T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÖZEL EĞİTİM ANABİLİM DALI
AİLE EĞİTİM PROGRAMININ
ANNELERİN AYRIMLI PEKİŞTİRME KULLANARAK ÇOCUKLARINA KURAL KAZANDIRMA BECERİSİNİ EDİNMELERİNE ETKİSİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Gülcan BOYRAZ
AİLE EĞİTİM PROGRAMININ
ANNELERİN AYRIMLI PEKİŞTİRME KULLANARAK ÇOCUKLARINA KURAL KAZANDIRMA BECERİSİNİ EDİNMELERİNE ETKİSİ
Gülcan BOYRAZ
YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZEL EĞİTİM ANABİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Mart- 2015 Ankara
i
TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU
Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak gösterme koşulu ile tezin teslim tarihinden itibaren on iki (12) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.
YAZARIN
Adı : Gülcan
Soyadı : BOYRAZ
Bölümü : Özel Eğitim / Zihinsel Engellilerin Eğitimi Ana Bilim Dalı
İmza :
Teslim Tarihi :
TEZİN
Türkçe adı :Aile Eğitim Programının Annelerin Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklarına Kural Kazandırma Becerisini Edinmelerine Etkisi
İngilizce Adı : The Effect Of Family Training Program On Gaining Rules To Their Children By Using Differential Reinforcement
ii
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Tez yazma süreci boyunca bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, istifade ettiğim bütün kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dışındaki tüm ifadelerin şahsıma ait olduğunu beyan ederim.
Yazar Adı Soyadı: Gülcan BOYRAZ
iii
JÜRİ ONAY SAYFASI
Eğitim Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü’ne;
Gülcan Boyraz’a ait “Aile Eğitim Programının Annelerin Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklarına Kural Kazandırma Becerisini Edinmelerine Etkisi” isimli çalışma, jürimiz tarafından Özel Eğitim Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Başkan... Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı
Üye... Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı
Üye... Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı
Üye... Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı
Üye... Akademik Ünvanı, Adı-Soyadı
iv
TEŞEKKÜR
Araştırmanın tasarlanması, planlanması, uygulanması ve verilerin kaydedilmesi sürecinde dönütleri ile bana yön veren, yapıcı eleştirileri ile araştırmaya yönelik motivasyonumu arttıran, bilimsel bakış açımı genişletmemde çok değerli katkılar sağlayan danışmanım Yrd.Doç. Dr. Yusuf Ziya TAVİL’e teşekkürü bir borç bilirim.
Uzakta olmalarına karşın araştırmanın tüm aşamasında desteklerini benden hiç esirgemeyen ve çalışmayı en nitelikli şekilde tamamlayacağıma dair beni sürekli güdüleyen kıymetli annem Döne Boyraz’a, babam Ferhan BOYRAZ’a, kardeşlerim Özcan, Selcan, Ezgican’a kısacası tüm BOYRAZ AİLE’sine teşekkür ederim. Hayatımın her anında yanımda olduğu gibi, tez çalışması sürecinde de manevi anlamda yanımda olan canım kardeşim Nurcan ve eşi Uğur MERAL’e teşekkürlerim sonsuzdur.
Araştırma sürecinde destekleri ile bana yorgunlularımı unutturan kıymetli arkadaşlarım Rüya ATEŞMAN, Özlem ELDEŞ, Esma VARLI, Sultan DEMİRCİ, Tuğba ALTINTOP, Gülbahar DURAN, Hilal İLHAN ve Tuğba ERSÖZ’ye çok teşekkür ederim.
Araştırma uygulaması sürecinde, kendilerine verilen tüm görevlerini mükemmel şekilde yerine getirerek azim, özveri ve fedakarlık örneği gösteren sevgili katılımcı annelerime sonsuz kez teşekkür ederim.
Araştırmanın uygulama aşamasında kurumlarının kapılarını açarak bana her türlü desteği veren Niğde Özel Rehberim Özel Eğitim Merkezi yönetici ve öğretmenlerine teşekkür ederim.
Araştırmanın uygulama süresince, araştırmanın deneysel uygulamalarını yaptığım Özel Eğitim Merkezindeki tüm düzenlemeleri yapan ve benden hiçbir desteği esirgemeyen sayın İbrahim KILINÇ hocama ve tüm kurum çalışanlarına teşekkür ederim.
Gülcan BOYRAZ Ankara- 2015
v
AİLE EĞİTİM PROGRAMININ
ANNELERİN AYRIMLI PEKİŞTİRME KULLANARAK ÇOCUKLARINA KURAL KAZANDIRMA BECERİSİNİ EDİNMELERİNE ETKİSİ
Yüksek Lisans Tezi
Gülcan Boyraz GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Şubat-2015
ÖZ
Bu araştırmada, Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın annelerin, çocuklarına kural kazandırması için gerekli olan işlem süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığını belirlemek amaçlanmaktadır.
Araştırmada, tek denekli deneysel desenlerden “AB Deseni” kullanılmıştır.
Araştırmanın örneklem grubunu, Niğde ilinde bir Özel Eğitim Merkezi’ne devam etmekte olup zihinsel yetersizlikten etkilendiği tanısı almış olan öğrencilerin anneleri arasından, çocuklarına kural kazandırmakta sınırlılık yaşayan 10 anne oluşturmuştur.
Araştırmada verilerin toplamak amacı ile aile görüşme formu, video kamera kayıtları, işlem süreçlerine ilişkin ölçüt bağımlı ölçü araçları, uygulama güvenirliği formu ve sosyal geçerlilik formu kullanılmıştır.
vi
Araştırmanın deney sürecinde, geliştirilen aile eğitim programının uygulanmasının öncesinde araştırma kapsamına dahil edilen 10 annenin, araştırmada kazanması hedeflenen işlem süreçlerine ilişkin başlama düzeyi verileri üç farklı oturumda belirlenmiştir (A). Annelerin aile eğitim programı uygulanmadan önce başlama düzeylerinin belirlenmesinin ardından, gruba 4 oturum olarak desenlenen aile eğitim programı uygulanmıştır (B).
Araştırmada, araştırma kapsamındaki veriler, grafiksel olarak verilmiş ve niteliksel olarak yorumlanması da , grafiklerin görsel olarak analiz edilmesi ile yapılmıştır. Araştırmanın tamamlanmasının ardından elde edilen bulgular aşağıda ifade edildiği şekildedir;
- Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın uygulanmasının ardından araştırma kapsamına dahil edilen anneler (ödülleri kullanma, kurallara uygun olmayan davranışları görmezden gelme ve kurallara uygun olan davranışların ayrımlı pekiştirme) işlem süreçlerinin alt amaçlarının tamamını gerçekleştirerek ölçütü %100 düzeyinde karşılamışlardır. Bu nedenle, Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın işlem süreçlerinin kazandırılmasında etkili olduğu izlenimi edinilmektedir.
- Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın uygulama güvenirliği açısından değerlendirilmesi adına, (birbiri ile iletişimi olmayan) 2 farklı Özel Eğitimcinin aile eğitim programının uygulamasını izleyip, araştırmacı tarafından geliştirilen Uygulama Güvenirliği Veri Toplama Formlarını doldurmuşlardır.
2 farklı özel eğitimcinin doldurmuş olduğu bu formlardan elde edilen veriler karşılaştırılmıştır. Yapılan karşılaştırma sonucunda iki değerlendirmecinin de sonuçları birbiri ile tutarlılık gösterdiği belirlenmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda, uygulama güvenirliği açısından, güvenilir bir aile eğitim programı olduğu belirlenmiştir.
- Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı sosyal geçerlilik açısından değerlendirildiğinde, annelere uygulanan Sosyal Geçerlilik Formlarından elde edilen verilerin değerlendirmesi yapılmıştır. Değerlendirmesi yapılan Sosyal Geçerlilik Formunun sonuçlarına göre, anneler aile eğitim programına katıldıkları için memnun olduklarını, geliştirilecek olan başka aile eğitim programlarına da katılmak istediklerini, programı başkalarına önereceklerini, almış
vii
oldukları eğitimin yeterli olduğunu, çocuklarına kural kazandırmak için etkili bir yöntem olduğunu, katıldıkları aile eğitim programı sonrasında kendilerinde farklılıklar meydana geldiğini ifade etmişlerdir. Elde edilen bu sonuçlara doğrultusunda, geliştirilen aile eğitim programının sosyal geçerliliği olan bir program olduğu izlenimi edinilmiştir. Bu anlamda, ailelerin çocuklarına kural kazandırmayı amaçlayarak geliştirilen bu tür aile eğitim programlarının işlevsel olacağı yordanabilir.
Bilim Kodu :
Anahtar Kelmeler :Aile Eğitimi, Kural Kazandırma, Ayrımlı Pekiştirme Sayfa Adedi : 198
viii
THE EFFECT OF FAMILY TRAINING PROGRAM ON GAINING RULES TO THEIR CHILDREN BY USING DIFFERENTIAL REINFORCEMENT
Master’s Thesis
Gülcan Boyraz GAZİ UNİVERSITY
GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES February, 2015
ABSTRACT
In this study, it is aimed if the Differential Reinforcement Family Training Program for Gaining the Rules to the Childrenis effective for children in learning the progress which are necessary for mothers to teach the rules to their children.
In the study single subject experimental “AB pattern” is used.
The sample is consisted of ten mothers, whose children have mental deficiency and are enrolled in a Special Education Center in Niğde, who have difficulty in gaining the rules to their children.
In this research in order to gather the data that family interview form, video camera records, criterion referenced tests relating to the process, the practice reliability form and the social validity form are used.
In the experimental process, baseline data which is about ten mothers’ aimed process before the family training program is applied is determined in three different session (A). After determining the baseline data before the family training program is applied, the family training program that is designed as four session is practised (B).
ix
In the study, the data is showed as graphs and interpreted qualitatively by analysing the graphs visually.
Results which were obtained after completion of the research work is as stated below;
- After Differential Reinforcement Family Training Program for Gaining the Rules to the Children is applied, the mothers in the study are successful in completing all of the sub-goals of process (using awards, ignoring the behaviors which are not suitable for the rules and differential reinforcement for the behaviors which are suitable for the rules). Thus, it can be said that Differential Reinforcement Family Training Program for Gaining the Rules to the Children is effective in gaining the process.
-In order to evaluate the Differential Reinforcement Family Training Program for Gaining the Rules to the Children in terms of application reliability, two different special educator (does not know each other) monitor the family training program and fill the Practice Reliability Data Form which is developed by the researcher. When compared, it is seen that the results getting from the two different observer are consistent. According to this results, it is determined that this program is a reliable family training program in terms of its application reliability.
- When Differential Reinforcement Family Training Program for Gaining the Rules to the Children evaluated in terms of social validity, the data from Social Validity Form of mothers is used. According to the results of Social Validity Form, mothers state that they are pleased to attend family training program, they want to attend other family training program that will develop, they will offer this program to others, they had enough training, this program is an effective way to teach the rules to their children, they changed after they had family training program. In accordance with the seresults, it can be said that this developing family training program has a social validity. In this sense, it can be predicted that this kind of family training programs which aimfamilies to gain the rules to their children are functional.
x Science Code :
Key Words : Family Education, Gaining Rules, Differential Reinforcement
Page Number :
xi
İÇİNDEKİLER
TELİF HAKKI VE TEZ FOTOKOPİ İZİN FORMU ... i
ETİK İLKELERE UYGUNLUK BEYANI... ii
JÜRİ ONAY SAYFASI ... iii
TEŞEKKÜR ... iv
ÖZ... v
ABSTRACT ... viii
İÇİNDEKİLER ... xi
GRAFİKLER LİSTESİ... xvii
BÖLÜM I ... 1 GİRİŞ ... 1 1.1. Problem ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 7 1.3. Araştırmanın Önemi... 9 1.4. Sayıltılar ... 10 1.5. Sınırlılıklar ... 10 1.6. Tanımlar... 11 BÖLÜM II ... 13 İLGİLİ LİTERATÜR ... 13
2.1. Aile ve Aile Eğitimi ... 13
2.1.1.Aile Eğitimi ve Önemi ... 16
2.1.2. Aileye Götürülecek Hizmet Çeşitleri ... 21
2.1.2.1. Bilgi Verici Danışmanlık ... 21
2.1.2.2. Psikolojik Danışmanlık ... 22
2.1.2.3. Aile Eğitim Programları ... 22
2.1.3. Aile Eğitim Programı Çeşitleri ... 24
2.1.3.1. Programa Katılan Kişi Sayısına Göre Tasarlanan Aile Eğitim Programları ... 24
2.1.3.1.1. Grup Eğitimi Yoluyla Düzenlenen Aile Eğitim Programları ... 24
2.1.3.1.2. Bire-Bir Eğitim Yoluyla Düzenlenen Aile Eğitim Programları ... 25
2.1.3.2.Programların Uygulandığı Ortama Göre Düzenlenen Aile Eğitim Programları ... 26
2.1.3.2.1. Eve Dayalı Aile Eğitim Programları ... 26
xii
2.1.3.2.3. Ev ve Kuruma Dayalı Aile Eğitim Programları ... 28
2.1.3.3. Programın Amacına Göre Düzenlenen Aile Eğitim Programları ... 29
2.1.3.3.1. Anne-babalara Uygulamalı Davranış Analizi İlke ve İşlem Süreçlerini Kazandırmaya Yönelik Aile Eğitim Programları ... 29
2.1.3.3.2.Anne-babalara Çocuklarına Beceri ve Kavram Öğretmeyi Kazandırmaya Yönelik Aile Eğitim Programları ... 30
2.1.5.Aile Eğitim Oturumlarının Planlanması ve Uygulanması ... 31
2.1.5.1.Aile Eğitim Oturumlarının Planlanması ... 32
2.1.5.2.Aile Eğitim Oturumlarının Uygulanması ... 32
2.1.5.2.1.Ödevlerin Kontrol Edilmesi ve Öğretime Hazırlık ... 33
2.1.5.2.2.Öğretim Süreci ... 33
2.1.5.2.3.Ödev Verilmesi ... 37
2.2. Doğrudan Öğretim Yaklaşımı ... 38
2.3. Uygulamalı Davranış Analizi ve Uygun Olmayan Davranışların Pekiştirme ile Azaltılması 40 2.3.1.Uygun Olmayan Davranışların Pekiştirme ile Azaltılması ... 41
2.3.1.1.Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi İşlem Süreçleri ... 41
2.3.1.2.Uygun Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi İşlem Süreçleri ... 42
2.3.1.3.Seyrek Yapılan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi İşlem Süreçleri ... 43
2.3.1.4.Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi İşlem Süreçleri ... 43
2.4.Film Materyalleri ... 44
2.5.Aile Eğitim Programlarıyla İlgili Yapılan Araştırmalar ... 46
2.5.1.Yurtdışında Aile Eğitim Programları İle İlgili Yapılan Araştırmalar... 46
2.5.2.Ülkemizde Aile Eğitim Programları İle İlgili Yapılan Araştırmalar ... 50
BÖLÜM III ... 57
YÖNTEM ... 57
3.1. Araştırma Deseni ... 57
3.1.1. AB Deseni ve Genel Özellikleri ... 57
3.1.2.Araştırmada AB Deseninin Uygulanması ... 59
3.2. Denekler ve Seçimi ... 59
3.3. Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları ... 61
3.3.1. İşlem Süreçlerine İlişkin Ölçü Araçları (Ek 1) ... 61
3.3.1.1. Ödül Kullanma İşlem Süreci Ölçüt Bağımlı Ölçü Aracı (Ek 1.1) ... 62
3.3.1.2. Görmezden Gelme İşlem Süreci Ölçüt Bağımlı Ölçü Aracı (Ek1.2) ... 63
3.3.1.3. Kurallara Uygun Davranışları Ayrımlı Pekiştirme İşlem Süreci Ölçüt Bağımlı Ölçü Aracı (Ek 1.3) ... 63
xiii
3.3.1.4. İşlem Süreçlerine İlişkin Ölçü Araçlarının Puanlanması ... 64
3.3.2.Aile Görüşme Formu ve Uygulanması (Ek 2) ... 64
3.3.3.1.Video Kamera ve Kullanılması ... 65
3.3.3.2. Bilgisayar ve Kullanılması ... 66
3.3.3.3.Projeksiyon Cihazı ve Kullanılması ... 66
3.4. Başlama Düzeyi Veri Toplama Formu (Ek 3 ) ... 66
3.5. Uygulama Güvenilirliği Veri Toplama Formları (Ek 4) ... 67
3.5.1. Uygulama Güvenilirliği Veri Toplama Formlarının Geliştirilmesi ve Araştırma Sürecinde Kullanılması ... 67
3.6. Sosyal Geçerlilik Formu (Ek 5) ... 67
3.7. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı (Ek 6)... 68
3.7.1. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın Geliştirilmesi... 68
3.7.2. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın Kapsamı ... 69
3.7.2.1.Aile Eğitim Oturumlarında Ele Alınan Konular ... 69
3.7.2.2. Aile Eğitim Oturumlarının Genel Formatı ... 70
3.7.2.2.1. Öğretime Hazırlık ... 70
3.7.2.2.2.Öğretim Süreci ... 71
3.7.2.2.2.1. Doğrudan Öğretim Yöntemi ile İşlem Süreçlerinin Öğretim Süreci ... 71
3.7.3.Aile Eğitim Oturumlarında Kullanılan Öğretim Araçlarının Geliştirilmesi ... 72
3.7.4. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın Ön Uygulaması ... 73
3.8.Deney Süreci ... 74
3.8.1. Annelere İşlem Süreçlerini Kazandırmaya Yönelik Deney Süreci ... 74
3.8.1.1.Başlama Düzeyi Belirleme (A) ... 74
3.8.1.1.1. Ortam Düzenlemesi ... 74
3.8.1.1.2.Başlama Düzeylerinin Belirlenmesi ... 75
3.8.1.2.Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın Uygulanması (B) ... 75
3.8.1.2.1.Ortam Düzenlemesi ... 75
3.8.1.2.2. Doğrudan Öğretim Yöntemine Göre İşlemlerin Öğretimi ... 76
3.9.Verilerin Analizi ... 80
BÖLÜM IV ... 83
xiv
4.1. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, Her Bir Annenin, Davranışları Kontrol Etmek İçin Gerekli İşlem Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 83 4.1.1. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, I No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 83
4.1.2. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini
Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, II No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 86 Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, II no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 2’de gösterilmiştir... 86 4.1.3. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini
Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, III No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 89 Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, III no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 3’de gösterilmiştir... 89 4.1.4. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini
Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, IV No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 92 Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, IV no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 4’te gösterilmiştir. .... 92 4.1.5. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini
Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, V No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 95 Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, V no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 5’te gösterilmiştir. .... 95 4.1.6. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini
Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VI No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 98 Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VI no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 6’da gösterilmiştir... 98
xv
4.1.7. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VII No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup
Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 101
Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VII no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 7’de gösterilmiştir... 101
4.1.8. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VIII No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 104
Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, VIII no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 8’de gösterilmiştir... 104
4.1.9. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, IX No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 107
Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, IX no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 9’da gösterilmiştir... 107
4.1.10. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, X No’lu Annenin, Çocuğuna Kural Kazandırmak İçin Gerekli İşlem Olan Süreçlerini Kazanmasında Etkili Olup Olmadığına Yönelik Bulgular ve Yorumlar ... 110
Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, X no’lu annenin, çocuğuna kural kazandırmak için gerekli işlem olan süreçlerini kazanmasında etkili olup olmadığına yönelik veriler grafik 10’da gösterilmiştir. 110 4.2. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın Uygulama Güvenirliğine İlişkin Bulgular ve Yorumlar ... 113
4.3. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programının Sosyal Geçerliliğine İlişkin Bulgular ve Yorumlar ... 115
BÖLÜM V ... 117
ÖZET, TARTIŞMA VE ÖNERİLER ... 117
5.1. Özet... 117
5.2.Tartışma ... 119
5.3. Öneriler ... 123
5.3.1. Uygulamaya Yönelik Öneriler ... 123
5.3.2.İleri Araştırmalara Yönelik Öneriler ... 124
xvi
EK 1 ... 133
İŞLEM SÜREÇLERİNE İLİŞKİN... 133
ÖLÇÜ ARAÇLARI ... 133
EK 2 ... 137
AİLE GÖRÜŞME FORMU... 137
Ek 2: Aile Görüşme Formu ... 138
EK 3 ... 142
BAŞLAMA DÜZEYİ ... 142
VERİ TOPLAMA FORMU... 142
Ek 3: Başlama Düzeyi Veri Toplama Formu ... 143
EK 4 ... 145
UYGULAMA GÜVENİRLİĞİ VERİ TOPLAMA FORMLARI ... 145
Ek 5 ... 165
Sosyal Geçerlilik Formu ... 165
Ek 5: Sosyal Geçerlilik Formu ... 166
Ek 6 ... 167
Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı ... 167
Ek 6: Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı ... 167
xvii
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 1: I No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik………84 Grafik 2: II No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik……..87 Grafik 3: III No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik…….90 Grafik 4: IV No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik….…93 Grafik 5: V No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik……..96 Grafik 6: VI No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik…….99 Grafik 7: VII No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik…..102 Grafik 8:VIII No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik….105 Grafik 9: IX No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik…...108 Grafik 10: X No’lu Annenin İşlem Süreçlerini Gerçekleştirme Düzeyine İlişkin Grafik…...111
1
BÖLÜM I
GİRİŞ
1.1. Problem
Özyürek’in, 2000 yılında yayınlamış olduğu çalışmasında, yetersizlikten etkilenmiş bireyler olarak tanımlanan çocukları, vasıf olarak normal olarak nitelendirilen çocuklardan farklı değillerdir fakat nicel olarak normal çocuklardan farklılıklar sergileyen, bazı davranışları daha fazla veya daha az olan çocuklardır şeklinde ifade eder. Bu bağlamda düşünüldüğünde, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin aileleri, çocuklarının toplum içerisinde kimseye bağımlı olmadan işlevde bulunmaları, kendi gereksinimlerini kendileri giderebilmeleri için gerekli kavram veya becerileri edinip bu kavram ve becerileri sürdürmelerinde, normal olarak ifade edilen çocukların ailelerinden daha fazla desteğe gereksinim duymaktadırlar. Fakat bir şekilde yetersizlikten etkilenmiş çocukların ailelerinin, çocuklarının davranışlarını kendilerinin kontrol edebilmeleri ile birlikte yeni kavram ve becerileri ne şekilde öğreteceklerine ilişkin ulaşabilecekleri kaynaklar çok sınırlı sayıda olup, okulda kazanılması hedeflenen kavram ve becerileri edindirmeyi amaçlayan okul öncesi eğitim kurumlar mevcut değildir. Bu tür sınırlılıklar nedeni ile yetersizlikten etkilenmiş çocukların büyük bir bölümü, zamanının nerede ise tamamını evde ailesi ile birlikte geçirmektedir. Bu nedenle, yetersizlikten etkilenmiş çocukların ailelerinin, çocukları bir ilgili eğitim kurumuna başlama zamanına kadar, temel becerileri kazandırmaları, uygun davranışları edindirmeleri ve çocuklarının okula başlamasıyla birlikte de okulda kazanılan beceri ve uygun olan davranışların daha çabuk ve daha kolay edinilmesi ve bu davranışların diğer ortamlarda da gösterilmesi için, öğretimi destekler nitelikte bir görev üstlenmeleri gerekmektedir (Fox ve Binder 1990; Gültekin 2000; Tavil, 2005 ).
2
Yetersizlikten etkilenmiş birey, ailenin bir üyesidir ve yetersizliğin getirdiği problemler, sıkıntılar, sınırlılıklar sadece çocuğu değil, tüm aile bireylerinin tamamını etkilemektedir. Çocuğun gelişimsel başarı düzeyi ve başarısızlık düzeyinin tüm aile bireylerini; anne baba ve diğer bireylerinin çocuğun kendisine ve yetersizliğine karşı tutum ve davranışlarının da çocuğu etkilediği gözlenmiş bulunmaktadır. Bu nedenlerden dolayı, yetersizlikten etkilenmiş bireyin bir eğitim kurumuna devam etmesi çoğu zaman var olan problemleri çözmekte yeterli değildir; ebeveynler ve varsa kardeşlerin de yoğun bir eğitim programına aktif olarak katılmaları zorunluluk olarak düşünülmektedir (Sucuoğlu, 1994; Can-Toprakçı, 2006).
Aile, insanın çevresiyle ilk iletişimini başlattığı ve ilk öğrenmelerini gerçekleştirdiği en küçük toplum birimidir. Ev ve toplum içerisindeki yaşantılarında başkalarına bağımlı olmadan, gereksinimlerin kendisinin karşılanabileceği ve var olan toplumsal kaynakları kullanmaya hizmet edebilecek nitelikteki birçok beceri veya bu beceriler gerçekleştirmek amacı için önkoşul olarak nitelendirilebilecek başka beceriler, öncelikli olarak aile ortamında, o ailede var olan diğer bireyler ile etkileşime geçerek öğrenilmeye başlanır. Bu öğrenme yaşantıları, aynı zamanda, okulda kazandırılması hedeflenen becerilerin önkoşul becerilerini meydana getirdiğini, çocuğun okulda pekiştirilerek uygun davranışlarının devam ettirmesini ve yeni uygun olan davranışlar edinmesini kolaylaştırmaktadır. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda, ailenin tüm bireylerin yaşamında çok önemli bir rolü olduğu görülmektedir (Akkök 1984 ; Schulz, 1987; Fox ve Binder 1990; Varol 1996 ; Vuran 1997; Cavkaytar 1999 ; Gültekin 1999; Üstünoğlu, 1990; Ersoy ve Şahin, 1999; Tavil, 2005; Can-Toprakçı; 2006; Diler-Sönmez, 2008; Berbercan, 2010 ; Sabancı, 2010).
Hall ve Elliman, 2003 yılında yapmış oldukları çalışmalarında genellikle çocuklardaki gelişim geriliklerini, dikkat dağınıklığını, görme de var olan problemleri, işitme problemleri, yapısal bir takım aksaklıklar gibi gelişimsel problemleri ilk önce çocuğun birlikte yaşadığı aile üyeleri fark eder. Aile üyeleri bilhassa anne ve babalar gün içersinde çocukları ile öğretmenden, idarecilerden, okul personelinden çok daha fazla birlikte vakit geçirme şansları olur bu nedenle çocuklarını çok daha fazla gözlemleyebilme şansına sahip olurlar gibi ifadeler kullanarak ailenin önemini vurgulamaktadırlar.
Bir bireyin eğitim süreci, çocuğun dünyaya gelmesi ile ilk etkileşimde bulunduğu ortam olan ailede başladığı dikkate alınırsa; anne, baba ve kardeşler gibi çocuğun etkileşimde bulunduğu diğer bireyleri çocuğun yeni şeyler öğrenmesine katkı sağlayan önemli
3
kişilerdir. Bu bağlamda, aile özel gereksinimli çocuğun bilişsel, sosyal, duygusal, dil ve psikomotor becerilerinin gelişmesi ve yetkinleşmesi açısından çocukların ilk eğitmenleridirler. Çocukların gözlerini dünyaya açtıkları andan itibaren, okul dönemine gelinceye kadar geçen süreç içerisinde, bağımsız hareket becerileri, tuvalet, yemek yeme, sıvı tüketimi, giyinme, saç tarama, diş fırçalama … gibi özbakım becerilerini, alıcı dil ve ifade edici dil becerileri gibi dil becerilerini, yürüme, koşma gibi psikomotor becerileri, verilen yönergeleri yerine getirme, kurallara uyma, oyuncaklarıyla oyun oynama… gibi ev ortamı içerisinde uygun olan davranışları aile içerisinde kazanmaktadırlar. Bu gibi nedenlerle aileler, gerek çocuklarının eğitim-öğretim sürecine başlamasından önceki evrede, gerekse eğitim süreci içerisinde çok önemli olduğu bilinen birer yapı taşıdırlar ( Ersoy ve Tezel-Şahin, 1999; Özcan, 2006; Schulz, 1987; Fox ve Binder, 1990; Tavil, 2005; Can-Toprakçı, 2006).
Bu doğrultuda bakıldığında, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin aileleri, çocuklarının toplum içerisinde bağımsız bir şekilde işlevde bulunabilmeleri konusunda ihtiyaç duyulan kavram veya becerileri kazanabilmeleri sürecinde, normal olarak ifade edilen bireylerin ailelerinden daha büyük oranda önem taşımaktadırlar. Fakat, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ailelerinin, çocuklarının davranışlarını kontrol etme konusunda ve yeni kavram ve becerileri ne şekilde öğretecekleri konusunda elde edebilecekleri kaynaklar sınırlı sayıdadır ve okulda kazanılması hedeflenen becerileri edinecekleri halihazırda okul öncesi kurumlar bulunmamaktadır. Bu gibi nedenle yetersizlikten etkilenmiş birey vaktinin büyük bir oranını evde ailesi ile birlikte geçirmektedir. Bu anlamda bakıldığında yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ailelerinin, çocukları herhangi bir eğitim-öğretim kurumuna kayıt oluncaya kadar, temel becerileri ve onlar için gerekli olan uygun davranışları kazandırmaları ve evlatlarının okula başlaması ile birlikte okulda kazanılan temel beceri ve uygun davranışların daha çabuk ve daha kolay kazanılması ve diğer ortamlarda da sürdürülebilmesi için, okuldaki eğitimi destekleyici bir görev üstlenmeleri gerekli görülmektedir (Fox ve Binder1990 ; Gültekin 2000).
Özel gereksinimli çocukların okula başlaması ile birlikte, çocuğun okulda öğrendiklerini ev ortamı içerisinde de sürdürülebilmesi ve okul dışındaki ortamlara da genellenebilmesi, okulda ve ev ortamında yer verilen uygulamaların birbiri ile tutarlı ve uyum içerisinde olmasına da bağlı olduğu bilinmektedir (Cumniingham, 1985; Miller, 1975; Fox ve Binder, Akkök, 1991; Varol, 1996; Sucuoğlu, Küçüker, Kanık, 1993; Gültekin, 1999; Tavil, 2005; Berbercan, 2010). Bu tür sebepler ile, anne baba ve diğer
4
tüm aile bireylerinin özel gereksinimli çocukların gelişimi ve eğitimi konularında bilgilendirilmeleri ve edindikleri bilgileri davranışa dönüştürmeleri amacı ile belli bir program dahilinde sistematik olarak eğitilmeleri gerekmektedir (Tezel-Şahin ve Ersoy, 1999; Varol, 2005; Tavil, 2005; Diler - Sönmez; 2008; Sabancı, 2010). Günümüz araştırma sonuçları göstermektedir ki, çocuğun ailesini çocuğun eğitim sürecine dahil etmeyen bir eğitim programıyla hedeflenen amaca ulaşmanın fazlasıyla zor olduğu bilinmektedir. Bu nedenledir ki, son zamanlarda aile eğitimine verilen önem gittikçe artmaktadır (Aksoy ve Diğ., 1995; Varol, 2005; Can-Toprakçı, 2006; Diler-Sönmez, 2008; Berbercan, 2010).
Aile eğitimi, öğrenim gören çocukların okuldan veya dış çevreden öğrendiklerinin kalıcı olmasına da yardımcı olması nedeniyle, “normal” olarak tanımlanan çocukların yanında yetersizlikten etkilenmiş çocuklar ve onların ailelerine de önemli düzeyde yarar sağlamaktadır (Vuran, 1997).
Aile, çocuğun çevreyle ilk etkileşimin ve öğrenme yaşantılarının meydana geldiği yer olması nedeniyle tüm bireylerin yaşamında önemli bir rolü vardır. Tüm bunların yanı sıra, çocukların bedensel gelişimi, zihinsel gelişimi ve sosyal gelişiminde de çok önemli bir rol oynamaktadır (Akkök, 1984; Schulz, 1987; Fox ve Binder, 1990; Varol, 1996; Vuran, 1997; Cavkaytar, 1999; Gültekin, 1999; Üstünoğlu, 1990; Ersoy ve şahin, 1999; Tavil, 2005; Can-Toprakçı; 2006; Diler-Sönmez, 2008; Berbercan, 2010).
Bunların yanı sıra Smith, Gartin, Murtik ve Hilton 2006 yılındaki çalışmalarında yukarıda ifade edilen nedenlerle literatürde, ailelerin, çocuklarının sağlığını ve gelişim seyrini izleme sürecine katılımı ve katkılarına giderek daha fazla önerilmekte ve sorunların erken teşhisi ve ailelerin kendi rollerinin belirlenmesi konusunda, ebeveynlerin görüşlerinin alınmasının gerekliliği vurgulanmaktadır.
Turnbull ve Turnbull(1987, akt. Özen, 1999) tarafından yapılan çalışmada ise aileler gereksinimlerini sıralarken; sevgi ve ilgi gereksinimi, kendine güven duygusunun geliştirilmesi gereksinimi, sosyalleşme gereksinimi, parasal gereksinim, bilgi, yönlendirme ve destek gereksinimi, engelli bireylerle ilgili hali hazırdaki ve gelecekteki beklentileri, duygusal anlaşılma ve destek, sosyal kabul ...vb başlıklara dikkat çekmektedirler. Bir görüşe göre ise de, ebeveynlerin katılımı eğitim sürecinin değerini arttırmakta, ebeveynler akademik ve sosyal programları güçlendirecek nitelikte okul personeline görüş ve bilgileriyle katkı sağlayabilmektedirler (Comer ve Haynes, 1991).Özellikle ebeveynlerin
5
çocuklarının okulda öğrendiği bilgi ve becerileri ev ortamında uygulayabilecek ve geliştirebilecek niteliklere sahip olması, kazandırılması amaçlanan sosyal becerilerin okul ortamından ev ortamına genellenebilmesini ve okuldaki amaçlara ulaşılmasını kolaylaştırmaktadır (Elksin ve Elksin, 1990).
Ailenin gereksinim duydukları şeylerin belirlenmesi; aileye sunulacak hizmetlerin türü, içeriği, nitelik düzeyi ve yöntemine karar verilmesi açısından çok önemlidir. Hizmetlerin var olan gereksinimleri karşılamadığı durum ve zamanlarda program başarısı düşmekte, ailenin programı kabul etme düzeyleri ve programa aktif katılımları da güçleşmektedir (Bailey ve Simeonson, 1988).
Normal gelişim gösteren çocukların ebeveynleri sevgi, çocuğunu koruma, çocuğuna ilgi gösterme, çocuğunun gelişimi için uygun ortam hazırlama veya çouğun gereksinimlerini karşılama gibi sorumlulukları yerine getirirken; yetersizlikten etkilenmiş çocukların anne-babaları, tüm bunları yapar ve bunun yanı sıra, çocuğa yeni beceri öğretme veya fizyoterapi hareketlerini yaptırma ve bunun gibi daha bir sürü yeni sorumlulukları da üstlenmektedir (Sucuoğlu, 1997). Bu süreçte yetersizlikten etkilenmiş çocuk ile daha yoğun bir ilişki içine girme zorunluluğu yaşar ve çocuğunun gereksinimlerini karşılamaya çabalar. Aile yetersizlikten(işitme/görme/beden/zihin yetersizliği) etkilendiği tanılanan çocuğu için uzmanlar ile işbirliğinde bulunmaya çabalar (Kırcaali-İftar, 1997).
Yetersizlikten etkilenen bir çocukla yaşamaları ve yetersizliğin çocuklarının gelişimini sınırlandıracak şekilde etkilemesini gözlemeleri sebebiyle, anne- baba çocuğun yetersizliğinin ve bu yetersizliğin neden olduğu etkilerin farkında olan kişilerdir. Anne- babalar, çocuklarının var olan değiştirilmek istenen problem davranışları ve uygulanan sağaltım planı ve yöntemleri konusunda bilgilendirilirlerse, bu problem davranışlar ailenin de desteğiyle daha hızlı ve daha kolay değiştirilebilir ( Snell, 1983; Elksnin, 1991; Can-Toprakçı, 2006) .
Anne- babanın, yetersizlikten etkilenen çocuk ile ev içerisinde doğal ortamlarında çalışması, öncelikli olarak çocuğun gelişimini ve çocuğun çeşitli beceriler kazanmasını hızlandırmakta ve öğretilen beceriler daha kalıcı olmaktadır (Cunningham, 1985; Sucuoğlu, 1994; Can-Toprakçı, 2006).
Aile eğitimi, çocuğun öğrendiklerinin kalıcı olmasını sağladığı gibi aynı zamanda birden fazla sayıda ve birbirinden çok farklı gereksinimleri olan yetersizlikten etkilenmiş bireyler olduğu düşünüldüğü zaman, aile üyelerine sürekli olarak
6
kullanabilecekleri nitelikte sağaltım yöntemlerini kazandırmayı amaçlayan aile eğitimlerinde ailelere, çocuklarıyla devamlı olarak kullanabilecekleri sağaltım teknikleri öğretilirse, çocuklarının olası yeni problem davranışlarını çözmek için gerekli becerileri edinmiş olmaları sağlanabilecektir( Fox ve Binder, 1990; Can-Toprakçı, 2006). Birbirinden bir hayli farklı gereksinimleri olan çok sayıda yetersizlikten etkilenmiş birey olması ve çok sınırlı sayıda personel olmasından dolayı bire bir eğitim hizmetleri verilememekte ya da sınırlı düzeyde verilebilmektedir . Ebeveynlerin çocuklarının eğitiminde karşılaşabilme olasılığının olduğu sorunları önleme veya oluştuğu zamanda nasıl çözeceklerini öğrenmelerinin sağlanması, hem ekonomik bakımdan olumlu bir etki oluşturmakta hem de personel sınırlılığının aşılmasına yardımcı olmak anlamlarına gelmektedir (Miller, 1975; Fox ve Binder, 1990; Varol, 1996; Gültekin, 1999). Bu anlamda aile eğitiminde amaç, anne-babanın eğitmen rolüne bürünmesinden çok, doğal bir süreç içerisinde çocuklarının davranışlarını kontrol etmek ve onlara nasıl öğreteceklerini edindirmek olduğu belirtilmektedir (Akçamete 1989 ; Fox ve Binder 1990 ; Vuran 1997).
Engelli olduğu belirlenen çocukların eğitiminde erken çocukluk eğitim programlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, çocuğun eğitim sürecine ailenin de katılımı her geçen gün daha çok önem kazanmıştır (Cunningham, 1985; Meyers ve Blacher, 1987).
Yetersizlikten etkilenmiş çocukların ebeveynlerine çocuklarına yeni kavram ve becerileri ne şekilde öğreteceklerini kazandırmak gerekmektedir. Araştırmalar, normal gelişim gösteren ve özellikle yetersizlikten etkilenmiş çocuğa sahip ailelerin, çocuklarına yeni beceriler öğretmelerinin, öğretilen ve çocukların edindikleri becerilerin ev ortamında da sürdürülmesini sağlamalarının ve çocukların uygun olmayan davranışlarını denetim altında tutabilmenin, aile üyelerine, çocuğa ve eğitim sürecine olumlu nitelikte katkılar sağladığını göstermektedir (Akkök, 1984; Fox ve Binder, 1990; Varol, 1996; Vuran, 1997; Cavkaytar, 1999; Gültekin, 2000; Tavil, 2005; Berbercan, 2010; Sabancı, 2010). Fakat, anne-babaların, çocuklarına yeni kavram ve becerileri öğretmelerinin önkoşulu, çocuklarının olumsuz davranışlarını kontrol edebilmelerine bağlıdır. Bu nedenle, anne-babalara ve özellikle de yetersizlikten etkilenmiş bireylerin anne-babalarına, çocuklarının var olan davranışlarını kontrol etme yetisinin kazandırılması gerekmektedir. Davranışları kontrol edebilme becerisi, yalnızca düzenli bir şekilde sunulan aile eğitim programları aracılığı ile gerçekleşebilmektedir (Fox ve Binder, 1990; Varol, 1996; Vuran, 1997; Cavkaytar, 1999; Gültekin, 2000; Tavil, 2005;Sabancı, 2010 ).
7
Araştırma sonuçları, anne-babaların çocuklarına gerekenleri öğretecek kişi olarak yetiştirildiklerinde, kendi çocuklarına uygun olan davranışlar kazandırabildiklerini bunun yanı sıra çok sayıda bağımsız yaşam becerisini öğretebildiklerini göstermektedir (Cavkaytar, 1998)
Türkiye’de aile eğitimini konu edinen araştırmalar incelendiği zaman, okula/kuruma ya da çocuğun yaşadığı eve dayalı şekilde planlandığı, bunun yanı sıra grup şeklinde veya bire-bir eğitim verilerek uygulandığı kayıtlara geçmektedir. Grup aile eğitimi şeklinde uygulaması yapılan aile eğitimini konu edinen araştırmaların, hali hazırdaki bir eğitim programının uygulama becerilerinin annelere/babalara kazandırmayı ve uygulanan aile eğitim programının özel eğitime gereksinim duyan çocuk davranışlarına etkisinin olup olmadığı veya ne düzeyde etki ettiği üzerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Bunların yanı sıra, bu tür aile eğitim programlarının uygulaması yapılırken kullanılan öğretim yönteminin etkisinin sınanmadığı görülmektedir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, anne-babaların kendi çocuklarına yeni kavram veya yeni beceriler öğretebilmesinin ön şartının çocuklarının uygun olmayan davranışlarını kontrol etmek olduğu dikkate alınırsa, davranışları kontrol etmeyi amaçlayan aile eğitim programı geliştirilmesine, etkili olduğu belirlenmiş olan bir öğretim yöntemiyle sunulmasına ve bunun etkisinin saptanmasına gereksinim olduğu düşünülmektedir (Tavil,2005).
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın genel amacı; Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, annelerin, çocuklarına kural kazandırması için gerekli olan beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili olup olmadığını belirlemektir.
Araştırmanın genel amacını sınamak için aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır;
1. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, her bir annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
2. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, I no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
8
3. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, II no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
4. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, III no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
5. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, IV no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
6. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, V no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
7. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, VI no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
8. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, VII no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
9. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, VIII no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
10. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, IX no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
11. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, X no’lu annenin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili midir?
12. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın uygulama güvenirliği verileri hangi düzeydedir?
9
13. Annelere göre, Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın sosyal geçerlilik düzeyi nedir?
1.3. Araştırmanın Önemi
Bu araştırmanın genel amacı; Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, annelerin, çocuklarına kural kazandırmak için gerekli olan işlem süreçlerini kazanmalarında etkili olup olmadığını belirlemektir. Ülkemizde aile eğitimini konu edinen çalışmalar incelendiğinde, araştırmaların genelde okula/kuruma veya eve dayalı olarak planlandığı kaydedilmektedir. Araştırmalara konu olan bu aile eğitim programları ya grup aile eğitimi ya da bire-bir eğitim verilerek uygulandığı belirlenmiştir. Ailelere uygulanan grup eğitimi veya bire-bir eğitimlerde hali hazırda var olan bir eğitim programında yer alan kavramları edindirme ve bunun çocuk davranışları üzerindeki etkisinin incelendiği görülmektedir. Fakat, grup aile eğitim programlarında öğretim oturumlarında sadece beceri işlem süreçlerinin, oturuma katılan annelere kazandırılıp kazandırılmadığının değerlendirildiği bir aile eğitim programın uygulanmadığı görülmektedir. Bu yüzden, bu araştırmanın, bundan sonraki süreçte hazırlanacak aile eğitim programlarının bu bağlamda da değerlendirilmesine ve uygulama süreçlerinin bu doğrultuda desenlenmesine ışık tutacağı umulmaktadır.
1997 yılında ülkemizde yürürlüğe giren 573 Sayılı Özel Eğitim Konulu Kanun Hükmünde Kararnamenin maddelerinin uyarınca, ailelerin çocuklarının eğitiminin her aşamasına ve tüm süreçlerine aktif olarak katılmasına olanak sağlanmış, bunun yanı sıra ailenin çocuklarının eğitimi süresince desteklenmesi gerektiği ifade edilmiştir. Hem 573 sayılı kanın hükmünde kararname, hem de ek düzenlemeler doğrultusunda öncelikli olarak yetersizlikten etkilenmiş bireylerin eğitim gördüğü okullarda/kurumlarda aile eğitimi yapılması zorunlu hale getirilmiştir. Bu nedenlerle, bu çalışmanın 573 Sayılı Özel Eğitim Konulu Kanun Hükmünde Kararnamenin bu bağlamda işlevde bulunmasına ve okullarda/kurumlarda uygulanması gereken aile eğitim programlarına rehberlik edeceği ve ışık tutarak çalışmaları daha da anlamlandıracağı nitelikte olduğu düşünülmektedir.
Bu araştırmada kapsamında geliştirilen Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Kurak Kazandırma Aile Eğitimi Programı, davranışçı yaklaşım esas alarak hazırlanmıştır. Bu bağlamda
10
düşünüldüğünde, araştırmanın genel amacını sınamak için geliştirilen bu aile eğitim programının bundan sonraki süreçte davranışçı yaklaşımı temel alarak hazırlanacak olan aile eğitim programlarına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Bu araştırma doğrultusunda, aile eğitim oturumlarına katılan annelere program kapsamında kazandırılması amaçlanan, beceri/işlem süreçlerinin sunumu sırasında doğrudan öğretim yöntemi kullanılmıştır. Bu nedenle, bu araştırmanın beceri/işlem süreçlerinin kazandırılması sırasında doğrudan öğretim yaklaşımının sergilenmesi/örneklemesi bağlamında bundan sonra beceri/işlem süreçlerinin kazandırılmasına yönelik olarak hazırlanacak çalışmalara yol gösterici nitelikte olduğu düşünülmektedir.
Bu araştırmanın hazırlanması ve uygulanması sürecinde, gruba yönelik aile eğitim programı şeklinde tasarlanmış, uygulanmış ve düzenlemeler de grup aile eğitimi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda düşünüldüğünde ve değişkenler dikkate alındığında, bu araştırmanın, hem devlete bağlı okullarda/kurumlarda hem de özel özel eğitim okullarında/kurumlarında aile eğitimi yapacak kişilere grup aile eğitiminin planlanması ve uygulanması anlamında yol gösterici olacağı düşünülmektedir.
1.4. Sayıltılar
1. Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı, annelerin, çocuklarına kural kazandırması için gerekli becerileri kazanmalarında etkilidir.
2. Aile eğitim oturumlarına katılan anneler, eğitimler tamamlandıktan sonra çocuklarına kural kazandırma becerisini edineceklerdir.
1.5. Sınırlılıklar Bu araştırma çalışması;
1) Niğde ilinde bir özel özel eğitim kurumuna devam etmekte olan, aileleri ve öğretmenleri tarafından kurallara uymayı reddetme davranışı sergilediği ifade edilen zihinsel engelli çocuklardan 10’un anneleri ile sınırlıdır.
11
2) Beceri/işlem süreçlerinin kazandırılmasının hedeflendiği oturumların, rehberli ve bağımsız uygulama aşamalarında, işlem süreçlerinin tatbik edildiği örneklerin, sadece eğitim oturumuna katılan anneler tarafından uygulanması ile sınırlıdır.
1.6. Tanımlar
Aile Eğitim Programı: Bu araştırma kapsamında geliştirilen ve uygulaması yapılan aile eğitim programı; ödülleri kullanma, kuralları belirleme, kurallara uymama davranışını görmezden gelme ve kurallara uymama davranışını görmezden gelip, kurallara uyma davranışlarının ayrımlı pekiştirilmesi işlem süreçlerinin uygulanması sırasında model olma, rehberli uygulama ve bağımsız uygulama basamaklarına yer verilmiştir. Dört oturumda gerçekleştirilen Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı doğrudan öğretim yöntemi ile kazandırmak hedeflenmiş ve öğretim oturumunda, her oturumun başında bir önceki oturumda öğretimi yapılan konu tekrar edilmesi, öğretim süreci ve öğretimi yapılan konunun uygulanması bölümlerinden oluşan, öğretim sürecinde video modellerin kullanıldığı programdır.
Doğrudan Öğretim Yaklaşımı: Öğretilmesi hedeflenen beceride, ipuçlarının kademeli olarak geri çekilmesini kapsayan alıştırmalarla, öğrenciyi öğretimi yapılan beceride bağımsız hale getirmeyi amaçlayan, model olma, rehberli uygulama ve bağımsız uygulama aşamalarından oluşan bir öğretim yöntemidir (Carnine, Silbert ve Sein 1989; Gleason 1995; Güzel 1998 ; Kozloff, Nunziata ve Cowardin 1999).
Kural : Kural, öğrencilerden öğrenme yaşantılarına uyumu ve katılımı için onlardan göstermesi umulan davranışların betimlenmesidir. Kurallar, öğretimi gerçekleştiren öğretmene ve öğretim sürecine katılan öğrenciye rehberlik etmesi anlamında önemli olup; kısa, yalın, öğrencilerin kolay öğrenebilecekleri kadar az sayıda, öğrenciden yapması beklenenin olumlu şekilde, açık ve belirgin olarak ifade edildiği betimlemelerdir.(Özyürek, 2005, Olumlu Sınıf Yönetimi, sayfa sayısı 100-107, Kök Yayıncılık, Ankara)
12
Pekiştirme: Uygun olduğu düşünülen davranışın sonuçlarının ardından meydana gelen şeylerin, davranışın ileride oluşma olasılığını arttırması (Walker ve Shea 1984 ; Alberto ve Troutman 1986 ; Özyürek 1996 ; Tavil 1996 ; Birkan 1997 ; Vuran 1997; Gültekin 2000). Ayrımlı Pekiştirme: Ayrımlı pekiştirme, belli bir uyaranın varlığında uygun olan davranışları pekiştirip, uygun olan bu davranışın dışında kalan diğer davranışların pekiştirilmemesidir. Ayrımlı pekiştirme, ipuçları ile yeni davranışlar kazandırılırken veya çocuğun davranış dağarcığında var olan hali hazırdaki davranışlarına şekil verirken kullanılır.( Özyürek, 1998, Sınıfta Davranış Değiştirme: Uygulamalı Davranış Analizi, Karatepe Yayınları, İkinci Basım, Ankara)
13
BÖLÜM II
İLGİLİ LİTERATÜR
Bu araştırmanın genel amacı; Ayrımlı Pekiştirme Kullanarak Çocuklara Kural Kazandırma Becerisini Edindirme Aile Eğitim Programı’nın, annelerin, çocuklarına kural kazandırması için gerekli olan beceri işlem süreçlerini kazanmalarında etkili olup olmadığını belirlemektir.
Araştırma çalışmasının bu bölümünde sırası ile; aile ve aile eğitimi, doğrudan öğretim yaklaşımı, uygulamalı davranış analizi ve kurallara uygun olmayan davranışların görmezden gelinerek, uygun olan davranışların pekiştirilerek arttırılması, film materyalleri ve aile eğitimine yönelik yapılan araştırmalara yer verilmiştir.
2.1. Aile ve Aile Eğitimi
Aileler, özürlü olduğunu öğrendikleri bir çocuğa sahip olmakla, ummadıkları ve hazır olmadıkları zorlayıcı bir durumla karşı karşıya kalırlar (Özen, 1999). Çocuğun belirlenen özrü doğum anından hemen sonra ortaya çıkabileceği gibi; yaş ilerledikçe, sosyal uyumsuzluk, akademik başarısızlık, iletişim yetersizliği-geriliği ya da yoğun davranış sorunları gibi şekillerde de ortaya çıkabilmektedir (Eripek, 1996; Özen, 1999). Aile yetersizlik tanısı almış bir çocuğun doğumuyla birlikte çok karmaşık bir psikolojik durum içine girmektedir (Akkök, 1982).
Özel eğitime gereksinim duyan bir çocuğa sahip olmak aileler adına endişe verici bir durumdur. Aileler, Özel eğitime gereksinim duyan bir çocuğa sahip olmanın getirdiği çok fazla değişik durumla yüz yüze kalmakta ve birbirinden farklı gelişim özellikleri sergileyen
14
bu bireylerin bakımlarından, eğitimlerine kadar uzayıp giden gereksinimlerini karşılamakta bir çok sınırlılıklar yaşayabilmektedirler. Çocuklarının engelli olduğundan haberdar olmalarının ardından hem engel durumuna hem de çocuklarının özel gereksinimlerine cevap vermeye çalışan ebeveynler için sosyal kabulün ve sosyal desteğin önemli olduğu düşünülmektedir (Lusting ve Akey, 1999:260).
Ailede özürlü olduğu belirlenen bir çocuğun doğumu, tüm aile üyelerin yaşamlarını, duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını olumsuz yönde etkileyen bir durumdur. Çocuğun belirlenen özrü nedeniyle suçluluk ve üzüntü duymak, özrün farklı yönleriyle baş etmede yetersizlik duygusuna kapılmak, alan uzmanların yönlendirmelerine aşırı şekilde bağımlı hale gelmek, çocuğunu aşırı koruyup kollamak veya çocuğunun özrünü inkar etmek gibi olumsuz yaşantılar ailenin alışılmış gelişimini ve İşleyişini bozabilir (Werth ve Oseroff, 1987).Aile, sarf ettiği tüm çabalarına rağmen, çocuklarının yetersizlik durumunun ortadan kalkmadığını fark etmekte; bu nedenle de yoğun bir üzüntü ve keder duygusu içinde kendisini umutsuz hissetmektedir (Kroth ve Edge, 1997). Ailelerin bir çoğu yukarıda ifade edilen nedenlerden dolayı aşamaların en sonuncusu olan “kabul evresine” erişememektedirler. Kimi aileler red aşamasında takılıp kalmakta ve devamlı olarak çocuklarının normale döneceği beklentisi içinde olmaktadırlar (Akkök, 1982).
Anne-babanın özürlü bir çocuğa sahip olma gerçeğini kabul etmesi, var olan duruma başarılı bir şekilde uyum sağlaması ve yaşamında bu gerçeğe göre yeniden düzenlemeler yapması kolay değildir. Ebeveyn hem kendisi için hem de çocuğu için uygun olan planlar yapma yeteneğini olumsuz etkileyen duygusal bir zorlanma İçerisindedir. Bu zorlamanın etkileri pek çok anne-baba için çok daha ileri sorunlara da yol açabilmektedir. (Cutter ve Miller A.Christensen ve De Blassİc, 1980). Ailenin yaşadığı duygusal zorlamalar arasında üstesinden gelmek zorunda olduğu en zor olan şey belki de suçluluk duygusudur. Bu evrede aile,devamlı olarak “neden biz böyle bir sorunla karşı karşıya kaldık?” sorusunu sormaktan kendisini alamaz. Bu dönemde ailelerin çoğu, çocuklarının özrüne kendilerinin geçmişte yaptığı hataların neden olduğunu veya geçmişte yaptıkları yanlış şeyler yüzünden cezalandırıldıklarını bile düşünebilmektedir. Aileler, çoğu zaman çocuklarının özürlü olmasına dair gerçekçi olmayan duygu ve düşüncelere kapılabilirler (Gargiulo, 1985). Çocuğun özürlü olarak dünyaya gelmesi durumunda, sevinç ve mutluluğun yerini çok yoğun bir üzüntü duygusu alabilir (Fırat, 2000).
Engelli çocuk ailelerinde özellikle anneler, çocuklarının kişisel bakımı ve kişisel gelişimleri ile çok fazla ilgilenmeleri sebebiyle sahip oldukları öteki rollerden
15
vazgeçmekte, sosyal etkinliklere katılımlarında ve sosyal yaşantılarında bir azalma meydana gelmektedir (Crnic, Friedrich ve Greenberg, 1983; Kazak ve Marvin, 1984; Traustadott›r, 1991; Crowe, VanLeit, Berghmans ve Mann, 1996; Bright ve Hayward, 1997). Bir çift olarak anne babaların yaşantılarında engelli bir çocuğa sahip olmanın izlerine bakıldığında, engelli çocuğunun günlük gereksinimlerini organize etmek için devamlı mücadele içinde olan annenin yalnızlığı fark edilmektedir (Crnic, Friedrich ve Greenberg, 1983; Kazak ve Marvin, 1984; Taanila, Jarvelin ve Kokkonen, 1999).Bu süreçlerde genellikle aileler, çevreleriyle ilişkilerini asgari düzeye indirir ve bunun yanı sıra normal çocuk özlemi duyarlar (Kırcaali-İftar, 1997a). Yetersizlikten etkilenmiş çocuğa sahip annelerin çocuğunun günlük bakım ve sorumluluklarının tamamına yakınını kendi üzerine aldıkları görülmektedir.(Marcenko ve Meyers 1991:186). Yetersizlikten etkilenmiş bir çocuğu olan annelerin çocuklarının öz bakımlarını karşılamanın zor olmasının, depresyonu tetikleyen bir unsur olduğu belirlenmiştir (Gowen ve diğ., 1989:259). Anne-babaların çocuklarının bakımıyla ilgili olarak aşırı şekilde stres yaşamalarının bir sonucu olarak tükenmişlik yaşadıkları yapılan araştırmalar sonucunda belirlenmiştir (Freudenberger ve North, 1986;Goldman, 1989; Pelsma, Roland, Tollefson ve Wigington, 1989).
Babalarla kıyaslandığı zaman annelerin, yetersizlikten etkilenmiş çocukları için bakım sağlamakta ve babalara oranla daha fazla zaman harcamakta olup, bakım yükünü çok daha fazla algıladıkları belirlenmiştir. Çocuğun rutin davranışları ve sağlık durumu üzerinde annelerin babalardan daha önemli bir etkiye sahip oldukları tespit edilmiştir (Heller ve diğ., 1997:407).Bunun yanında ebeveyn katılımı, çocukların kendine güven, kişisel gelişim ve mesleki uyum ile günlük yaşantıda bağımsızlık yönlerinde daha üst düzey duruma getirebilmektedir (Brantlinger, 1991).
Yetersizlikten etkilenmiş çocuk anneleri grubu arasında en fazla stres ve diğer duygusal zorlamalarla karşı karşıya kalan kişilerin genellikle zihinsel engelli çocuk anneleri olduğu belirlenmiştir (Cummings, Bayley ve Herbert, 1976; Quine ve Pahl, 1985; Hayden ve Goldman, 1996). Bu gibi nedenlerle, Anne-babanın yetersizlikten etkilenmiş bir çocuk gerçeğini kabullenmesi, bu duruma başarılı bir şekilde uyum sağlaması ve hayatını bu gerçeğe göre yeniden yapılandırması hiç kolay değildir. Yetersizlikten etkilenmiş çocukların aileleri, gelişim süreçleri normal olan çocukların ailelerine oranla daha fazla hizmet gereksinimi duymaktadırlar. Hizmet gereksinimlerin daha fazla olması nedeniyle de daha yüksek oranda stres yaşamaktadırlar (Kroth ve Edge, 1997). Fakat, yetersizlikten
16
etkilenmiş çocuk ailelerinin buna benzer duyguları ve buna benzer süreci yaşamasının son derece doğal ve hatta gerekli olduğu belirtilmektedir (Gargiulo, 1985). Kimi aileler bu evrede oldukça yavaş gelişim gösterirken ve geçen zamanla yaşanılan acının ivmesi azalırken; kimileri de bu durumdan minimum düzeyde zarar görebilir, kimileri için ise yaşanılan üzüntü zaman içerisinde azalmış olsa da hiçbir zaman tümüyle yok olmaz (Gargiulo, 1985). Aileler bir yandan bu olumsuz duygu ve durumlarla baş etmeye çalışırken,öte yandan çocuklarını sevmeye devam etmekte ve onlar için en iyi olanı yapmak istemektedirler. Bu gibi durumlar ailelerde karmaşık duygu ve düşüncelere neden olmaktadır (Özen, 1999).
Sosyal olarak sağlanan destek, endişe verici durumları tamamen ortadan kaldırmasa bile bireylerin kaygı düzeylerini düşürmekte ve bireylerin daha iyimser, daha olumlu,oto kontrolü sağlayabilen, stresle baş edebilmek için yeni yollar arama ve deneme konusunda daha güdülenmiş olmalarını sağlamaktadır (Baltaş, 2007:150). Yetersizlikten etkilenmiş çocukların eğitim sürecinde, aile normal gelişim gösteren çocukların eğitiminde olduğundan çok daha büyük bir öneme sahiptir. Ancak aileler, bu konuda ne yapacaklarını bilmediklerinden için ya da aşırı korumacı bir tavır izlediklerinden dolayı, çocuklarının gelişimine yeterli düzeyde katkıda bulunamamakta ve tüm bu nedenlerden ötürü, çocukların eğitimine yönelik olarak bilgi ve becerilere gereksinim duymaktadırlar (Alberto ve Troutman, 1986; Vuran, 1997; Can - Toprakçı, 2006).
2.1.1.Aile Eğitimi ve Önemi
Çocuklar doğumlarından itibaren sosyal bir ortam ile çevrilidir. Öncelikli olarak ailesi daha sonra en yakın çevresi ile etkileşime geçer. Aile, çocuk etkileşimi çocuğun soysal, duygusal ve zihinsel gelişimde en önemli faktörlerden birisidir. İletişim kurmak aile ile çocuğun var olan düşüncelerini, toplumsal değerlerini ve onun sosyal hayatını paylaşma sonucunu doğurur. Aileler çocuklarının var olan engel durumunu fark ettikleri zamandan sonra reddetme, inkar etme, yadsıma gibi çocuklarındaki iletişimlerinin azalmasına sebep olan bir takım zorlayıcı süreçlerden geçerler. Yaşanan bu durum çocuğun sosyal, duygusal ve zihinsel gelişimine olumsuz bir zemin oluşturur. Çocuğun ailesi ile var olan iletişiminin giderek azalması toplumla iletişim kurma biçimlerine yansır. Bu durumda sosyal, duygusal ve zihinsel gelişimini olumsuz olarak etkiler (Çağlar, Enç, Özsoy, 1975.s. 143).
Yetersizlikten etkilenmiş bir çocuk ile birlikte yaşamaları ve var olan yetersizliğin çocuklarının gelişimini nasıl etkilediğini gözlemlemeleri nedeni ile, ebeveynler çocuğun
17
yetersizliğinin ve bu yetersizliğin etkilerinin farkında olan kişilerdir (Akkök 1994 ; Fox ve Binder, 1990 ; Varol, 1996; Gültekin 2000). Bu yüzden, yetersizlikten etkilenmiş çocukların ebeveynleri çocuklarının sosyal, eğitsel ve gelişimsel ihtiyaçlarını karşılama konusunda büyük bir öneme sahiptirler (Snell 1983 ; Akkök 1984 ; Fox ve Binder 1990 ; Varol 1996).
Gelişimlerini normal şekilde sürdüren çocukların ebeveynleri, kitle iletişim araçları ve kullanım alanı giderek genişleyen internet hizmetleri aracılığı ile çocuklarının eğitim sürecine nasıl katkıda bulunabileceklerini öğrenmektedirler. Fakat, yetersizlikten etkilenmiş bireylerin anne babaları, çocuklarının davranışlarını kontrol etme, onlara yeni kavram ve becerileri kazandırabilme konularında sadece bilgi edinmeleri yeterli olmamaktadır (Varol, 2005). Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin ailelerinin bu gereksinimleri, bu konuda çalışan uzmanları, anne babalarının çocuklarının eğitimine ilişkin bilgi ve beceri gereksinimini karşılayacak eğitim programlarını geliştirmeye itmektedir. Aile eğitim programları, ebeveynlerin çocuklarına yeni beceri ve yeni kavramları öğretmede ve davranışları kontrol etmede uygulayabilecekleri etkili yöntem ve teknikleri edinmelerini amaçlayan programlardır (Küçüker, 1993; Diler -Sönmez, 2008). Okullarda sürdürülmekte olan öğretim etkinliklerinin, ailelerin katkılarıyla desteklenmesi ve ailelerin çocuklarının eğitim sürecine katkı sağlayıcı ve katılımcı olmalarının çok önemli olduğu kabul edilmektedir. Ailelerin çocuklarının eğitim sürecine aktif katılımına yönelik araştırmalar, aile desteğinin, ailenin kendisine, çocuğun tüm gelişim alanlarına ve eğitim sürecine yoğun katkılar sağladığını göstermektedir. Aslında, ailelerin kendi çocuklarına, sosyal beceriler, iletişim becerileri, özbakım becerilerini, ev içi beceriler, psikomotor beceriler, ilkyardım becerileri …vb birçok çocuğun hayatında bağımsız yaşam becerisini edindirmede destek olabileceği belirtilmektedir (Coleman ve Apts, 1991).
Fakat, anne-babaların çocuklarına yeni bir kavram ve yeni bir becerileri öğretmelerinin ön şartını çocuklarının davranışlarını kontrol edebilir hale gelmeleri oluşturmaktadır. Çalışmalar, anne-babaların çocuklarının var olan davranışlarını kontrol etmede çoğu zaman yetersiz kaldıkları, güçlüklerle karşılaşıldığı ve çocuklarının davranışlarını kontrol edebilmek amacıyla eleştirilere ya da ceza uygulamalarını kullandıkları gözlenmektedir. Ancak, cezanın, doğru anlamıyla kullanılmış olduğunu varsaysak bile, yalan söyleme, hile yapma, gerçekleri gizleme, okuldan kaçma …vb gibi bazı olumsuz sonuçlar doğurduğu bilinmektedir. Bu gibi nedenlerden dolayı ceza uygulamaları önerilmemektedir (Walker ve Shea1984 ; Alberto ve Troutman 1986; Sisson ve Dixon
