G‹R‹fi
Hepatit C virüsü (HCV)’nün neden oldu¤u kronik viral hepatit günümüzün önemli sa¤l›k problem- lerinden biridir. Kronik hepatitlerin %70’inin ne- deni HCV’dir. Kronik HCV infeksiyonunun siroz
ve hepatoselüler karsinoma (HSK)’ya yol açmas›, bu infeksiyondan korkulmas›n›n en önemli nede- nidir (1,2). Virüs genellikle 20-30 y›l içerisinde si- roz ve HSK’ya neden olan, yavafl ilerleyen karaci-
¤er hastal›¤›na yol açmaktad›r (3-5). Kronik HCV
Yaflam Kalitesinin De¤erlendirilmesi #
‹smet EfiER1, Leyla KHORSHID1, Gülengün TÜRK1
1 Ege Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu, ‹ZM‹R
ÖZET
Kronik hepatit C (KHC) infeksiyonu günümüzün önemli sa¤l›k problemlerinden biridir. KHC hastalar›n›n yaflad›¤›
fiziksel ve psikolojik semptomlar sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesini olumsuz olarak etkilemektedir. Bu çal›flma, 01 Haziran 2005-30 Kas›m 2005 tarihleri aras›nda KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesini belirlemek ama- c›yla tan›mlay›c› olarak yap›lm›flt›r. KHC tan›s› konmufl, gastroenteroloji poliklini¤inde ayaktan takip edilen, arafl- t›rmaya kat›lmay› kabul eden 111 hasta çal›flma kapsam›na al›nm›flt›r. Çal›flmaya kat›lan KHC hastalar›n›n sa¤l›k- la iliflkili yaflam kalitesi puanlar›n›n genel olarak düflük oldu¤u belirlenmifltir.
Anahtar Kelimeler: Hepatit C infeksiyonu (HCV), sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi.
SUMMARY
Evaluation of Life Qality in Patients with Hepatitis C
Chronic hepatitis C infection is one of the important health problem at present. The health-related quality of life has been affected negatively by physical and psychological semptomps experienced by the chronic hepatitis C pa- tients. A hundred eleven patients with chronic hepatitis C, followed as a outpatient in gastroenterology department and approved this study consist of the sample of the study. This study was carried out descriptively to determine health-related quality of life of the chronic hepatitis C patients between the dates of 01 June 2005-30 November 2005. It was determined that the scores of health-related quality of life of the chronic hepatitis C patients were low in this study.
Key Words: Chronic hepatitis C infection, health-related quality of life.
# Bu çal›flma, V. Dahili T›p Günleri Sempozyumu (19-22 Nisan 2006, ‹zmir)’nda sözel bildiri olarak sunulmufltur.
ile infekte hastalar›n yaklafl›k %15-20’si siroza ya- kalanmakta ve bu kifliler yüksek oranda karaci¤er hastal›¤› ve HSK riski ile karfl› karfl›ya kalmakta- d›r (6).
Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ)’nün kay›tlar›na göre, dünyada yaklafl›k olarak 170 milyon kifli HCV ile infektedir (4,7-9). Amerika Birleflik Devletleri (ABD) nüfusunun yaklafl›k %1-2’si ya da tahmini 4 milyon Amerikal› hepatit C ile infektedir (10-13).
Ülkemizde ise kronik hepatit C (KHC)’li hasta po- pülasyonunun yaklafl›k 700.000 oldu¤u belirtil- mektedir (14).
Kronik HCV’li hastalar kronik karaci¤er hastal›¤›- n›n di¤er formlar›ndaki hastal›klarla k›yasland›-
¤›nda; kas-iskelet a¤r›s›, k›r›kl›k (keyifsizlik) ve afl›r› yorgunluk gibi fiziksel semptomlardan daha s›k ve daha fliddetli yak›n›r (9,12,15). Hastalar ay- n› zamanda depresyon, anksiyete gibi psikolojik sorunlar› da yo¤un olarak yaflamaktad›r. Bu bul- gular hastan›n fonksiyonel sa¤l›¤›n›, çal›flma yete- ne¤ini, kendi sa¤l›k alg›s›n›, iyilik halini ve sa¤l›k- la iliflkili yaflam kalitesini olumsuz olarak etkile- mektedir. Bunun yan› s›ra, hastan›n tan›s›n›n far- k›nda olmas›, hastal›¤›n ilerleme korkusu ve komplikasyonlar, hastal›¤›n ekstrahepatik görü- nümü de sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesini azaltabi- lir. Birçok araflt›rma, kronik HCV hastalar›n›n sa¤- l›kla ilgili yaflam kalitesinde bozulma oldu¤unu göstermektedir (6,9,10-12,15-18).
Hastalar taraf›ndan subjektif olarak alg›lanan sa¤- l›kla iliflkili yaflam kalitesi, herhangi bir terapötik giriflimin de¤erlendirilmesinde önemli bir konu haline gelmifltir. Sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi, bi- reyin kendisinin alg›lad›¤› fiziksel sa¤l›k ve iyi ol- ma durumunun ölçümüdür ve fiziksel fonksiyon, fiziksel duyarl›l›k, psikososyal durum, sosyal etki- leflimler, fonksiyonel kapasite ve iyi olma hissini içerir. Sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi daha çok kro- nik hastal›klarla ilgili bir durumdur ve giriflimle- rin amac›, hastan›n semptomlar›n› ortadan kal- d›rmak ve toplumdaki yaflam›n› devam ettirmek- tir. Hepatit C infeksiyonu da bu gibi durumlara ör- nektir (11,17,19).
KHC hastalar›n›n yaflam kalitelerinin de¤erlendi- rilmesi ile bireylerin fiziksel, sosyal ve psikolojik alanlarda gereksinim duyduklar› konular belirle- nebilmektedir. Semptom yönetimi, tedavi, hasta- l›k süreci hakk›nda dan›flmanl›k yapma, psikolo- jik destek sa¤lama, hastal›¤a iliflkin sa¤l›k prob- lemlerinin önlenmesi ve bireyin bunlarla bafl ede-
e¤itim vermeyi içeren tedavinin ve hemflirelik gi- riflimlerinin planlanmas› ve uygulanmas› için KHC hastalar›n›n yaflam kalitelerinin belirlenmesi önemlidir. Bu nedenle bu araflt›rma, KHC hastala- r›n›n yaflam kalitesinin de¤erlendirilmesi amac›y- la tan›mlay›c› olarak planlanm›flt›r.
MATERYAL ve METOD
Araflt›rma, KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili ya- flam kalitelerinin belirlenmesi amac›yla tan›mla- y›c› olarak gerçeklefltirilmifltir. Araflt›rma, 01 Ha- ziran 2005-30 Kas›m 2005 tarihleri aras›nda Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Hastanesi, Gastroente- roloji Poliklini¤ine kontrol için gelen, olas›l›ks›z örneklem yöntemi ile seçilen kronik HCV’li hasta- larla gerçeklefltirilmifltir. KHC tan›s› konmufl, gastroenteroloji poliklini¤inde ayaktan takip edi- len, araflt›rmaya kat›lmay› kabul eden 18 yafl ve üzerindeki hastalar araflt›rma kapsam›na al›nm›fl- t›r. Hastalara araflt›rma hakk›nda aç›klama yap›la- rak bilgilendirilmifl onam ve hastaneden yaz›l›
izin al›nm›flt›r. Araflt›rmaya kat›lan hastalar›n bil- gilerinin gizli tutulaca¤›, mahremiyetlerine sayg›
duyulaca¤› aç›klanm›flt›r.
Araflt›rman›n verileri, soru formu ve SF-36 (Short Form-36) yaflam kalitesi ölçe¤i kullan›larak arafl- t›rmac›lar taraf›ndan hastalarla yüz yüze görüfl- me yap›larak elde edilmifltir.
Soru formu, kronik hastal›¤a sahip hastalar›n ya- flam kalitelerinin de¤erlendirildi¤i benzer çal›fl- malar incelenerek ve konu ile ilgili literatür tara- narak araflt›rmac›lar taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.
Soru formunda bireylerin tan›t›c› özelliklerine iliflkin de¤iflkenler yer almaktad›r.
SF-36 yaflam kalitesi ölçe¤i, sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi araflt›rmalar›nda yayg›n olarak kullan›l- maktad›r. Ware taraf›ndan 1987 y›l›nda gelifltirilen SF-36 yaflam kalitesi ölçe¤inin, ülkemiz için geçer- lilik ve güvenirlilik çal›flmas› 1995 y›l›nda P›nar ta- raf›ndan yap›lm›fl ve kronik hastal›klarda kullan›- labilir oldu¤u belirtilmifltir. SF-36 yaflam kalitesi ölçe¤i fonksiyonel durum, esenlik ve genel sa¤l›k anlay›fl› olmak üzere üç temel alandan ve global yaflam doyumu/kalite alanlar›ndan oluflmaktad›r.
Bu alanlar afla¤›da belirtilmifltir:
1. Fonksiyonel Durum
• Sa¤l›k problemlerine ba¤l› olarak fiziksel aktivi- telerin k›s›tlanmas›,
• Emosyonel ve sosyal problemlere ba¤l› olarak
• Fiziksel sa¤l›k problemlerine ba¤l› olarak gün- lük yaflam aktivitelerinin yerine getirilmesinin en- gellenmesi,
• Emosyonel sa¤l›k problemlerine ba¤l› olarak günlük yaflam aktivitelerinin yap›lmas›n›n engel- lenmesi.
2. Esenlik
• Mental sa¤l›k (emosyonel gerginlik ve esenlik),
• Beden a¤r›lar›,
• Canl›l›k (zindelik/yorgunluk).
3. Genel Sa¤l›k Anlay›fl›
• Bir bütün olarak sa¤l›¤›n de¤erlendirilmesi,
• Geçen bir y›l süresince sa¤l›ktaki de¤ifliklikler.
Ölçe¤in puanlamas› 0-100 aras›nda de¤iflmekte- dir. Her sa¤l›k alan›n›n puan› yükseldikçe sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi artmaktad›r.
Soru formu ve SF-36 yaflam kalitesi ölçe¤i hasta- larla tek tek görüflme yap›larak doldurulmufltur.
Her bir görüflme yaklafl›k 15-20 dakika sürmüfltür.
Veriler topland›ktan sonra hastalar›n her boyuta iliflkin kaç puan ald›¤› belirlenmifltir (SPSS prog- ram›nda). Her hastaya iliflkin tan›t›c› bilgilerle, yaflam kalitesi puanlar› SPSS program› kullan›la- rak de¤erlendirilmifltir. Verilerin de¤erlendirilme- sinde hastalar›n tan›t›c› özelliklerine iliflkin bilgi- lerin da¤›l›m›nda yüzdelik hesaplamas›, hastala- r›n yaflam kalitesi puanlar›n›n da¤›l›m›nda Krus- kal-Wallis varyans analizi ve Mann-Whitney U-tes- ti kullan›lm›flt›r
BULGULAR ve TARTIfiMA
Araflt›rmaya kat›lan hastalar›n %52.3’ünün kad›n,
%36’s›n›n 50-59 yafl grubunda, %29.7’sinin ise il- kokul mezunu oldu¤u belirlenmifltir. Hastalar›n
%36.9’u ev han›m›, %36’s› emeklidir. Araflt›rmaya kat›lan hastalar›n %92.8’inin ailesiyle birlikte ya- flad›¤›, %40.5’inin bir-befl y›ld›r KHC hastas› oldu-
¤u ve %90.1’inin psikolojik destek almad›¤› sap- tanm›flt›r.
Hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi alanlar›n- dan ald›klar› puanlar›n düflük oldu¤u saptanm›fl- t›r (Tablo 1). Bu alanlar aras›nda hastalar›n özel- likle fonksiyonel durum alan›ndan ald›klar› puan- lar›n daha düflük oldu¤u görülmektedir. Hastala- r›n yaflad›¤› halsizlik, yorgunluk, a¤r› gibi fiziksel hastal›k semptomlar›n›n bu sonuçta etkili oldu¤u düflünülmektedir. Ayn› zamanda hastalar›n yafla- d›¤› depresyon, anksiyete gibi psikolojik sorunla- r›n da esenlik ve genel sa¤l›k anlay›fl› alanlar›n- dan ald›klar› puanlar›n düflük olmas›nda etkili ol- du¤u düflünülmektedir. Bu sonuçlar, yap›lan di¤er araflt›rma bulgular›yla da benzerlik göstermekte- dir. Yap›lan çal›flmalar›n ço¤u, KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin düflük de¤erlere sahip oldu¤unu göstermektedir (6,9,-12,15-17).
Bianchi ve arkadafllar›n›n 2000 y›l›nda yapt›¤› bir çal›flmada, KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili ya- flam kalitelerinin tüm alanlarda anlaml› olarak da- ha düflük oldu¤u saptanm›flt›r. Ancak, hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitelerinde rol s›n›rl›l›kla- r› (fiziksel), fiziksel fonksiyon ve a¤r› alanlar›nda- ki azalma anlaml› bulunmam›flt›r (17).
Fontana ve arkadafllar›n›n 2001 y›l›nda yapt›¤› bir çal›flmada, hastalar›n emosyonel rol ve mental sa¤- l›k de¤erleri d›fl›nda SF-36 ölçe¤inin di¤er tüm alan- lardaki sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi puanlar› sa¤- l›kl› popülasyondan daha düflük bulunmufltur (12).
Hussain ve arkadafllar›n›n 2001 y›l›nda yapt›¤› ça- l›flmada ise KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili ya- flam kalitelerinin sa¤l›kl› nüfusa oranla daha dü- flük oldu¤u bulunmufltur. Ayn› çal›flmada rastgele seçilmifl KHC hastalar›nda sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi puanlar›n›n tedavi alan KHC’li hastalardan önemli ölçüde düflük oldu¤u gösterilmifltir (11).
Gallegos-Orozco ve arkadafllar›n›n 2003 y›l›nda yapt›¤› çal›flmada KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflki-
Tablo 1. Hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› puanlar›n da¤›l›m›.
Yaşam kalitesi alanları Puan SD
Fonksiyonel durum 37.61 24.99
Esenlik 48.46 19.74
Genel sağlık anlayışı 44.70 19.44
Global yaşam kalitesi 43.59 18.45
li yaflam kalitesinde önemli bir azalma oldu¤u be- lirtilmifltir. Çal›flmaya kat›lan hastalar, yetersiz fi- ziksel ve mental sa¤l›k alg›s›na sahip olduklar›n›
ve bu durumun günlük aktivitelerde s›n›rl›l›klara yol açt›¤›n› ifade etmifllerdir (15).
Olson ve arkadafllar›n›n 2005 y›l›nda yapt›¤› bir çal›flmada, hastalar›n özellikle fiziksel fonksiyon olmak üzere sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitelerinin düflük oldu¤u bulunmufltur. Fiziksel alana iliflkin puanlar kanser tan›s› konmufl, iki veya daha fazla kronik hastal›¤› olan, e¤itimsiz, yetersiz fiziksel aktivite ve daha yüksek alanin aminotransferaz (ALT) seviyelerine sahip olan hastalar aras›nda anlaml› derecede düflük bulunmufltur. Depres- yon, yetersiz fiziksel aktivite, afl›r› alkol kullan›m›
ve kad›n cinsiyetinin, hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin fiziksel ve mental alanlar›ndan ald›klar› puanlar›n düflük olmas›nda etkili oldu¤u belirtilmifltir (20).
Dan ve arkadafllar›n›n yapt›¤› bir çal›flmada, KHC hastalar›n›n tedavilerinin ilk haftas›nda canl›l›k, fiziksel fonksiyon ve sosyal fonksiyon puanlar›- n›n düflük düzeyde oldu¤u bulunmufltur (10).
Çal›flmam›zda hastalar›n cinsiyetlerine göre fonksiyonel durum, esenlik ve global yaflam kali- tesi alanlar›na iliflkin ald›klar› puanlar aras›ndaki fark istatistiksel olarak anlaml› bulunurken (p< 0.05), genel sa¤l›k anlay›fl› alan›na iliflkin al- d›klar› puanlar aras›ndaki fark anlaml› bulunma- m›flt›r (p> 0.05). Kad›n hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin tüm alanlar›ndan ald›klar› pu- anlar erkeklere göre daha düflüktür.
Bonkovsky ve arkadafllar›n›n 1999 y›l›nda yapt›k- lar› bir çal›flmada da, kad›n hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin erkeklerden anlaml› de- recede düflük oldu¤u bulunmufltur (21). Fontana ve arkadafllar›n›n 2001 y›l›nda yapt›¤› bir çal›flma- da da, sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin tüm alan- lar› ile cinsiyet aras›nda anlaml› bir iliflki oldu¤u saptanm›flt›r (12).
Hastalar›n yafl gruplar›na göre sadece fonksiyonel alana iliflkin yaflam kalitesi puanlar› aras›ndaki fark istatistiksel olarak anlaml› (p< 0.05) iken, di-
¤er alanlar aras›ndaki fark istatistiksel olarak an- laml› bulunmam›flt›r (p> 0.05). Hastalar›n fonksi- yonel durum alan›ndan ald›klar› puanlar›n yafl art- t›kça düflmesi, hastal›¤›n yan› s›ra yafll›l›¤a ba¤l›
fiziksel de¤iflikliklerin etkisine de ba¤lanabilir. An- cak Hussain ile arkadafllar›n›n ve Fontana ile arka- dafllar›n›n 2001 y›l›nda yapt›klar› çal›flmalarda,
KHC hastalar›n›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› puanlar ile yafl aras›nda bir iliflki olmad›¤› saptanm›flt›r (11,12).
Hastalar›n mesleklerine göre sa¤l›kla iliflkili ya- flam kalitesinin tüm alanlar›ndan ald›klar› puan- lar aras›ndaki fark istatistiksel olarak anlaml› bu- lunmufltur (p< 0.05). Sa¤l›kla iliflkili yaflam kalite- sinin tüm alanlar›nda ev han›mlar› en düflük, me- murlar en yüksek puanlara sahip gruplard›r. Ev han›mlar›n›n daha fazla sorumluluk üstlenmesi ve fiziksel güç harcamas›n›n bu durumla ilgili ol- du¤u düflünülmektedir.
Hastalar›n hepatit C tan›s› alma süresine göre fonksiyonel durum, esenlik, genel sa¤l›k anlay›fl›
ve global yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› pu- anlar aras›ndaki fark istatistiksel olarak anlaml›
bulunmam›flt›r (p> 0.05).
Hastalar›n psikolojik destek alma durumlar›na göre yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› puanla- r›n da¤›l›m›nda esenlik ve global yaflam kalitesi alanlar›ndan ald›klar› puanlar aras›ndaki fark is- tatistiksel olarak anlaml› bulunurken (p< 0.05), fonksiyonel durum ve genel sa¤l›k anlay›fl› alanla- r›ndan ald›klar› puanlar aras›ndaki fark istatistik- sel olarak anlaml› bulunmam›flt›r (p> 0.05). Psiko- lojik destek alan hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi puanlar›n›n düflük olmas›, hastal›¤›n kro- nik olmas›na, semptomlar›n a¤›r seyretmesine ve hastal›¤›n giderek ilerleyen bir süreç izlemesine ba¤lanabilir.
Sonuç olarak; araflt›rmaya kat›lan KHC hastalar›- n›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi puanlar›n›n ge- nel olarak düflük oldu¤u belirlenmifltir. Yafl, cinsi- yet, meslek ve psikolojik destek alma faktörleri- nin hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesinin baz› alanlar›n› etkiledi¤i, hastal›k süresinin sa¤l›k- la iliflkili yaflam kalitesinin hiçbir alan›n› etkileme- di¤i saptanm›flt›r.
KHC hastalar›na bak›m veren hekim ve hemflire- lerin hastalar›n sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesini de¤erlendirmeleri, tedavi ve bak›m› bu do¤rultu- da planlamalar› önerilmektedir.
KAYNAKLAR
1. Hanedan F, Köksal F, Ağalar C ve ark. Hepatit C virüsünün aile içi geçişi. Viral Hepatit Dergisi 2004; 3: 135-9.
2. Thein HH, Krahn M, Kaldor JM, Dore GJ. Esti- mation of utilities for chronic hepatitis C from
3. Vallis TM, Peltekian K, Hirsch G. Fatigue and quality of life in hepatitis C: Fact or fiction? Jo- urnal of Clinical Psychology in Medical Settings 2003; 10: 267-71.
4. Foster GR. Hepatitis C virus infection: Quality of life and side effects of treatment. Journal of He- patology 1999; 31: 250-4.
5. Çakaloğlu Y. Kronik viral hepatitlerin tedavisi- yeni yaklaş›mlar. Aktüel T›p Dergisi 1997; 2,1:
25-9.
6. Chong, CAKY, Gulamhussein A, Heathcote EJ, et al. Health-state utilities and quality of life in he- patitis C patients. The American Journal of Gast- roenterology 2003; 98, 3: 630-8.
7. Castera L, Constant A, Bernard PH, Ledinghen V, Couzigou P. Lifestyle changes and beliefs re- garding disease severity in patients with chronic hepatitis C. Journal of Viral Hepatitis 2006.
8. Yeşilada E. Kronik hepatit tedavisinde kullan›lan alternatif ve tamamlay›c› tedaviler. Tabak F, Ba- l›k İ, Tekeli E (editörler). Viral Hepatit 2005. İs- tanbul: Viral Hepatitle Savaş›m Derneği, Ohan Matbaas›, 2004.
9. Booth JCL. Chronic hepatitis C: The virus, its discovery and the natural history of the disease.
Journal of Viral Hepatitis 1998; 5: 213-22.
10. Dan AA, Martin LM, Crone C, et al. Depression, anemia and health-related quality of life in chro- nic hepatitis C. Journal of Hepatology 2006; 44:
491-8.
11. Hussain KB, Fontana RJ, Moyer CA, Su GL, Sne- ed-Pee N, Lok ASF. Comorbid illness is an impor- tant determinant of health-related quality of life in patients with chronic hepatitis C. The Ameri- can Journal of Gastroenterology 2001; 96, 9:
2737-44.
12. Fontana RJ, Moyer CA, Sonnad S, et al. Comorbi- dities and quality of life in patients with interfe- ron-refractory chronic hepatitis C. The American Journal of Gastroenterology 2001; 96,1: 170-8.
13. Heitkemper M, Jarret M, Kurashige EM, Carit- hers R. Chronic hepatitis C imlications for health related quality of life. Gastroenterology Nursing 2001; 24: 169-77.
14. Tabak F. Yan›ts›z C tipi kronik hepatitlerde alter- natif tedaviler. Tabak F, Bal›k İ, Tekeli E (editör- ler). Viral Hepatit 2005. İstanbul: Viral Hepatit- le Savaş›m Derneği, Ohan Matbaas›,
15. Gallegos-Orozco JF, Fuentes AP, Argueta JG, et al. Health-related quality of life and depression in patients with chronic hepatitis C. Archives of Me- dical Research 2003; 34: 124-9.
16. Mcdonald J, Jayasur›ya R, B›ndley P, Gonsalvez C, Gluseska S. Fatigue and psychological disor- ders in chronic hepatitis C. Journal of Gastroen- terology and Hepatology 2002; 17: 171-6.
17. Bianchi G, Loguercio C, Sgarbi D, et al. Reduced quality of life in patients with choronic hepatitis C: Effects of interferon treatment. Digest Liver Disorder 2000; 32: 398-405.
18. Bayliss MS, Gandek B, Bungay KM, Sugano D, Hsu MA, Ware JE. A questionnaire to assess the generic and disease-spesific health outcomes of patients with chronic hepatitis C. Ouality of Life Research 1998; 7: 39-55.
19. Thein HH, Haber PS, Dore G. Quality of life of women living hepatitis C. Journal of Gastroente- rology and Hepatology 2003; 18: 1329-31.
20. Olson SH, Iyer S, Scott J, et al. Cancer history and other personal factors affect quality of life in patients with hepatitis C. Health and Quality of Life Outcomes 2005; 3: 391-7.
21. Bonkovsky HL, Woolley JM. Reduction of health related quality of life chronic hepatitis C and imp- rovement with interferon therapy. Hepatology 1999; 29: 264-70.
YAZIfiMA ADRES‹
Arfl. Gör. Gülengün TÜRK Ege Üniversitesi
Hemflirelik Yüksekokulu Bornova/‹ZM‹R
e-mail: gulengun_turk@yahoo.com
