37.77) Yük. ö¤retim 11 (24.44) Meslek Ev han›m› 24 (53.33) Memur 15 (33.33) Ö¤renci 6 (13.33)
Hastalar›n a¤r› d›fl›ndaki semptomlar›n›n gruplar aras› da¤›l›m› ve yüzde oranlar› Tablo 2’de gösterilmifltir. Bu çal›flmaya dahil edilen fibromiyalji hastalar›nda, sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ise; yorgunluk %97.77, sabah tutuklu-¤u %84.44, uyku bozuklututuklu-¤u %71.11, gerilim veya migren ti-pi bafl a¤r›s› %68.88, ekstremitelerde subjektif flifllik hissi %60, irritabl kolon ve mesane sendromu %53.33, dermatografizm %42.22, Raynaud fenomeni %31.11, temporomandibuler ek-lem disfonksiyonu %53.33, parestezik flikayetler %66.66, de-ride retiküler renk de¤iflikli¤i %31.11 olarak tespit edildi.
Tablo 2. Hastalar›n a¤r› d›fl›ndaki di¤er semptom ve bulgular›n›n görülme s›kl›¤› n (%) Yorgunluk 44 (97.77) Sabah tutuklu¤u 38 (84.44) Uyku bozuklu¤u 32 (71.11) Bafl a¤r›s› 31 (68.88) Dokularda flifllik hissi 27 (60) ‹rritabl barsak sendromu 24 (53.33) Dermatografizm 19 (42.22) Raynaud fenomeni 14 (31.11) Temporomandibuler eklem disfonksiyonu 24 (53.33) Kad›n-üretral sendrom 24 (53.33) Parestezik flikayetler 30 (66.66) Deride retiküler renk de¤iflikli¤i 14 (31.11)
Yine sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ev kad›nlar›nda ve düflük e¤itimli hasta grubunda daha yüksek idi(p<0.05)
TARTIfiMA
Fibromiyalji, oldukça s›k görülen yayg›n a¤r› ve multipl hassas noktalarla karakterize bir kas-iskelet sistemi hastal›¤›d›r. Has-tal›¤a s›kl›kla, yorgunluk, sabah tutuklu¤u, irritabl kolon send-romu, dinlendirici olmayan uyku, bafl a¤r›s›, psikolojik stres ve parestezi gibi semptomlar efllik eder (13,14).
Hastal›¤›n etiyolojisinde çeflitli faktörlerin rolü ileri sürülmüfl ise de, bunlar kesin bir kan›ta dayand›r›lamam›flt›r. Etiolojisin-de ileri sürülen uyku bozuklu¤u, zinEtiolojisin-delik kayb›, psikiyatrik bozukluk, endokrin, travmatik ve infektif faktörler göz önün-de bulundurularak çeflitli tedavi alternatifleri hakk›nda klinik çal›flmalar yap›lm›flt›r (15).
Yunus, Wolfe ve Goldenberg, FMS’nun her iki cinste de gö-rüldü¤ünü ancak s›kl›kla kad›nlarda olufltu¤unu ve genel po-pülasyonda %5 oran›nda erkekleri, %9 oran›nda ise kad›nlar› etkiledi¤ini bildirmifllerdir.Hastalar›n %80-90’› kad›nd›r ve has-ta popülasyonlar›na göre orhas-talama yafl 34-57 y›l aras›nda de-¤iflmektedir. ACR 1990 çal›flmas›nda ortalama yafl 49 y›l olarak
saptanm›fl ve hastalar›n %89’ unun kad›n oldu¤u bildirilmifl-tir(3,8).Bizim çal›flmam›zdaki hastalar›n yafl ortalamas› daha düflük idi (33.04±8.3 y›l ) .Ve kad›n hasta oran› da daha fazla idi.Bu durum stres faktörlerinin artmas›yla hastal›¤›n daha genç populasyonlarda bafllamas›na ba¤l› olabilir.
Waylonis ve arkadafllar›, FMS’nun de¤iflik meslek gruplar› ara-s›nda görülme s›kl›¤›n› incelemifller ve FMS tan›s› koyduklar› 321 kiflinin %20’sinin genel büro ifllerinde çal›flt›¤›n›, %14’ünün sa¤l›k personeli oldu¤unu, %11’inin e¤itimci oldu-¤unu, %8’inin ise çal›flmad›¤›n› belirlemifllerdir (16).
Henriksson 56 fibromiyaljili hastay› 5 y›l izlemifl, FMS semp-tomlar›n›n hastalar›n %75’inde ifl yaflant›s›n› etkiledi¤ini, %45’inin ise uzun süre oturarak yap›lan ifllerde, daktilo ve klavye kullanmakta zorland›klar›n› saptam›flt›r(17). Greenfield ve arkadafllar›, 127 FMS’lu hastan›n 4 y›ll›k izleme süresi so-nunda %70’inin iflini b›rakmak zorunda kald›¤›n› bildirmifller-dir(18). Rospe ve arkadafllar›, FMS’lu hastalar›n genellikle ha-fif aktiviteleri gerektiren ifllerde çal›flabileceklerini ileri sürmüfl-lerdir(19).
Yap›lan bu çal›flmalarda fibromiyaljili hastalar›n uzun süreli tekrarlay›c› ve ayn› pozisyonda kalmay› gerektiren aktiviteleri ve stresi fazla olan meslekleri tolere edemedikleri, farkl› akti-vitelere imkan veren hafif sedanter meslekleri daha iyi tolere ettikleri gösterilmifltir.
Güler ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada, hastalar›n %53’ünün ev han›m›, %18’inin memur, %15’inin iflçi, %5’inin ö¤renci ve %9’unun di¤er ifllerde çal›flt›klar› bildirilmifltir(20).
Nas ve arkadafllar›n›n yapt›klar› çal›flmada ise hastalar›n %62’si ev han›m›,%12’si memur,%10’u ö¤renci,%7.5’i serbest ve %7.5’i ise iflçi olarak bildirilmifltir (21).
Çal›flmam›zda hastalar›n meslek gruplar›na göre da¤›l›m› ise flöyleydi; %53.33’ü ev han›m›, %33.33’ü memur ve sa¤l›k per-soneli, %13.33’ü ö¤renci . Bu sonuçlar; bölgemizde halen ça-l›flan bayanlar›n az›nl›kta olmas›na ve bu tür çal›flmalara yeter-li vakit ay›ramama gibi nedenlerden dolay› çal›flmalar›n daha çok ev han›mlar› üzerinde yürütülmesine ba¤lanabilir. Waylonis ve arkadafllar›, hastalar›n %37’sinde daktilo ve bilgi-sayar kullanma, %27’sinde uzun süre ayakta durma, %21’inde stres, %19’unda a¤›r kald›rma ve %18’inde tekrarl› hareketlerin
fibromiyalji semptomlar›n› artt›ran aktiviteler oldu¤unu belirle-mifllerdir. Dohrenbusch ve arkadafllar›, 30 FMS’lu hasta üzerin-de yapt›klar› araflt›rmada, ifl yerinüzerin-deki gürültünün, Waylonis ve Heck ise 554 FMS’lu hastada tüm bu faktörlere ek olarak, kö-tü poskö-tür ve so¤u¤un da semptomlar› art›rd›¤›n› bildirmifller-dir(16,22,23). Bizim çal›flmam›zda da mevcut yay›nlarla uyum-lu olarak, hastalar› de¤erlendirme s›ras›nda al›nan hikayelerin-de bu faktörlerin hastal›¤›n semptomlar›n› artt›rd›¤› belirlendi. Cathey ve arkadafllar› yapt›klar› çal›flmada hastalar›n›n %80’inin lise mezunu oldu¤unu bildirmifllerdir(24).Yine Caret-te ve ark hastalar›nda ortalama e¤itim süresini13 y›l olarak Caret- tes-pit etmifllerdir(25).Bizim çal›flmam›zda ise hastalar›m›z›n %38’i ilkokul mezunu idi, %9’u ise okuma yazma bilmiyordu.Bu dü-flük e¤itim seviyesi flüphesiz bölgemizin sosyoekonomik du-rumundan kaynaklanmaktayd›.
Fibromiyalji sendromlu hastalarda görülen a¤r› d›fl›ndaki semptomlar›n oranlar› literatürde farkl›l›k göstermektedir.Ör-ne¤in yorgunluk hastalar›n %75 ile %92’sinde bildirilirken;sa-bah tutuklu¤u en az %76 en fazla %84 oran›nda bildirilmifl-tir.Yine uyku bozuklu¤u %56-72; bafl a¤r›s› %44-56; irritabl ko-lon sendromu %30-53; parestezik flikayetler %26-74 ve Ray-naud fenomeni %9-17 oranlar›nda bildirilmifltir.
Bu çal›flmaya dahil edilen fibromiyalji hastalar›nda, sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ise flöyleydi; yorgun-luk %97.77, sabah tutuklu¤u %84.44, uyku bozuklu¤u %71.11, gerilim veya migren tipi bafl a¤r›s› %68.88, ekstremitelerde subjektif flifllik hissi %60, irritabl kolon ve mesane sendromu %53.33, dermatografizm %42.22, Raynaud fenomeni %31.11, temporomandibuler eklem disfonksiyonu %53.33, parestezik flikayetler %66.66, deride retiküler renk de¤iflikli¤i %31.11. Çal›flmam›zdaki oranlar›n bir k›sm› literatürde bildirilen oran-lar›n üst s›n›roran-lar›na yak›n, bir k›sm› ise daha yüksek bulun-du.Yine sendroma s›kl›kla efllik eden semptomlar›n oranlar› ev kad›nlar›nda ve düflük e¤itimli hasta grubunda daha yüksek idi(p<0.05).
Sonuç olarak fibromiyalji hastalar›n›n klinik özellikleri ait ol-duklar› toplumsal özelliklerden etkilenebilmektedir.Ve hastal›-¤›n tan› ve tedavisinde bu özellikler de göz önünde tutulmal›-d›r.
KAYNAKLAR
1. Reiffenberger D, Amundson LH. Fibromyalgia syndrome: A review. Am Fam Physician 1994; 53: 1698-1704. 2. Yunus MB, Masi AT, Calabro JJ, Miller KA, et al. Primary
fibromyalgia (fibrositis): Clinical study of 50 patients with matched normal controls. Semin Artritis Rheum 1981; 11: 151-171.
3. Wolfe F, Smyth HA,Yunus MB, Bennett RM,Bombardier C. et all. The American College of Rheumatology 1990 Cri-teria for the classification of fibromyalgia. Arthritis Rheum 1990; 33: 160-172.
4. Goldenberg DL. Fibromyalgia Syndrome. JAMA: 1987; 257(20): 2782-2787
5. Ledingham J, Doherty M. Primary fibromyalgia syndrome. Rheumatology In Europe 1994; 23(1): 20-22.
6. Bengstton A, Henriksson KG, Jorfeldt L. Primary fibrom-yalgia: A clinical and laboratory study of 55 patients. Scand J Rheumatol 1986; 15: 340-347.
7. Wallace DJ. Genitourinary manifestations of fibrositis: An increased association with female urethral syndrome. J Rheumatol 1990; 17:238-239.
8. Goldenberg DL. Fibromyalgia and related syndromes: Rheumatology, Ed by Klippel JH, Dieppe PA. 2nd edition. Vol 1, Mosby, Philadelphia, 1998, pp:15.1-12.
9. Payne TC, Leavitt F, Garron DC: Fibrositis and phycholo-gical disturbance. Arthritis Rheum 1982; 25: 213-217. 10. Kayhan Ö. Fibromiyalji Sendromu. Tuna N.(Ed):
Romatiz-mal hastal›klar, Hacettepe Tafl Kitabevi, Ankara, 1994; 22: 626-639.
11. Cantürk F. Fibromiyalji ve di¤er eklem d›fl› romatizmal hastal›klar. Beyazova M, Gökçe-Kutsal Y.(Eds): Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon, Günefl Kitapevi, Ankara,2000; 7-12:1654-81.
12. Bohr TW. Fibromyalgia syndrome and myofascial pain syndrome do they really exist? Neurol Clin 1995; 13: 265-84.
13. Reiffenberger DH,Amundson LH. Fibromyalgia syndro-me. A review.Am Fam Physician1996;53:1698-1704. 14. Csillag C.Fibromyalgia:the Copenhagen Declaration.
Lan-cet 1992, 340:663-664.
15. Richards S, Cleare A. Treating fibromyalgia. Rheumato-logy 2000; 39: 343-6
16. Waylonis GW, Heck W. Fibromyalgia syndrome: new as-sociations. Am J Phys Med Rehabil 1992; 71:343-348. 17. Henriksson CM. Longterm effects of fibromyalgia on
everday life. Scand J Rheumatol 1994; 23:36-41
18. Greenfield S, Fitzcharles MA, Esdaile JM. Reactive fibro-miyalgia syndrome. Arthritis Rheum. 1992; 35(6): 678-681. 19. Rospe H, Cellarus J. Mau W. Guidelines for social medi-cine assesment evaluation of primary fibromyalgia. Ge-sundheitswesen. 1994; 56(1): 596-598.
20. Güler M, K›rnap M, Bekaro¤lu M, Uremek G, Önder Ç. Clinical characteristics of patients with fibromyalgia. ‹sr J Med Sci 1992; 28: 20-23.
21. Nas.K ve ark.Genç Fibromiyalji Sendromlu Olgular›m›z›n Klinik ve Sosyodemografik Özellikleri. Ege Fiz. T›p Reh.Der. 2001; 7: 29-33.
22. Dohrenbusch R, Sadhi H, Lamprecht J, Genth E. Fibrom-yalgia as A Disorder of Preceptual Organization? An analysis of acoustic stimulus processing in patients with widespread pain. Z. Rheumatol 1997; 56(6): 334-341 23. Akkufl S, Koflar A, Beyaz›t O. Fibromiyalji tan›s› konan
220 vakan›n klinik özellikleri. Türkiye Fiziksel T›p ve Re-habilitasyon Dergisi 1998; 1 (1) : 41-45.
24. Cathey MA,Wolf M,Kleinheksel SM et al. Socioeconomic impact of fibrositis.Am J Med1986;81(suppl 3A):78-84. 25. Carette S.Bell MJ,Reynolds J et al.Comparison of
amit-riptyline, cyclobenzaprine and placeboin the treatment of fibromyalgia.Arthritis Rheum 1994;37:32-40.
YAZIfiMA ADRES‹ Ak›n Erdal,
Atatürk Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitas-yon Anabilim Dal› 25240, Erzurum.
Tel: 0 442 2331122/1660 Fax: 0 442 23613 01 e-mail:aerdal67@hotmail.com
