ib r a h im M ü te fe r r ik a
S ü le y m a n iy e ’y e g id e n T a k v i m h a n e c a d desinin sol ta r a f ı n d a ve Ü niversite K ü t ü p h a n e sinin sırasın d ak i k ö şe b a ş ın d a K a p u d a n İb ra h im P a şa n ın ço k kıym etli ve ço k zarif bir sebili v a r dır. T a r ih î v e m im a r î k ıy m e tin e hiç bir halel ge tirmeksizin, b u sebili son g ü n le rd e tam ir ve ihya etm iş olan İs ta n b u lu S e v e n le r G r u p u n u n b u d e fa d a T ü r k M atbaacılığının müessisi o lan İ b ra h im M ü te fe rrik a n ın K a s ım p a ş a m ezarlıklarının b ir in d e m e tr u k v e h a r a p b ir h a l d e b u lu n a n ve b ü y ü k b ir e m e k ve ince b ir sa n a tla v ü c u d e g eti rilmiş o lan m e z a r taşlarını ve te p e s in d e ço k d ik k atle işlenmiş k a v u ğ u n u taşıyan tarihî kitabesini G a l a t a M e v le v îh a n e s i k a b ris ta n ın a n aklettiğini işittiğim gün, k a b r is ta n a gittim, ta n z im edilmiş y e ni m e z a rla rım g ö r d ü m v e o n u n başı u c u n d a k e n disine bu kadirşinaslığı gösteren ve tarihî m e z a r taşlarım - bir ç o k emsali gibi günün b irin d e k a ld ırım taşı o la r a k k u lla n m a k ta n - k u r ta r a n K u ru m a c a n d a n te ş e k k ü r ettim.
T ü rk M a tb u a t ve M a arif â le m in d e b ü y ü k b ir şö h re t k a z a n m ış o lan ve b ü tü n tarih le rim iz d e « M ü teferrik a» a d ı ile m a rû f b u lu n a n b u z a t M a- c a rista n lıd ır. 1085 ( 1 6 7 4 ) de M acaristan m K o- lu ju v a r k ö y ü n d e d o ğ m u ştu r. O ld u k ç a iyi b ir ta h sil g ö rd ü k te n so n ra, P ro te s ta n kilisesine intisap etti. R ah ip o lm a ğ a çalışıy o rd u . 1692 O sm an lı - A v u stu ry a h a rb in e iştirak e tti v e O sm a n lıla ra e- sir old u . Ista n b u la g ö n d e rild i. E sirp a z a rm d a sa tıldı. K öleliğin ağır y ü k le rin e ta h a m m ü l e d em ed i, b u n d a n k u rtu lm a k için M üslüm an o ld u . M üslü m anlığı ç o k b e n im sed i. Bir çok h ü k ü m leri onun d ü şü n c e le rin e ço k uyg u n geldi. D in işlerine çok b a ğ la n d ı. T e tk ik le rin i ilerletti, h a ttâ «R isalei !'s- lâm iye» ism ile b ir d e k ita p telif etti, ve k e n d in i ta n ıttı. Bu gibi zekî, çalışk an ve m ü teşeb b is gençr leri ço k se v e n v e h im ay e e d e n v a k tin S a d ra z a m ı N evşehirli D a m a t İb ra h im P aşa gen ç İbrahim ! B ab ıâ lid e m ü te fe rrik işleri g ö rm e k te o la n « Ç a vuşlar» a ra sın a k a y d e ttird i; İb rah im efen d i b u n d a n so n ra M ü te fe rrik a lâ k a b ın ı a la ra k « İb rah im M ü teferrik a» im zasını k u llan d ı, ve o su re tle ş ö h re t b u ld u , tb ra h im M ü te fe rrik a çok g e ç m e d e n B e lg ra d ’a te rc ü m a n g ö n d e rild i. K ral R a k o ç ı'n in
O s m a n lıla ra iltica ile T ü rk iy e d e ik a m e t ettiğ i sı r a la r d a o n u n m a iy e tin e verild i, b irk a ç sen e b e ra b e r b u lu n d u . ‘
A v r u p a d a k i te ra k k iy a tı g ö ren v e b ilen , se b e p le rin i d e te tk ik e d e n M ü te fe rrik a ’nın k a fa s ın d a T ü rk iy e d e m a tb a a k u rm a k , k ita p b a sm a k ve b u su re tle m e m le k e te b ü y ü k fa y d a la r te m in e t m e k fik ri y e r tu tm u ştu . B unu k u v v e d e n fiile çı k a ra c a k ç a re le r d ü şü n ü rd ü . Bu fikrini m e m le k e tin m ü n e v v e rle rin e açıyor, o n la rı te n v ir ed iy o r, o n la ra k u v v e t v e rm e ğ e ve o n la rd a n d a k u v v e t a lm a ğ a çalışıy o rd u .
B ir az e v v el Y irm i sekiz Ç eleb i d iy e m arû f S e k b a n c ıb a şı S ü le y m a n E fe n d i Z a d e M e h m e t F aizi E fe n d i F ra n s a y a S efaretle g id e rk e n , oğlu S a id E fe n d iy i d e (S a it P a ş a ) b e r a b e r alm ıştı. U- zun m ü d d e t F ra n s a d a k a lan ve A v ru p a d a k i g e lişm e v e ile rle m e le rin e sb a b ve a v a m ili a ra sın d a b ilh a ssa m a tb a a la rın Ijusule g e tird iğ i m e n fa a tle rin e h e m m iy e tin i ta k d ir e d e n S ait E fe n d i d e h e r şe y d e n e v v e l m e m le k e tte m a tb a a n ın lü z u m y e v ü c u d ü n e k a n a a t g e tird i v e zekâ, is tid a d v e k a b iliy e tin i y a k ın d a n ta k d ir e ttiğ i İb ra h im M ü te fe r rik a ile b irle şe re k , b u işin b a ş a rıla b ile c e ğ in e i- m a n etti. B ab ası d a b u fikri k a b u l etm işti. Istan- b u la d ö n e r d ö n m e z M ü te fe rrik a ile el ele, b a ş b a ş a v e rd i v e h e m e n h a re k e te geçildi. M ü tefer- rik a a rtık m a le n v e b e d e n e n k en d isin e m u a v e n e t v e b u sa n a tın v ü c u tp e z ir o lm a sın d a sai ve ktış- şed e m ü ş a re k e t e d e n b ir sah ib i h im m e ti b u lm u ş tu. ( V e s ile tü tta b a a ) ism ile y azd ığ ı b ir risaleyi, d a h a d o ğ ru su m a tb a a n ın fa y d a la rın ı u zu n u z a d ıy a sa y a n ve b u n u n b a şa rıla b ile ce ğ in i ifa d e e- d e n m u fassal b ir ra p o ru S ait B eyle b irlik te ve Y irm i sekiz Ç e le b in in d e lâ le tile İb ra h im P a şa y a ta k d im etti. A v ru p a d a k i h a re k e tle re b ig â n e k a l m a y a n v e b u n la rı sırası g eld ik çe m e m le k e tte ta t b ik e tm e k e m ellerin i ta k ip e d e n İb ra h im P a şa b u m ü şte re k m ü ra c a a tı ço k iyi k arşıla d ı, m a d d î v e m a n e v î m ü z a h e re tin i v a d e tti. B u n u n la b e ra b e r b ir ç o k m ü şk ü lâ ta m aru z k a lm a k v e h a ttâ türlü tü rlü h a d ise le re şa h id olm ak, b elk i d e ta a rru z la ra u ğ ra m a k ih tim ali o ld u ğ u n u , f a k a t hiç m eyus o lm a d a n ç a lışm a la rım sö y led i ve k e n d ile rin i
taî-35
lif v e teşvik etti. F ilh a k ik a m e m le k e tte m a tb a a açılacağı, k ita p b a sıla c a ğ ı h a v a d isi şay i o lu r o l m az, u lem a k ıy a fe tin d e b ir ta k ım ciih elâ (m e m le k e tte B a sm a h a n e le r k u ru lacak m ış, k ita p b a s ı lacakm ış, b ir M a c a r d ö n m esi b u işe ö n a y a k o lu yorm uş, h a rfle r, k ita p la r, k â ğ ıtla r B a sm a h a n e d e y erlere sü rü n ecek , a y a k la r a ltın d a k a la c a k , M u- safı şerif gibi d in k ita p la rın a hiç h ü rm e t k aln ıı- y acak , k ita p y a z a n la r, m ü re k k e p y a p a n la r, k a lem , k a le m tra ş s a ta n la r, d iv itçiler, h o k k a c d a r, lifciler, lâlciler, m ü cellitler v e m üzehihipler h ep si aç, b iilâç v e n a n - p a re y e m u h ta ç k a la c a k la r. Bu fren k icad ın ın b u M ü slü m an m e m le k e tin e so k u l m asın a v e hususile H alifei M üslim inın gözü ö n ü n d e b u h ü rm etsizlik lerin , b u saygısızlıkların m e y d a n alm a sın a şe r’an cev az y o k tu r) g ib i sö zler v e h a tta te h d itle rle b u teşe b b ü sü n ö n ü n e geçm eğ e kalk ıştılar. B ir ç o k h a tta tla r k alem , m ü re k k e p , k âğ ıt, d iv it, h o k k a v e k a le m tra şla rm ı b ir ta b u ta k o y a ra k c e n a z e a la y la rı te rtip etm e k te şe b b ü sü n d e b u lu n d u la r. İlim v e irfan n u ru n u m e m le k e t te y a y m a k istiyen İb ra h im P a şa h o c a la rın b u gü rü ltü lerin e, esn afın b u y a y g a ra la rın a k u la k a s m a m a k la b e ra b e r, ih tiy atı d a e ld e n b ıra k m a d ı. V a k tin Ş eyhülislâm ı A b d u lla h E fe n d i’yi te n v ir etti, e lin d e n b ir fe tv a adı, d e rh a l istizanı h a v ı arz tezk eresin i B a b ıâ lid e h azırla ttı, fe tv a ile b irlik te Ü çünc'i A h m e d ’e k e n d i elile ta k d im e tti v e Z il k a d e 1139 ta lih li ferm an ı istihsal ey led i. F e tv a ya istin ad e d e n b u fe rm a n d a esb ab ı m u cib e o la ra k (M ü ru ru e y y a m v e ih tilâ fa tı e d v a r v e a v a m ile C engiz fitn e engiz ile H e la k u y b ite m iz h u ru ç la rın d a ve m em le k e ti E n d ü lü se fecerei e fren ç is tilâ sın d a ekseri m ü sa n n e fa t.... te le f o lm a k la ) d e n ild ik te n so n ra fıkıh, tefsir, h ad isi şerif ve K elâm k ita p la rın d a n m a a d a lügat, tarih , tıb v e füniinü h ik em iy e v e h e y e t v e a n a tab ii c o ğ ra fy a ve m e s lek k ita p la rın ın b a sılm a sın a izin ve ru h sa t v e ril miş, v e y in e b u fe rm a n d a ta sh ih işlerine ço k d ik k a t v erilm esi hususu işaret e d ilm e k le b u n a v e ri len eh em m iy eti g ö ste rm e k ü zere m ü sah h ih o la ra k z a m an ın m eşh u r v e m ü n e v v e r U lem asından sab ık İsta n b u l K ad ısı Ishak, S elân ik K ad ısı S a hip, G a la ta K ad ısı E sad ve K a sım p a şa M evlevi-h an esi Şeyevlevi-hi M usa E fe n d ile r ta y in ed ilm işlerd ir. İb rah im P a ş a b u ferm an ı alır alm a z Y irm i sekiz Ç e le b iy e h a b e r sald ırd ı. M ü te fe rrik a ile Sa- id E fe n d iy i h u z u ru n a k ab u l etti. B irçok iltifa tla r v e
O
tomobilK
uşumu-=^1
»---—
d a ve te rg ip le rd e b u lu n d u . B ü tü n ü m itle rin in k e n d ile rin d e o ld u ğ u n u sö y le d i ve b o l p a ra v e rd i. Bu m a n e v î v e m a d d î k u v v e t k a rşısın d a g ö y sü k a b a ra n v e gözleri y a şa ra n M ü te fe rrik a sev in ç y aşla- rile P aşa n ın ellerini, e te k le rin i ıslattı. B ü tü n te d b irle ri alm ış v e h az ırla n m ış b u lu n a n M ü te fe rrik a , m a tb a a m a k in e le rd e u staları, m ü re ttip le ri, h u ru fa t v e sair lev azım atı tem in için geceli g ü n d ü z lü çalıştı v e şayanı h a y re t d e n ile c e k az b ir z a m a n d a h epsini ik m 'le m u v a ffa k o ld u . Z a m a n v e va ziyetin n e z a k e ti b ü y ü k b ir M a tb a a b in ası in şa ve tesisine h en ü z m ü sait d eğ ild i. S u lta n S elim c iv a rın d a k i h an esin in a lt k a tın ı m a tb a a ittih a z etti ve m ak in elerin i k u rd u . U st k a tın d a b ü y ü k b ir o- d a y ı d a M ü sah h ih lere tah sis e tti v e m a tb a a y ı iş le tm e ğ e b a şla d ı. Bu m a tb a a d a ilk b a sıla n k ita p
« V an k u lu » lü g atid ir. B u n u n basılışın ın ikm al tarih i 1141 dir. B u n d a n so n ra b u m a tb a a d a şu k ita p la r b a sılm ıştır:
K â tip Ç eleb in in T uhfetül - kibari, S eyyah ta
rihi tercüm esi, G arbı H int Tarihi, T im ur Tarihi, eski v e yeni Mısır t’ rihi, G ülşeni h u lefa, k e n d isi
nin telif ettiği U sulülhikem fi nizam ilüm em . Fuyu-
zatı m ınatısiye, yine K â tip Ç e le b in in Cihannüm a-
sı v e Naim a v e R aşit T a rih le rin in ikinci cild leri. M ü te fe rrik a ’nın m a tb a a sı P a tro n a H a lil va-k aasın a. Ü çüncü A h m e d ’in in d irilm e sin e ve Ib- ıa h im P aşan ın ö ld ü rü lm e sin e k a d a r çalıştı. Bu h a d ise le r a ra sın d a m a tb a a d a sarsıldı. M ü te fe rri k a te şeb b ü sü hiç b ir z a m a n e lin d e n b ıra k m a d ı, m u v a ffa k d a old u . F a k a t eski h im a y e v e m ü z a h e re ti g ö re m e d i ve n ih a y e t 1 1 5 8 ta rih in d e 72 y a şın d a o ld u ğ u h a ld e m a k in e le rin in g ü rü ltü le ri a ra sın d a gözlerini h a y a ta k a p a d ı. V e fa tın a söy le n e n ta rih le r a ra sın d a en güzeli şa ir N e v re sin in şat ettiği y e d i b ey itli ta rih tir. B u n u n h e p s i m ezar taşın a yazılıdır. V e fa t ta rih in i g ö ste re n so n p a r çası b u d u r:
H asbi hali o la N evres, mısraı tarih anın Basdı İbrahim E fendi sahni fird evse k ad em
M ezar ta şın d a b u b e y itin a ltın d a ra k k a m ia I I 60 yazılıdır. Bu, v e fa t ta rih i o lm a y ıp taşın d i kildiği ta rih tir. V e fa tın 1 1 5 8 o ld u ğ u b irç o k ta rih k ita p la rın d a tasrih e d ild iğ i gibi, N e v re s’in b u be- yiti d e E b ced h e sab ile ta m 1 158 sen esin i g ö s te r
m ek ted ir.
Esad SEREZLI
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
