İ STANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜSÜ
KAMUSAL ALAN – KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN
İ Lİ ŞKİ Sİ NDE GEÇİ Ş BÖLGELERİ
YÜKSEK Lİ SANS TEZİ
Şehi r Pl ancı sı V. Sir men PERİ NÇEK
MAYI S 2003
Anabili m Dalı: Mİ MARLI K Pr ogr a mı: Bİ NA Bİ LGİ Sİ
Ġ STANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠ TÜSÜ
KAMUSAL ALAN – KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN
Ġ LĠ ġKĠ SĠ NDE GEÇĠ ġ BÖLGELERĠ
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ
ġehi r Pl ancı sı V. Sir men PERĠ NÇEK ( 502001108)
MAYI S 2003
Tezi n Enstit üye Veril diği Tari h : 5 Mayı s 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Mayı s 2003
Tez Danı Ģ manı : Pr of. Dr. Mine Ġ NCEOĞLU
Di ğer Jüri Üyel eri Pr of. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI (Ġ. T. Ü) Doç. Dr. Tür kan ULUSU URAZ (Ġ. T. Ü)
ÖNSÖZ
Li sans ve yüksek li sans eği ti mleri m boyunca kent sel t asarı m ve mi mari t asarı m di si pli nl eri ar ası nda yaptı ğı m i ncel emel er ve çalıĢmal ar, beni f ar klı öl çekl eri n ve f arklı mekanl arı n ar asındaki ili Ģkil eri n yaĢadı ğı mız kentl er üzeri ndeki et kil eri ni düĢün meye yönel tti. Bu ili Ģkil er si st emi i çi nde en öne mli kavr aml ar dan bi ri ol an geçi Ģ mekanl arı il e il gili bir ar aĢtır ma ve değerl endi r me yap ma ma zemi n hazırl adı.
Yüksek li sans eği ti mi m ve t ez çalı Ģ ma m boyunca engi n bil gil eri nden f aydal andı ğı m, yakı n il gi si ni, her t ürl ü yar dı m ve dest eği ni gör düğü m değerli danı Ģ manı m Pr of. Dr. Mi ne Ġ NCEOĞL U‟ na sonsuz t eĢekkürl eri mi sunmak i st eri m.
Bu çal ı Ģ ma ma değerli fi kirl eri yl e öne mli kat kıları ol an Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI, Doç. Dr. Türkan ULUSU URAZ ve Dr. Deni z ASLAN‟ a t eĢekkürl eri mi sunarı m.
Ġl gi ve dest ekl eri ni gör düğü m ar kadaĢl arı ma ve t üm hayatı m boyunca ol duğu gi bi bu çalı Ģ ma m sür esi nce de maddi ve manevi dest ekl eri ni esi r gemeyer ek her za man yanı mda ol an anne m Gönül PERĠ NÇEK, baba m Mukan PERĠ NÇEK, kar deĢi m Gör ken PERĠ NÇEK ve t üm ail eme sonsuz t eĢekkür ederi m.
İ Çİ NDEKİ LER
ÖNSÖZ II
İ Çİ NDEKİ LER III
ŞEKİ L Lİ STESİ V
ÖZET VIII
SUMMARY X
1. Gİ Rİ Ş 1
1. 1. Konunun Öne mi 1
1. 2. Çalı ş manı n Amacı ve Kapsa mı 1
2. KAMUSAL MEKANLAR VE KAMUSAL YAŞAM 3
2. 1. Ka musal Mekan 3
2. 1. 1. Tanı mı ve Özelli kl eri 3
2. 1. 2. Ka musal Mekanı n Tari hsel Geli Ģi mi 7
2. 2. Ka musal Yaşa m 16
2. 2. 1. Tanı mı ve Öne mi 16
2. 2. 2. Ka musal YaĢa mı n Bi çi mleni Ģi ndeki Güçl er 19
2. 3. Ka muya Açı k Özel Mekanl ar 21
2. 3. 1. Özel Mekan Kavr amı 21
2. 3. 2. Ka musal ve Özel Ar ası ndaki Ayrı m 23
2. 3. 2. 1. Teknol oji ni n Et ki si 25
2. 3. 2. 2. Fi zi ksel Yapı 26
2. 3. 2. 3. Topl u m Yapı sı 27
2. 3. 2. 4. Pol iti k ve Ekono mi k Si ste m 27
2. 3. 3. Sı nırl ar 28
2. 3. 4. Ka muya Açı k Özel Mekanl ar 29
3. MEKANSAL İ Lİ ŞKİ LER VE GEÇİ Ş MEKANLARI 34
3. 1. Mekansal İli şkil er 34
3. 1. 1. Kent sel Dı Ģ Mekan ve Bina Ġli Ģki si 36
3. 1. 2. Ġ ç – Dı Ģ Mekan Ġli Ģki si 41
3. 1. 3. Ka musal - Ka muya Açı k Özel Mekan Ġli Ģki si 46
3. 2. Geçi ş Mekanl arı 53
3. 2. 1. Mekansal Hiyer ar Ģi Ġ çi nde Geçi Ģ Böl gel eri ni n Yeri 55
3. 2. 2. Mekansal Özelli kl eri 57
3. 2. 2. 1. EĢi k 57 3. 2. 2. 2. Saçak 60 3. 2. 2. 3. Gi ri Ģ 62 3. 2. 2. 4. Ar kad 66 3. 2. 2. 5. Pasaj 68 3. 2. 2. 6. At ri um 70
3. 2. 3. Ġ Ģl evsel Özelli kl eri 74
4. GEÇİ Ş MEKANLARI NI N TASARI MI NI ETKİ LEYEN BOYUTLAR VE ORTAM
76
4. 1. Geçi ş Mekanı nı n Yaşamsal Boyut u 76
4. 3. Geçi ş Mekanı nı n Fi zi ksel Boyut u 91 4. 3. 1. Sür eklili k 91 4. 3. 2. Kapal ılı k 93 4. 3. 3. Esnekli k 94 4. 3. 4. Öl çek ve Or an 94 4. 3. 5. Denge 95
4. 3. 6. Fi zi ksel Çevr e Kontr ol ü 96
4. 4. Geçi ş Mekanı nı n Yasal Boyut u 97
4. 4. 1. Kont r ol 97
4. 4. 2. Et ki nli k Al anı 100
4. 4. 3. Mül ki yet 101
4. 4. 4. Yasal Düzenl emel er 103
4. 5. Geçi ş Mekanı nı n Çevr e Düzenl e me Boyut u 106
4. 6. Geçi ş Mekanl arı nı n Tasarı mındaki Et kenl eri n Ol uşt ur duğu Ort a m,
“ Mili eu” 114
5. SONUÇ 118
KAYNAKLAR 121
ŞEKİ L Lİ STESİ Sayf a No:
ġekil 2. 1. Ġ spanyol mer di venl eri, Pi azza di Spagna, Ro ma ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 7 ġekil 2. 2. Bugün Agor a‟ dan Akr opoli s‟ e doğr u bakı Ģ, Ati na ( Ki Ģi sel Ar Ģi v)
. . . 8
ġekil 2. 3. Ro ma For umu‟ nun bugünkü dur umu, Ro ma ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 8 ġekil 2. 4. San Mar co Meydanı‟ nda kamusal yaĢam, Venedi k ( Carr ve di ğ., 1992)9
ġekil 2. 5. I DS Cent er‟ daki Cr yst al Court, Minneapoli s ( Kost of, 1992). . . 15
ġekil 2. 6. Old Town meydanı ndaki kutl amal ar, Prag ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 18 ġekil 2. 7. Ka musal Mekan Tanı mlayan Bir Çer çeve ( Zuki n, 1995). . . 20
ġekil 2. 8. Manhatt an‟ da bi r i Ģ mer kezi il e ana meydanı bağl ayan pl aza, New Yor k( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 23 ġekil 2. 9. Haarl emmer Houtt ui nen Konutl arı, Amst er dam, Her man Hert zber ger
( Berri zbei ti a ve Poll ak, 1999)
. . . 24
ġekil 2. 10. St. Enoch Centr e, GMW Eki bi, Glasgow, Ġ skoçya ( Br own ve di ğ., 1999). . . 31
ġekil 2. 11. Alı Ģveri Ģ mer kezi ni n ort ası ndaki Town Squar e, Runcor n New Town,Ġ ngilt er e ( Kost of, 1992)
. . . 31
ġekil 2. 12. Pl ace du Chat el et, Pari s ( Curr an, 1983). . . 32
ġekil 3. 1. Mekansal Or gani zasyonl ar ( Chi ng, 1979). . . 34
ġekil 3. 2. Peckha m Küt üphanesi, Peckha m, Ġ ngilter e, Al sop ve St ör mer grubu( Güzer, 2001)
. . . 37
ġekil 3. 3. Fukuoka Bank Mai n Offi ce, Fukuoka, Kisho Kur okawa ( Kur okawa, 1991). . . 38
ġekil 3. 4. Kent sel dı Ģ mekan- bi na ili Ģki si nde ort aya çı kan geçi Ģ mekanı ( Curr an,1983)
. . . 40
ġekil 3. 5. Vill a Dall‟ Ava, St. Cl oud, Fr ansa, Re m Kool haas ( Berri zbeiti a ve Poll ak,1999)
. . . 41
ġekil 3. 6. Pri ce O‟ Reill y House, Si dney, Engel en Moor e, ( Sl essor, 2002). . . 41
ġekil 3. 7. Ġ ç- dı Ģ ili Ģki si nde geçi Ģ mekanı nı n ol uĢumu ( Nor ber g Schul z, 1971). . . 42
ġekil 3. 8. Ġ ç mekan- dı Ģ mekan hi yer ar Ģi si ( Ashi har a, 1970). . . 43
ġekil 3. 9. Küp i çi nde çift-yönl ü ayna sili ndi r, Dia Cent er‟ı n çatı düzenl emesi , NewYor k, Bar atl oo- Bal ch ( Berri zbei ti a ve Poll ak, 1999) . . . 44 ġekil 3. 10. Newman‟ ı n ka musal - özel mekan ili Ģkisi ni t anı mlayan üç t emel hi pot ezi
( Lang, 1987)
. . . 47
ġekil 3. 11. Mar di n ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 48 ġekil 3. 12. Musee d‟ Or say, Pari s ( Saxon, 1994). . . 49
ġekil 3. 13. Osaka Ul usl ar ar ası Kongr e Mer kezi, Osaka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 2002). . . 52
ġekil 3. 14. Bal eari c Teknol oji Mer kezi, Mall or ca, Al bert o Ca mpo Baeza ( Slessor,2002) . . . 54 ġekil 3. 15. Louvr e Müzesi Giri Ģi ( Curti s, 1994) ve Atri umu, Pari s ( Saxon, 1994)
. . 54
ġekil 3. 16. Honkpuku- Ji Su Tapı nağı, Awaji - Shi ma, Tadao Ando ( Sl essor, 2002). 54
ġekil 3. 17. Amst er dam Okul u gi ri Ģ kapıl arı, Amst er dam ( Habr aken, 1998). . . 56
ġekil 3. 18. Japonya‟ da bi r t apı nak gi ri Ģi ( KiĢi sel ArĢi v) . . . 56ġekil 3. 19. Laguna West konut böl gesi, Sacr ament o Count y, Calif or ni a, ( Kat z, 1994)
. . . 58
ġekil 3. 20. Loyol a Hukuk Okul u, Donovan Hall kol onadl ı eĢi ği, Los Angel es, Fr ank O. Gehr y ( Berri zbei ti a & Pol l ak, 1999)
. . . 59
ġekil 3. 21. Ki mbell Sanat Müzesi, batı giri Ģi ndeki eĢi k mekanı, Texas, Loui s Kahn ( Berri zbei ti a & Poll ak, 1999)
. . . 59
ġekil 3. 22. Carr e d‟ Art, ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Nor man Fost er, Ni mes, Fr ansa ( Pr of. Dr. Mine Ġ nceoğl u Ar Ģi vi) . . . 59
ġekil 3. 23. Pl aça del s Pai sos Cat al ans, Bar sel ona ( Kost of, 1992)
. . . 60
ġekil 3. 24. La Gr ande Arche, Pari s ( Asensi o, 2000)
. . . 61
ġekil 3. 25. Ku mano- Kodo Sanat Müzesi (sol ), Nakahechi, Kazuyo Seji ma ve Ar aba Showr oo mu ( sağ), Ha mbur g, Hadi Teher ani ( Sl essor, 2002)
. . . 61
ġekil 3. 26 Mont pelli er kent kit aplı ğı, Che met ov ( Pr of. Dr. Mine Ġ nceoğl u ArĢi vi) . . 61
ġekil 3. 27. Cit e I nt er national e, giri Ģt e baĢl ayı p i çeri ye uzayar ak bi nal arı birl eĢtiren saçak, Renzo Pi ano ( Pr of. Dr. Mine Ġ nceoğl u Ar Ģi vi ) . . . 62
ġekil 3. 28. Vill a Savoye, Le Cor busi er ( Ki Ģi sel Ar Ģi v). . . 63
ġekil 3. 29. Pe mbr okeshi re‟ da t atil evi, Fut ur e Syst e ms ( Sl essor, 2002)
. . . 65
ġekil 3. 30. Sur ennes‟ de bi r ev, Jacques Moussafir ( Sl essor, 2002)
. . . 65
ġekil 3. 31. Hir oshi ma ÇağdaĢ Sanatl ar Müzesi, Kisho Kur ukawa ( Kur okawa, 1991)
. . . 65
ġekil 3. 32. Ar kadı n mekansal kar maĢası nı ve sür eklili ği ni göst er en bi r eski z ( Curr an, 1983)
. . . 66
ġekil 3. 33. Mont pelli er Adli ye Bi nası, Ber nar d Kohn ( Pr of. Dr. Mine Ġ nceoğl u Ar Ģi vi)
. . . 67
ġekil 3. 34. St. Pi etr o Meydan‟ ı ndaki Ar kad, Ro ma ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 67
ġekil 3. 35. Ber n‟ deki (sol ) ( Curr an, 1983) ve Bol ogna‟ daki (sağ) ar kad ör nekl eri ( Habr aken, 1998)
. . . 68
ġekil 3. 36. All ent own, Pensil vanya‟ da cam ar kad (sol ) ve I nner Habor (sağ), Bal ti mor e‟ da mekan böl ücü el eman ol ar ak ar kad (Curr an, 1983)
. . . 68
ġekil 3. 37. Royal Oper a, London (sol ) ve Passage Pommer aye, Pari s (sağ) ( Gei st, 1985)
. . . 70
ġekil 3. 38. St at e Department St or e (sol ), Moskova ( Kl oos, 1993) ve Leeds (sağ) ( Pr of. Dr. Mine Ġ nceoğl u Ar Ģi vi) . . . 70
ġekil 3. 39. Wint er gar den (sol ), Worl d Fi nanci al Cent er, New Yor k ve Osaka Busi ness Par k‟ daki Twi n 21 bi nası ser gi hol ü, Ni hon Sekkei, Osaka ( Saxon, 1994)
. . . 73
ġekil 3. 40. Disneyl and Tokyo Hot el l obi si, Nihon Sekkei, Tokyo ( Saxon, 1994)
. . 73
ġekil 3. 41. Pr udenti al AlıĢveri Ģ Mer kezi, Bost on (Ki Ģi sel Ar Ģi v)
. . . 73
ġekil 3. 42. Port eki z Pavyonu, Al var o Si za, Li zbon ( Asensi o, 2000)
. . . 75
ġekil 4. 1. Soli d Squar e, ofi s bl okl arı nı n di nl enme mekanı ol ar ak düzenl enen gi ri Ģ l obi si, Nikken Sekkei , Kanagawa, Japonya ( Asensi o, 2000)
. . . 78
ġekil 4. 2. Guggenhei m Museu m, Fr ank Gehr y, Bi l bao ( Sl essor, 2002) . . . 81
ġekil 4. 3. ÇağdaĢ Sanat Müzesi, Oscar Ni emeyer, Rio de Janeri o ( Sl essor, 2002)
81
ġekil 4. 4. Br oadfi el d House Ca m Müzesi, Desi gn Ant enna, Ki ngswi nf or d, Ġngilt er e ( Sl essor, 2002). . . 85
ġekil 4. 5. Sanayi ve Bilim Müzesi, Par k de La Vill ett e, Pari s ( Fai nsil ber, 1992)
. . 89
ġekil 4. 6. Mahke me bi nası giri Ģi, Jean Nouvel, Nant es, Fr ansa ( Sl essor, 2002)
. . 92
ġekil 4. 7. St op Li ne eğl ence mer kezi, St udi o Ar chea, Ber ga mo, Ġt al ya ( Asensi o, 2000)
. . . 92
ġekil 4. 8. Br egenz Sanat Müzesi, Pet er Zu mt hor, Br egenz, Avust ur ya ( Ki Ģisel Ar Ģi v)
. . . 94
ġekil 4. 9. The Sol ar Offi ce ön gi ri Ģi (sol ), St udi o E. Ar chit ect s, Duxf or d I nt ernati onal Busi ness Par k, Ġ ngilt er e ve Sant a Moni ca Kili sesi (sağ), Al zar o Si za, Mar co de Canavezes, Port eki z ( Slessor, 2002)
. . . 95
ġekil 4. 10. ÇağdaĢ Sanat Müzesi, St even Holl, Hel si nki ( Sl essor, 2002). . . 96
ġekil 4. 11. Gel eneksel bir Japon mi mari si giri Ģ mekanı ( Sl essor, 2002). . . 97
ġekil 4. 12. Br oadway‟i n mevcut zoni ng kur all arı yla düzenl enmiĢ dur umunun( sol ) veyeni öneril ecek kur all arı na gör e al abil eceği dur umun( sağ) kar Ģıl aĢtırıl ması, Ri vi er a Beach ( Kat z, 1994)
. . . 105
ġekil 4. 13. Milli Reasür ans Ko mpl eksi, Sevi nç Hadi ve ġandor Hadi, Ġ st anbul( Kort an, 1999)
. . . 106
ġekil 4. 14. Rockef ell er Plaza, New Yor k Cit y ( Ashi har a, 1970). . . 106
ġekil 4. 15. Apex Pl aza atri umu ( sol ), Pr udenti al archit ect s ve Ġ skandi nav Havayoll arı(sağ), Neil s Tor p, St ockhol m ( Saxon, 1994)
. . . 107
ġekil 4. 16. Kaji ma I nt elligent bi nası, Akasaka, Tokyo ( Saxon, 1994). . . 109
ġekil 4. 17. Mekan böl ücü el eman ol ar ak yeĢil ( Curr an, 1983). . . 110
ġekil 4. 18. Cha mps El ysees yeni düzenl emesi, Ber nar d Huet, Pari s ( Asensi o, 2000). . . 110
ġekil 4. 19. Bir bi nanı n geri çekil mesi yl e ol uĢan meydan (sol ), New Yor k ve Tr af al garMeydanı (sağ), Londr a (Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 111 ġekil 4. 20. Puert a de At ocha, bot ani k bahçesi ol arak düzenl enen tr en i st asyonu,
Madri d ( Ki Ģi sel Ar Ģi v) . . . 112 ġekil 4. 21. Pi azza del Campo‟ nun Pali o yarı Ģl arı sırası nda ve nor mal bi r gündeki
dur umu, Si ena ( Ki Ģi sel ArĢi v) . . . 114 ġekil 4. 22. Osaka Milli Etnogr af ya Müzesi, Kisho Kur okawa, Osaka ( Kur okawa,
1991)
. . . 115
ġekil 4. 23. Jacob Javit s Pl aza, Mart ha Schwart z, Ne w Yor k ( Berri zbeiti a & Poll ak,KAMUSAL ALAN – KAMUYA AÇI K ÖZEL MEKAN İ Lİ ŞKİ Sİ NDE GEÇİ Ş BÖL GELERİ
ÖZET
Bu t ezde, ka musal mekanl ar il e ka muya açı k özel mekanl arı n ili Ģki si nde ar a mekan ol ar ak ort aya çı kan geçi Ģ mekanl arı nı n kent büt ünü i çi ndeki yeri i ncel en mekt edi r. Kent büt ününü ol uĢt ur an kent sel dı Ģ mekanl ar ve bi na ar ayüzünde ol uĢan ka musal ni t eli kt eki geçi Ģ mekanı el e alı nmıĢtır. Geçi Ģ mekanı kavr amı nı bi na ve kent sel dı Ģ mekan, ka musal ve ka muya açı k özel mekan, i ç ve dı Ģ mekan ar ası ndaki et kil eĢi mler sonucunda meydana gel mekt edi r. Bu mekanl arı n t asarı mında t opl umsal yaĢa mı n sağl an ması i çi n di kkat edil mesi ger eken et kenl er değerl endi ril miĢtir. Bunun i çi n geçi Ģ mekanı kavr amı çağdaĢ mi mari ve kent sel t asarı m ör nekl eri il e irdel enmiĢtir.
Ka musal mekanl ar ve ka musal yaĢa mı n i ncel endi ği i ki nci böl ümde ka musal mekanl arı n i nsan yaĢamı ndaki öne mi vur gul anmı Ģtır. Kenti n ort ak mekanl arı ol an ka musal mekanl ar ve bi r eysel hayatı yansıt an özel mekanl ar t anı ml anmı Ģ ve özelli kl eri ir del enmiĢtir. Ka muya açı k özel mekanl arı n ort aya çı kı Ģı nı değer l endi r mek i çi n ka musal mekanl arı n t ari hsel sür eç i çi nde gel i Ģi mini ve geç miĢt en bugüne kadar t opl um yaĢa mı ndaki yeri ni anl amak öne mli dir. Ka muya açı k özel mekanl arı t anı mlar ken ka musal ve özel mekan ya da yaĢa m ar ası ndaki ayrı mlar, sı nırl ar ve ili Ģkil er el e alı nmıĢtır.
Üçüncü böl ümde geçi Ģ mekanl arı nı n kent i çi ndeki öne mi, mekansal ve i Ģl evsel özelli kl eri t anı mlan maya çal ı Ģıl mıĢtır. Bi na ve kent sel dı Ģ mekan, i ç ve dı Ģ mekan, ka musal ve ka muya açı k özel mekan ar ası ndaki ili Ģkil er geçi Ģ mekanı nı n ol uĢu munda ve bu mekanı n kent sel yaĢa ma dahil ol ması nda et kili dirl er. Far klı al anl ar ar ası nda mekansal hi yer ar Ģi yi sağl ayan geçi Ģ mekanl arı f ar klı mekanl arı n he m ayrı mını he m de bağl an ması nı sağl arl ar. Geçi Ģ mekanl arı nı n mekansal ti pl eri eĢi kl er, saçakl ar, gi ri Ģl er, ar kadl ar, pasajl ar ve atri umlar ol ar ak el e al ı nmı Ģtır. Bu geçi Ģ mekanl arı kenti n mekansal büt ünl üğünün sağl an ması na yar dı m ederler. Ġ nsanl arı n yaĢa ml arı nı sür dür mel eri i çi n i yi ort amı n yar atıl ması nda büt ün kent sel mekanl ar gi bi geçi Ģ mekanl arı nı n da t asarı mı et kili ol makt adır. Geçi Ģ mekanl arı nı n
t asarı mını et kil eyen yaĢa msal , duyu msal , fi ziksel, yasal ve çevr e düzenl eme boyutl arı dör düncü böl ümde t artı Ģıl mıĢtır.
YaĢa msal boyut, i nsanl arı n bi r al anda yaĢa ml arını sür dür ebil mesi i çi n ger ekli ol an sağlı k koĢull arı nı, bi r yeri n yaĢanabilir ol ması i çi n ger eki ol an eri Ģilebilirli ği ve i nsanl arı n sosyal ili Ģkil erini kapsa makt adır. Duyumsal boyutt a, mekanı t anı mlamaya yar dı m eden bi çi msel unsurl ar ol an ki mli k ve str ükt ür, mekansal ol mayan bil eĢenl er ol an uyu m, Ģeff aflı k ve okunabilirli k ve geçi Ģ mekanı nı n anl amsal ve se mboli k özelli kl eri el e al ı nmıĢtır. Sür eklili k, kapalılı k, esnekli k, öl çek ve or an ve fi ziksel çevr e kontr ol ü fi zi ksel boyutt a t espit edil en özelli kl er di r. Bi r mekanı n he m t asarımı he m de kull anı mı açı sı ndan büyük et ki ye sahi p ol an o mekanı n ki min kontrol ünde ve mül ki yeti nde ol duğu gi bi yasal özelli kl er değerl endi ril miĢtir. Son ol ar ak geçi Ģ mekanı nı n he m fi zi ksel he m anl amsal özelli kl erini et kil eyen düzenl emede kull anıl an peyzaj el emanl arı i ncel en miĢtir. Ġ yi bi r ort am yarat mak i çi n bu boyutl arı n bi r ar ada göz önüne alı nması ve tasarı mları n buna bağlı olar ak yapıl ması ger ekli dir.
Sonuç ol ar ak, i nsan yaĢa mı nda büyük yer t ut an meydanl ar, sokakl ar gi bi ka musal mekanl arı n canl ı kal abilmesi i çi n, bunl arl a ili Ģkili ka muya açı k özel mekanl arı n canl ı ol ması ger ek mekt edi r. Bur ada öne mli r ol e sahi p ol an geçi Ģ mekanı nı n kent sel büt ünl üğün sağl anması ve i nsan hayatı nda anl amlı bi r yer e sahi p ol ması i çi n t asarl anması nı n öne mi vur gul anmakt adır.
THE PUBLI C DOMAI N AND THE PRI VATELY OWNED PUBLI C SPACE RELATI ONSHI P AND TRANSI TI ON ZONES
SUMMARY
By t hi s t hesi s, tr ansition zones ar e exa mi ned i n t he ur ban cont ext, as an i nt er medi at e space i n t he i nt err el ati onshi p bet ween publi c and pri vat el y o wned publi c space. Ur ban out door space f or ming t he ur ban cont ext and publi c t ype tr ansiti on zones r el at ed t o t he i nt erf ace of t he built f or m ar e st udi ed. The concept of t he t r ansi ti on zone i s creat ed by t he i nt er acti ons bet ween t he built f orm and t he out door ur ban space; publi c space and pri vat el y owned publi c space; and i ndoor and out door space. Fact or s maki ng t he publi c l if e mor e eff ecti ve ar e eval uat ed, duri ng t he desi gn pr ocess of such spaces. I n or der t o achi eve t hi s goal , t he concept of tr ansiti on zone i s anal yzed wit h sever al exa mpl es fr o m cont e mpor ar y archi t ect ur e and ur ban desi gn.
I n t he second chapt er wher e publi c space and publi c lif e ar e st udi ed, t he i mport ance of publi c space i n hu man lif e i s e mphasi zed. Pri vat e spaces r efl ecti ng pri vat e lif e and publi c spaces as co mmon ur ban spaces ar e defi ned and t hei r char act eri sti cs ar e anal yzed. It i s i mport ant t o under st and t he devel op ment of t he publi c space t hr oughout hi st or y and t he r ol e of t he publi c space i n co mmunal lif e fr o m t he past t o t he pr esent i n or der t o eval uat e t he e mer gence of pri vat el y owned publi c space. The di ff er ences, boundari es, and r el ati ons bet ween publi c and pri vat e space or publi c and pri vat e lif e have been consi der ed when defi ning pri vat el y owned public space. The t hi r d chapt er att empt s t o defi ne t he i mportance of tr ansiti on zones i n t he ci t y and t hei r spati al and f uncti onal f eat ur es. The r el ati onshi p bet ween t he built f or m and ur ban out door space; i ndoor and out door space; and publi c space and pri vat el y owned publi c space i s i nfl uenti al on t he e mer gence of t he t r ansiti on zone and i t s i ncl usi on i n ur ban lif e. Tr ansi ti on zones t hat make spati al hi er ar chy possi bl e bet ween di ff er ent do mai ns al so pr ovi de separ ation and connecti on bet ween t hese ar eas. The t ypes of transi ti on zones ar e defined as t hr eshol ds, eaves, gat es, ar cades, passages, and at ri a. These t r ansiti on zones hel p i n pr ovi di ng t he spati al i nt egrit y of t he cit y.
As wel l as all ur ban spaces, t he desi gn of t he t ransi ti on zone aff ect s t he cr eati on of a good setti ng f or peopl e t o li ve i n. The vi t al, sensual , physi cal, l egal and
envi r on ment al di mensi ons aff ecti ng t he desi gn of tr ansiti on zone ar e di scussed i n t he f ourt h chapt er.
The vi t al di mensi on i ncl udes t he heal t h condi ti ons needed f or peopl e t o conti nue li vi ng i n a gi ven ar ea; t he accessi bilit y r equi r ed t o make a pl ace t o be li vabl e, and t he soci al r el ati onshi ps of t he peopl e. The sensual di mensi on cont ai ns t he el e ment s of i dentit y and str uct ur e hel pi ng defi ne t he space, non- spati al co mponent s such as co mpati bilit y, tr anspar ency and l egi bilit y, and t he se manti c and sy mbol i c char act eri sti cs of t he t ransi ti on zone. Conti nuity, encl osur e, fl exi bilit y, scal e and pr oporti on, and physi cal envi r on ment contr ol ar e subtitl es t hat bel ong t o t he physi cal di mensi on. Legal di mensi ons wit h a bi g i mpact on t he desi gn and t he use of a space such as contr ol and o wner shi p ri ght s ar e st udi ed. The l andscape el e ment s used i n or gani zi ng whi ch aff ect s bot h t he physi cal and t he se manti c f eat ur es of t he t r ansi ti on zone ar e exa mi ned. I n or der t o pr ovi de a good mili eu, i t i s i mport ant t hat t hese di mensi ons ar e consi dered as a whol e and t he desi gns ar e made accor di ngl y. I n concl usi on, i n or der t o keep publi c spaces ( such as squar es and str eet s havi ng an i mport ant r ol e i n publ i c lif e) ali ve, pri vat el y owned publi c ones t hat ar e l i nked t o t hese publi c spaces must be kept ali ve as well. Fi nall y, t he i mport ance of desi gni ng t he t r ansiti on space, t o ensur e i t s ur ban i nt egrit y and t o cr eat e a meani ngf ul pl ace i n hu man lif e, i s emphasi zed.
1. Gİ Rİ Ş
1. 1. Konunun Öne mi
Kent sel mekan- bi na-peyzaj et kil eĢi mi bi r döngü Ģekli nde geli Ģi mini sür dür er ek f ar klı mekansal or gani zasyonl arı n ort aya çı k mal arı na neden ol muĢt ur. Bi nal arı n ve bi nal ar ar ası nda kal an kent sel mekanl arı n t asarı mında kull anıl an peyzaj, mekanl arı n büt ünl eĢ mesi veya ayrı mı nda i Ģl evsel, anl amsal ve mekansal açı dan belirleyi ci yöne sahi ptir. Kent dokusunun bi çi mleni Ģi nde doğal peyzajı n yönl endi ri ci et ki si göz ar dı edil emeyeceği gi bi, bi nal ar da kent sel mekanl arı n t anı mlan ması nda büyük r ol oynarl ar.
Ġ nsan i se bi na i çl eri nden, kent sel mekanl ar a kadar i çi nde yaĢadı ğı çevr eden et kil eni r ve aynı za manda bu çevr eye ki mli k de kazandırır. Ġ nsanı n yaĢa mı nı sür düğü mekanl arı n, bu et kil eĢi min bi r par çası ol ar ak ol uĢtuğu söyl enebilir. Ġ nsan yaĢa mı nda, za manı n büyük bi r kı s mını n geçti ği evl er ( özel mekan) kadar, di ğerl eri yl e payl aĢıl an ort ak yaĢa mı n ze mi ni ol an meydanl ar ve sokakl ar ( kamusal mekan) ve al ı Ģveri Ģ mer kezl eri, müzel er ve ofi s bi nal arı ( kamuya açı k özel mekan) öne mli r ol e sahi ptirl er. Bu mekanl arı n et kil eĢi mleri sonucu meydana gel en ili Ģkil er si st emi ni n bi çi mlendi r di ği kent deği Ģi mler e açı ktır. Deği Ģ meyen ve deği Ģ meyecek ol an konu i se bu mekanl arı n her zaman i nsan ger eksi ni mleri ne ve t al epl eri ne cevap ver mek zor unda ol ması dır. Böyl e bi r kent si st emi i çi nde i nsanı n yaĢa mı nı sür dür düğü ka musal , ka muya açı k özel ve özel mekan ili Ģki si nde di kkat edil mesi gereken di ğer bi r konu da, bu büt ünün bi r par çası ol ar ak geçi Ģ mekanl arı nı n t aĢı dı ğı öne mdi r.
1. 2. Çalı ş manı n Amacı ve Kapsa mı
Tari hsel sür eç i çi nde, kent sel mekan ve bi na ol gul arı her za man bi r birl eri nden et kil enmiĢl er ve f ar klı çevr el er ol uĢt ur muĢl ar dır. Kentl eĢ me sür eci nde kent sel mekan, deği Ģi mler sonucunda yeni gör ünü ml er al abil mekt edi r. Bu deği Ģi mler sosyal, ekono mik ve i dari yapıl ar a, mekansal ve fi zi ksel özelli kl er e ve mekanı n kull anı cıl arı nı n yaĢa m t ar zı ve ger eksi ni mleri ne gör e Ģekill enmekt edi r. 20. yüzyıl kentl eĢ mesi ndeki deği Ģim, ka musal dı Ģ mekanl arı n kaybı ve ka musal yaĢa mı n i ç
mekanl ar a kay ması il e geli Ģen ka muya açı k özel mekanl arı n ol uĢumu Ģekli nde ger çekl eĢ miĢtir.
Ka musal yaĢa m i çi n kent sel dı Ģ mekan ve onu t anı mlayan bi nal arı n ol uĢt ur duğu kent büt ününün bi çi mleni Ģi nde duyarlı uygul a mal ar yapıl ması ger ekli dir. Kent büt ününün büyük bi r kı smı nı ol uĢt ur an, ort ak yaĢa mı n geçti ği ka musal mekanl arı n t anı mlanabilir ve yaĢanabilir ol ması nda bu mekanl arı n özel mekanl arl a ili Ģkil eri ni n kur ul ması et ki n r ol oynar. Bu nokt ada geçi Ģ mekanl arı nı n varlı ğı öne m kazanır. Geçi Ģ mekanl arı bi r duvar veya yüzey ya da sadece geçi Ģ i çi n kull anıl an bi r al an ol abil eceği gi bi ka musal yaĢa mı n bi r par çası ol an anl amlı bi r yer de ol abilir. Bu çalı Ģ mada özelli kl e kent sel dı Ģ mekan ve mi mari iç mekan ar ası ndaki ili Ģkiler sonucu bi çi mlenen ka musal nit eli ğe sahi p geçi Ģ mekanl arı üzeri nde dur ul acaktır. Mekansal ili Ģkil eri ni n yanı sır a geçi Ģ mekanl arı nı n kavr amsal ol ar ak da i r del enmesi i çi n yapıl an lit er at ür çalı Ģ ması, i yi nitel en miĢ çağdaĢ mekanl ar daki ör nekl eri n gözl emlen mesi ve i ncel en mesi il e dest ekl enmi Ģtir.
Geçi Ģ mekanı, kent sel dı Ģ mekan ve yüzeyl eri ni t anı mlayan bi na ar ası nda ar acılı k eder. Ka musal dı Ģ mekan ve özel i ç mekan ar ası nda i Ģl evsel ve gör sel bağl antıl ar sağl ar. Bu al anl ar ar asındaki bağl antıl ar, kent sel ka musal mekanı n kull anı mı ve anl amı i çi n öne mli di r. Bu nedenl e mekansal ili Ģkil er i çi nde geçi Ģ mekanı nı n yeri ve özelli kl eri değerl endi ril meli dir. Özel mekanl ar a kayan ka musal kull anıml arı n kent yaĢa mı i çi nde öne mi artmakt adır. Bunun bi r sonucu ol ar ak da geçi Ģ mekanl arı daha özenl e bi çi mlenmekt edi r. Geçi Ģ mekanl arı nı n t asarı mını n kent büt ünü i çi nde uyu ml u, anl amlı ve i nsanl arı n kull anı mı t eĢvi k edecek Ģekil de yapıl ması kent yaĢa mı nı payl aĢan i nsanl arı n mutlul uğu i çi n öne m t aĢı makt adır.
2. KAMUSAL MEKANLAR VE KAMUSAL YAŞAM
YeĢil al anl arı, meydanl arı, sokakl arı ve bi nal arı yla kenti n bi r büt ün ol ar ak bi r ar ada al gıl anması nı sağl ayan kent sel mekanl ar, özel mekanl ar ve ka musal mekanl ar ol ar ak anali z edil ebilir. Ka musal ve özel mekanl arı n i Ģl evsel açı dan ve kull anı ma bağl ı ol ar ak bi r bi rl eri ne gi ri Ģi mleri söz konusu ol abil mekt edi r. Bu Ģekil de ol uĢan ar a böl gel er aynı za manda geçi Ģ mekanı ol ar ak kabul edil ebil ecek ol an yarı özel ve yarı ka musal mekanl arı meydana getir mekt edi r.
2. 1. Ka musal Mekan
Ka musal mekanl ar kentin ort ak mekanl arı ol ar ak, her döne mde, t opl umun yoğun kull anı mıyl a öne m kazan mı Ģl ar ve sundukl arı kül t ür el, ti cari ve i dari ol anakl arl a kentl eri n pr estij al anl arı ol muĢl ar dır.
Ka musal mekanl arı n, bazıl arı özel ol ar ak pl anl anmadan bi çi mleni rken di ğerl eri pl anl anar ak düzenl enmiĢl er di r. Özel ol ar ak pl anl an madan ol uĢan ka musal mekanl ar, belirli bi r a maç i çi n düzenl eme yapıl madan, sadece kull anı mı nl arı n t ekr arlan ması yl a ya da bi r f aali yet i çi n t opl anan i nsanl ar t ar afı ndan meydana gelirl er. Pl anl an mı Ģ ka musal mekanl ar i se Ģehi r pl ancıl arı, mi marl ar ve peyzaj mi marl arı t ar afı ndan düzenl enmekt edi rl er. Deği Ģi k t emell er e dayanmı Ģ ol mal arı na r ağ men i Ģl evl eri bi r bi rl eri ne benzeyebil mekt edi r. Ġ ki si ni n de ol uĢu munda her za man belli bi r der ecede pl ansı zlı k ya da pl anlılık bul unmakt adır.
2. 1. 1. Tanı mı ve Özelli kl eri
Ka mu bi r büt ün ol ar ak, i nsanl ar a ai t ol andır. Topl umu veya hal kı et kil er ve il gil endi rir. Tü m i nsanl ara açı ktır ve onl ar t ar afı ndan kull anılır. Ayrı ca kamu, yer el ve mer kezi yöneti mi il gil endirir ve onl ar t ar afı ndan öngör ül ür. „ Ka mu‟ t eri mini n bi r çok anl amda „ özel‟i n kar Ģıtı ol duğu söyl enebilir.
“ Ka mu‟ nun, bi r biri yl e ili Ģkili a ma özdeĢ ol mayan f eno men i ki anl amı var dır: il k ol ar ak ka muda ol an her Ģey her kes t ar afı ndan gör ül ebilir ve duyul abilir ve ol abil di ği nce açı klı ğa sahi ptir. Ġ ki nci ol ar ak, „ kamu‟ keli mesi, Ģi mdi ye kadar hepi miz i çi n ort ak ol an ve özel mül ki yetti mizi n i çi ndeki yer den ayırt edil miĢ bir dünya anl amı na gelir” ( Ar endt, 1987, s: 5).
eĢsi z özelli ği ne sahi p ol duğunu vur gul ayan Dij kstr a, ka musal mekanı ki Ģi ni n yabancıl arl a, yani baĢkal arı yl a yüzyüze gel di ği mekan ol ar ak t anı mlamakt adır. Ka musal mekandaki günl ük eyl emler or ayı kamusal yapan Ģeydi r. Farklı gr upl ar ar ası nda bağ kur an ka musal mekanl ar eĢsi z bi r deneyi m sunarl ar. Ger çek ka musal mekanl ar de mokr asi i çi n ger ekli dir ve daha hoĢgör ül ü t opl umlar yar at abilirler. Ayrı ca Dij kstr a, ka musal al anı n ka musal mekanl a aynı Ģey ol madı ğı nı, ka musal al anı n mekansal ol mayan özelli kl er den de bahsedebi l eceği ni belirt mekt edi r. Ka musal mekanl ar, ka musal ı n mekansal yönü ol ar ak gör ül ebilir, kamusal al an aynı za manda bi r meydan ya da sokakda yer al abil en sansürl en me mi Ģ bi r t artı Ģ ma, bi r gazet e ya da i nt er nett eki konul ar gi bi mekansal ol mayan yönl er e sahi ptir. Lofl and i se, kent sel ka musal mekan ve ka musal al an t eri mleri ni eĢanl amlı ol ar ak kull anmı Ģtır. Ka musal al an, kent i çi nde bi r bi ri ne yabancı i nsanl arı n yaĢadı ğı mekanl ar dan meydana gel mekt edi r.
“ Hannah Ar endt( 1958) kamusal al anı n üç krit eri ni değerl endi rir;
1. her kes t ar afı ndan eri Ģil ebilir olmal ı
2. her kes t ar afı ndan kull anıl abil meli
3.
bi r nesil den daha uzun dayanmal ı” ( Dij kstr a, 2000, s: 6)Ka musal mekanl ar hal kın kull anı mı na açı k ol an kent sel açı k mekanl ar Ģekli nde if ade edil ebilir. Kent sel ort ak mekanl ar ol ar ak değerl endi ril en ka musal mekanl ar her za man her kesi n f aydal anabil eceği al anl ar dır. Ka musal mekan hal kı n bi r ar aya gel di ği yer di r. Ka musal mekanl arı n bakı mı i çi n ort akl aĢa sor uml ul uk söz konusudur, sor uml ul uk ka muya ai ttir. Hert zber ger‟ e gör e, kamusal mekanl ar a t opl umun sor uml ul uk hi ssedebil eceği Ģekil de bi çi m verilirse, her t opl umun üyesi ili Ģki kur abil eceği ve özdeĢl eĢebil eceği bu çevr eye kat kı da bul unacaktır.
“ Ka mu mekanı t opl u yaĢa mı n sür e gel en t ü m et ki nli kl erini n her yaĢ ve mesl ek gr ubunun yar arl anması na açı k, kent strükt ür ü i çi nde yer al an mekanl ar dır. Bu mekanda t ü m i nsani eyl e ml er ( sosyal -kült ür el -ti cari-di ni -eğiti m-spor gi bi) yer alır” (Çubuk, 1991, s: 16).
Madani pour, ka musal mekanı büt ün i nsanl ara açı k ol an, ka musal bi r kur u m t ar afı ndan kontr ol edil en ve ka munun i st ekl eri doğr ult usunda i dar e edil en mekan ol ar ak t anı mlamakt adır. Büt ün i nsanl arı il gil endi ren, onl ar a ait, onl ar a açı k, açı kça var ol an ve yöneti m t ar afı ndan pl anl anmı Ģ bi r ka mu mekanı nı t anı mlar ken sokağı ör nek ol ar ak göst er mekt edi r. Ka musal mekan i st er nor mal günl ük hayatt a i st er bayr aml ar da ol sun t opl uml a il gili i Ģl evsel ve di ni f aali yetl eri n yeri ne getiril di ği ort ak bi r ze mi n ol ar ak da kabul edil ebilir. Ka musal mekan t opl umsal yaĢamı n gözl er önüne seril di ği bi r sahnedi r. Sokakl ar, meydanl ar ve par kl ar i nsan ili Ģkil eri ni n akı Ģı na bi çi m veri r. Bu di namik mekanl ar daha dur ağan mekanl ar ol an i Ģ hayat ı nı n ve ev
yaĢa mı nı n sür düğü özel mekanl arı n yanı nda ger ekli dir. Çünkü bu mekanl ar har eket, il eti Ģi m, eğl ence ve di nl en me i çi n ort ak bi r zemi n ol uĢt ur makt adırl ar.
“ Kent sel ort ak al anl ar da, „t opl u msal al an‟ ( publi c) ve „ kamusal al an‟ (ci vi c) ayırı mı var dır. Mar k Lill a t opl umsal al anı, özel ger eksi ni mleri miz i çi n ort akl aĢa kull andı ğı mız al anl ar ol ar ak t anı mlar ken; ka musal al anı, t opl umun bi r bi r eyi ol ar ak, ort ak a maca uygun davr anıl an al anl ar ol ar ak, t anı mlamakt adır” (Ġ nankul, 1993, s: 33).
Ka musal mekanı n t anı mı nı n, mekanda yer al an et ki nli kl eri n çeĢitlili ği ne ve sosyal et kil eĢi me bağl ı ol duğu söyl enebilir. Ka musal mekanı n çeĢitli et ki nli kl er i çi n düzenl enmiĢ kenti n yaĢam al anl arı yl a ili Ģki si, onun boyut undan ve bi çi minden daha öne mli ol abilir. Bir ka musal yaĢa m mekanı nı n Ģehri n dokusu i çi nde bi r boĢl uk ol duğundan söz eden Önür( 1994) ka musal mekanı Ģu özelli kl er e gör e değerl endi r mekt edi r:
1. açı k ol ması( ul aĢıl abilirli k) veya ort ak ol ar ak payl aĢıl ması( kull anı m ve anl a m ol ar ak)
2. bi r bi ri ne yabancı i nsanl arı n bul unabil mel eri 3. kalı cılı k
4. t opl umsal i nsan davr anı Ģl arı na yön ver mesi 5. bi r eysel deneti min öt esi nde bul unması
6. i çi nde ol unan çevr eyi t anı mada öne mli rol oyna ması 7. macer a kaynağı ve ort amı ol uĢu
8. özel ve bi r eysel mekanl arl a ol an ili Ģkil eri yl e al gıl an ması 9. kull anı m ti pol oji si bakı mından çok çeĢitlili k göst ermesi
10. koll ektif ol ar ak ol uĢt ur ul muĢ ol ması ve koll ektif hatır al ar yaĢat ması
“ Ka musal mekanl ar, kült ür ümüzü, i nançl arı mızı, ka musal değerl eri mizi ve bi zi yansıtırlar. Ka musal mekan bi zi m „ kamusallı k‟ dedi ği miz ni t eli ği n ol uĢt uğu ve if ade edil di ği ort ak ze mindi r. Ka musal çevr e ki Ģi sel davr anı Ģl arı, sosyal et ki nli kl eri ve bi zim ç oğu za man çakı Ģan ka musal değerl eri mizi yansıt an bi r ayna gör evi gör ür” ( Fr anci s, 1989, s: 149).
Ka musal çevr el er özel çevr el er den daha f ar klı bi r kat agori dedi r. Brill, devl eti n ka musal çevr el er e hük meden özel kur all arı ol duğunu ve devl eti n, özel sekt ör ün bu kur all arı baĢarılı bi r Ģekilde yür üt mesi ni sağl ayabi l eceği ni vur gul amakt adır. Ka musal çevr e kavr amı nı n fi zi ksel yerl erl e birli kt e,
1-büt ün çevr el eri n i nsanl arı n sağl ı k, güvenli k ve i yili ği ni kor uması nı, sı nırlı ve deği Ģi k ol anakl ar daki i nsanl arı da kapsa ması nı,
2- kamunun büt ün çevr emi z hakkı ndaki kar arl ar da il gi bi çi mleri ni, 3- nasıl ödeni rse ödensi n kamuya sağl anan hi z metl eri,
Ka musal mekan, her ci ns, her mesl ek ve her yaĢ gr ubundan i nsanl arı n yar arl anabil eceği kent i çi ndeki mekandır. Bazı dur uml ar da denetimli ol ar ak kull anıl abil en bu mekanl ar da t opl u yaĢa mı n gerektirdi ği et ki nli kl er gör ül mekt edi r. Ka mu mekanl arı t opl umun dol aĢtı ğı, ger eksi ni mleri ni kar Ģıl adı ğı, üzeri nde har eket etti ği yaya yoll arı ve geçit mekanl arı ndan, yoll arı n kesi Ģi m odakl arı ndan ve meydanl ar dan ol uĢ makt adır. Bu al anl ar genel de açı k kent mekanl arı ol up, özel konu ml arı na gör e, yarı-açı k veya t ama men kapal ı gör ünü ml er al abil mekt edi rl er. Ka musal mekanl ar, daha geni Ģ t anı mıyl a kent sokakl arı nı, meydanl arı, al ı Ģveri Ģ mer kezl eri ni, kamusal bi nal arı, di nl enme ve spor al anl arı nı, par kl arı, milli par kl arı ve or manl arı kapsayan geni Ģ kapsa mlı bir yerl eĢi m di zi si dir.
Kent mer kezl eri genelli kle büyük ka musal kent par kl arı nı n ol uĢt ur ul ması i çi n sı nırlı al ana sahi ptirl er. Bu nedenl e, ka musal ve özel hi z metl eri n bi r bi rl eri yl e bağl antılı kull anıl dı ğı, ka musal al anl ar ol uĢt ur ul abilirl er. Al ı Ģveri Ģ ve di ğer özel f aali yetl eri n yoğun ol ar ak yer al dı ğı ka musal bahçel er ve kent sel r ekr easyon i mkanl arı üst ü kapatıl mıĢ sokakl ar da deva m edebilirl er. Ġ klime bağl ı ol ar ak, meydan ya da sokakl ar da güneĢ al an böl ümler ya da göl ge al anl ar daha çok kull anılır ve bu al anl ar bu koĢull ar a gör e düzenl eni r. YaĢayanl arı n bi r bi ri ni gör mesi ni ve duy ması nı engell eme mek i çi n trafi ğin yayal ar dan yet eri kadar uzak ol ması sağl anabilir.
“Ġ yi bi r meydan sokak köĢesi nde baĢl ar. Eğer har eketli bi r köĢeyse, kendi ni n bi r sosyal yaĢa mı var dır. Sokak, meydan ya da açı k mekanl arı n kesi Ģti ği al an baĢarı ya da kayı p i çi n anaht ar dır. Geçi Ģ öyl e ol mal ıdır ki bi ri ni n baĢl ayı p di ğeri ni n bitti ği ni söyl emek zor ol sun” ( Whi t e, 1987, s: 301).
Ka musal mekanl ar, i nsanl arı n bi r ey ya da gr up ol ar ak çeĢitli et ki nli kl er i çin gi tti kl eri, eri Ģil ebilirli ğe sahi p yerl er dir. Birçok bi çi mi ol an pl azal ar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri ya da oyun al anl arı gi bi büt ün ka musal mekanl arın i çi ndekil er benzer di r. Ka musal mekanl ar genelli kl e et ki nli kl eri dest ekl eyecek yaya yoll arı, ot ur ma el emenl arı, su gi bi fi zi ksel ve gör sel el emanl arı i çerirl er. Hal kı n eri Ģil ebilirli ği ne sahi p ol an ka musal mekanl arı n bazıl arı ka musal mül ki yet ve i dar e altı ndayken bazıl arı özel mül ki yett e a ma kamu kull anı mı nda ol abilirl er.
Şekil 2. 1. Ġ spanyol mer di venl eri, Pi azza di Spagna, Ro ma ( Ki Ģi sel Ar Ģi v)
Carr ve di ğ. ka musal mekanl arı n duyarlı, de mokr ati k ve anl amlı ol ması ger ekti ği ne i nan makt adırl ar. Duyarlı mekanl ar kull anı cıl arını n i hti yaçl arı na cevap ver ecek Ģekil de t asarl anmı Ģ ve kontr ol edil ebil en mekanl ar dır. Ġ nsanl arı n k a musal mekanl ar da gi der mek i st edi kdi kl eri ana i hti yaçl ar konf or, di nl enme, aktif ve pasi f kaynaĢ ma ve keĢiftir.
De mokr ati k mekanl ar kull anı cı gr upl arı nı n hakl arı nı kor ur. Bu mekanl ar büt ün gr upl ar a açı ktır ve har eket özgürl üğü sağl arl ar. Aynı za manda kull anı cıl arın mekanı n bi r böl ümünü geçi ci ol ar ak sahi pl enebil mel eri ni sağl ar. Ġ nsanl ar a di ğer i nsanl arı n hakl arı yl a sı nırlı ol mak kaydı yl a bi r güç hi ssi verirl er.
Anl amlı mekanl ar i se i nsanl arı n mekanl a ki Ģi sel hayatl arı ve dı Ģ dünya ar ası nda kuvvetli bağl antıl ar kur abil mesi ni sağl ar. Bu bağl antıl ar ki Ģi ni n kendi geç miĢ ve gel eceği ne, değer veril en bi r gr uba, ki Ģi ni n kült ürüne hit ap edebilir.
2. 1. 2. Ka musal Mekanı n Tarihsel Geli şi mi
“Ġ st er bi nal ar ar ası nda bır akıl mıĢ boĢl ukl ar, mabet veya sar ay önü t opl anma al anı, i st er yoll arı n kesi Ģ me yeri veya kavĢakl ar Ģekli nde ort aya çı k mı Ģ ol sun kent sel açı k al an ve bunu kull anma düĢüncesi yerl eĢ mel er t ari hi kadar eski dir. Bu al anl ar a her za man bi r veya bi rkaç f onksi yon yükl enmiĢtir” (Ġ nceoğl u ve di ğ., 1991, s: 28).
Günü müzdeki ka musal mekanl ar a önceli k eden mekanl ar il k def a eski Yunan ve Ro ma kentl eri nde gör ül müĢt ür. Çok t anrılı di n ort amı nda t apı nakl arı n t opl andı ğı yer ol an Akr opoli s, Eski Yunan kentl eri ni n çeki r deği ydi . Kenti n mecli si ve i dari mer kez, her kesi n gör ebil eceği yüksek bi r yer e kur ul u ol an Akr opoli s'i n yakı n çevresi ndeydi . Ama uygarlı k geli Ģdi kçe ti car et al anı nı ol uĢt ur an “ agor a”, pazar ve i nsanl arı n daha büyük öne m kazandı. Kent i çi ndeki
meydanl ar aksl ar a bağl anar ak, bu aksl arı n mer kezi nokt ası ndaki agor ada son bul ur du. Yunan uygarlı ğını n en i yi döne ml eri nde agor anı n çevr esi nde yoğunl aĢ mı Ģ ol an ka musal hayat çok zengi ndi. Ka musal yaĢa mı n bu zengi nli ği belirli bi r pl anl anmı Ģ mekansal düzen i çeri si nde değil di. M. Ö. 1000' de kur ul muĢ ol an Ati na, spont ane ve or gani k bi r Ģekil de ol uĢ muĢt ur. Ati na' nı n en büyük meydanı nı n sadece 5 bi n ki Ģi al dı ğı i çi n nüf usun bu sayı da ol ması na kar ar veril miĢti.
Ro ma Ġ mpar at orl uğu‟ nun kentl eri, Yunan akr opolis ve agor ası nı n i Ģl evi ni bi rl eĢtir miĢ ol an “f or um” un etr afı nda geli Ģ miĢl er di. Yani f or uml ar, ti car et i çi n kapal ı, yarı –kapal ı ve açı k mekanl arı i çi nde bul undur an di ni, politik ve sosyal t opl antıl arın yapıl dı ğı mekanl ar ol muĢl ar dı. Ro ma kenti ni n pl anl anması nda sokak t emel öğe ol muĢt u. Kentt e askeri t ör enl eri n, mer asi mleri n ve göst eril eri n yapıl dı ğı ana eksenl er var dı. Ti car et ve al ı Ģveri Ģ mer kezl eri bu eksenl er üzeri nde geli Ģi yor du. Ro ma' da spor ve r ekr easyon al anl arı da öne mli yer t ut uyor du.
Şekil 2. 2. Bugün Agor a‟ dan Akr opoli s‟ e doğr u bakı Ģ, Ati na ( Ki Ģi sel Ar Ģi v)
Anadol u‟ da 6. yüzyıl‟ dan baĢl ayar ak ol uĢan yeni Yunan Ģehi rl eri i se si ste mati k bi r pl ana dayan mı Ģl ar dı. 5. yüzyıl ve 10. yüzyıl arası nda Ģehi rl er ti car et ve ür eti m mer kezl eri ol ar ak öne mleri ni yitir meye baĢl adıl ar. 10. yüzyıl‟ da i Ģgal cil ere kar Ģı i ki güvenli k nokt ası ol ar ak kal e ve kili se yerl eĢi m böl gel eri ni yavaĢ yavaĢ i çl eri ne al dıl ar ve böyl ece duvarl ar ar ası na al ı nmıĢ ol an kasaba pazar yeri ni n yeni den yar atıl ması i çi n güvenli ği sağl adı. Pazar yerl eri genelli kl e bur adaki har eketlili kden yar arl an mak i çi n kat edr all eri n yanı nda yer al ı yor du. Satı cıl arı n gi der ek zengi nl eĢ mesi, pazarı n kal abalı kl aĢ ması ve Ģehri n büyü mesi çoğunun kendi dükkanl arı nı aç ması na yol açtı. Bu dur umda üst ü kapalı pazar yerl eri ni n ol uĢ ması na sebep ol du. Pazar yerl eri ne ek ol ar ak bazı Ort açağ Avr upa kentl eri ni n bel edi ye bi nal arı nı n yanı nda meydanl arı var dı. Ör neği n; Venedi k‟deki San Mar co meydanı hayatı na pazarl arl a dol u küçük bi r ort açağ meydanı ol ar ak baĢl adı ve zamanl a büyük bi r Rönesans pl azası na dönüĢt ü.
Şekil 2. 4. San Mar co Meydanı‟ nda kamusal yaĢam, Venedi k ( Carr ve di ğ., 1992)
“Anadol u Tür k kentl eri nde en ti pi k kent sel açı k al anl ar Pazar yeri, bayr am yeri vb. bi çi minde
bi r f onksi yon yükl ener ek kentin geli Ģi mi i çi nde ort aya çı k mı Ģl ar dır. Bu f onksi yonl ar ve al anl ar çoğu dur umda zahi r e pazarı, hayvan pazarı, sebze pazarı gi bi Anadol u kentl eri ni n kırsal özelli kl eri ni daha özgün bi r bi çi mde yansıtırl ar. Bu açı k al anl ar kenti n büyü mesi ne bağlı ol ar ak bi r hayli uzun za manda geli Ģiml eri ni t ama ml a mı Ģl ar dır. Ġ st er sokak i st er meydan ol sun bu açı k al anl arı çevr el eyen bi nal arı n z a man za man yenil eni p deği Ģ mesi i çi n açı k al anl arı n da bi rl eĢtirili p büyüt ül mesi yl e sonuçl an mı Ģ ve boyut ve öl çek ol gusunu et kil emiĢtir” (Ġ nceoğl u ve di ğ., 1991, s: 28).
Anadol u' daki kentl eri ni kur arken Tür kl er, Hel eni sti k ve Bi zans devi rl eri ne ai t kent dokul arı nı t ama men kabul et me miĢl er di r. Eski kent dokul arı nda t opogr af yanı n da et ki si yl e i çe dönük bi r yaĢa m bi çi mi ol uĢ muĢt u. He m ya maçl ar da he m düz ar azi de gör ül mekt e ol an bu düzen i çi nde çeĢitli bi çi mlerde çı k maz sokakl ar bul un makt aydı. Genel ol ar ak, Tür ki ye' deki eski evl er ve dokul ar dı Ģarı ya kapal ı bi r i ç dünya
“ Ser best ve or gani k bi r dokuya sahi p eski Tür k kenti rit mik bi r düzen i çi ndedi r. Eski kentleri n bu bi çi mleri ni bi r r asl antı ol arak gör me mek ger eki r. Nit eki m ort aya çı kan sonuç, i ç dokudan gel en geo met ri k ol mayan f orml arı n yüzeye vur ması ndan i bar ettir. Bu eski kentl eri n t emel bi çi mleri, bur ada yaĢayanl arı n ger eksi nmel eri nden t ür emiĢtir. Evi n ol duğu kadar, yol ve kent dokul arı nı n bi çi mlendi ril mesi nde de i nsanl a t abi atı n bi r birini et kil eyen i ki ayn öge halinde belirdi kl eri ne Ģahit ol makt ayı z“ ( ARÛ, 1998, s: 11).
Os manl ı kent mekanl arı düzenl emel eri nde de ilke ol ar ak dai ma ka musal mekan, yarı ka musal mekan, yarı özel mekan, özel mekanl ar ar ası nda hi yer ar Ģi k bi r geçi Ģ her za man vur gul anmı Ģtır. Kar aman( 1991), bu geçi Ģt e özel mekanl arı n, ka musal mekan ve ki tl el eri bi r sokak per spektifi nden gördüğünü , bu ol uĢumun ka musal mekanl arı n ve onl arl a bi rl eĢi k anıt sal yapıl arın boyut açı sı ndan ezi ci et ki si ni azalttı ğı nı belirt mekt edi r.
Ti pi k bi r Ort açağ Ģehri nin sokakl arı dar dı ve çok f azl a kull anılı yor du. Kent i çi nde yönl endi ri ci i Ģl evi ol an r efer ans nokt al arı gör ül mekt eydi. Ort açağ kentl eri nde üst sı nıf ve al t sı nıf i nsanl ar sokakda bi r ar ada bul unuyorl ar dı. Otr ak mekanl ar, i nsanl arı n kull anı mı nı t eĢvi k eder ek, onl arı n bu mekanl ar da dol aĢı mını ve za man geĢi r mesi ni sağl amak i çi n ol uĢt ur ul muĢl ar dır.
16. yy‟ da Ro mal ıl ar daki gi bi düz ve geni Ģ caddel er ve r es mi mekansal düzen Ġt al ya‟ dan baĢl amak üzer e bi r çok Ģehri n Ģeklini deği Ģtirdi. Carr ve di ğ., bunun sebepl eri ni mi marl arı n yeni bi r mekansal per spektif kabul et mel eri, sokakl ar dan ar açl arı daha kol ay yür üt me ger eği, or dul arı n Ģehi r i çi nde hareketl eri ni n kol ayl aĢtırıl ması i st eği ol ar ak değerl endi r miĢl er di r. Bu yeni bul varl ar her t ürl ü sı nıft an her t ürl ü i nsanı n öne mli t opl anma yerl eri hali ne gel di. Ancak aynı za manda bi r sı nıf ayrı mına neden ol du. Zengi nl er sokakdan ar abal arı yl a geçer ken f aki rl er kal dırı m kenarı ndaydı.
Büyük Rönesans “ pl aza”l arı di kkatli ce pl anl anmı Ģ ve r es mi ol ar ak t asarl anmı Ģ yerl er di. Ort açağ‟ı n daha or gani k ve doğal ol ar ak geli Ģ miĢ ka musal mekanl arı ndan f arklı, daha pl anlı kent mekanl arı ol uĢ muĢt ur. Ort açağı n saki n meydanl arı nı n yeri ni gör ke mli r es mi ve di ni meydanl ar al mıĢtır. Meydanl arı n çevr esi ne özelli kl e zengi nl er i çi n yerl eĢi m yerl eri t asarl anması Londr a‟ nı n mer kezi nde ort aya çı k mı Ģtı. Bunun nedeni de Londr a‟ daki meydanl arı n yarı kamusal bi r özelli k göst er mesi ydi. Ġ ngilt er e‟ de meydanl ar ka musal t opl antıl ar i çi n ger ekli gör ül üyor du ve Avr upa‟ nı n di ğer yerl eri ni n t er si ne bu meydanl ar da gür ült ü ve et ki nli kl er daha azdı. Londr a‟ da meydanl ar a ka musal eri Ģi min kı sıtl anması bunl arı yeni yerl eĢi m böl gel eri ni n ar ası nda daha popül er hal e getirdi.
Yeni dünyadaki önemli eski yerl eĢi mler den çoğu Ġ spanyoll ar t ar afı ndan ol uĢt ur ul muĢt u. Bu Ģehi rler Ġ spanyol yerl eĢi m bi riml eri t emel alı nar ak t asarl anmı Ģ ve pazar yeri gör evi gör en bi r ana pl azanı n çevresi nde yoğunl aĢ mı Ģtı. Çoğunl ukl a pl aza ar kadlı sokakl ar t ar afı ndan çevr el enmiĢti ve bu sokakl ar kasabanı n kili se, bel edi ye bi nal arı ve dükkanl arı gi bi öne mli bi nal arı nı bul undur uyor du. Ameri ka‟ da güneybatı ve Kalif or ni ya‟ daki kentl er de bu mer kezi meydan hal en gör ül mekt edi r. Kuzeydoğudaki Ġ ngili z kentl eri de genel ol ar ak mer kezi bi r yeĢil al an çevr esi nde kur ul muĢt u. Ör neği n, Bost on‟ daki gi bi geni Ģ yer kapl ayan bu al an Ģehri n en öne mli mekanı ol muĢ ve kili se, t opl antı sal onu ve r es mi bi nal ar bu al anda yada bu al anı n yanı nda yer al mıĢdır. Phi l adel phi a i çi n kull anıl an “ Penn and Hol me” pl anı Londr a‟ nı n meydanl arı ndan esi nl enmi Ģtir. Bu pl anda mer kezi bi r meydan ve bu meydana eĢi t uzaklı kda dört adet ka musal yerl eĢi m meydanl arı bul unur. Pl anl anmı Ģ bi r veya daha f azl a meydan bul undur an gri d si st emli sokakl ar Phil adel phi a dı Ģı nda di ğer Ģehi rl er t arafı ndan da kull anıl mıĢtır. Ama bazı Ģehi rl erin de bi r seri meydan çevr esi nde or gani ze ol duğu gör ül müĢt ür. ġehri n ort ası nda bul unan meydanl ar çoğunl ukl a yer el t ari h ve ki mli ğe bağl ı ol muĢt ur. Ti pi k ol ar ak bu meydanl ar da ot ur mak, güneĢl en mek, sosyal et kil eĢi m ve özel et ki nli kl er i zl emek gi bi deği Ģi k f aali yetl er i çi n kull anıl mıĢtır. Sanayi devri mi öncesi nde Avr upa ve Ameri ka Ģehi rl eri ndeki ana ka musal mekanl ar, Ģehri n mer kezi nde bul unan meydanl ar dı. 17. yüzyıllı n sonl arı nda ve 18. yüzyılı n baĢl arı nda Ġ ngilt er e‟ de güzel kent sel mahall el erl e bi rli kt e düzenl enmiĢ geni Ģ par kl ar geli Ģtiril miĢtir. Yanl ı z bu par kl ar, t üm Ģehi r i çi n değil, sadece bu böl gel er i çi n gi ri Ģ çı kı Ģl arı kı sıtl anmı Ģ al anl ar ol ar ak düzenl enmiĢdi . Hert zber ger, 18. yüzyılı n öne mli bi r geli Ģi mi ol an sanayi devri mini n yeni bi r kitlesel pazar açtı ğı ndan bahseder ek sonuçl arı nı değerl endi rmi Ģtir. Sanayi devri mini n sonucunda ür eti m ve dağıtı m si st emleri ni n i v mesi ve kitl esell eĢ mesi büyük mağazal arı n, ser gil eri n, kapal ı pazar yerl eri ni n ol uĢ ması na, tren i st asyonl arı ve met r o il e ka musal ul aĢı m ağl arı nı n i nĢa edil mesi ne yol aç mıĢtır.
17. yüzyıl ve 18. yüzyıl‟da kasaba ve Ģehi rl eri n f onksi yonel i hti yaçl arı önce yoll arı n sonr a asf altlı caddel eri n yapıl ması nı ger ektir miĢti. Bu basit mekanl ar ka mu hayatı nı n günl ük ti car et e odakl anmı Ģ ol ar ak il k dur uml arıydı. Caddel er yeĢil al anl arl a, Ģehi r meydanl arı ve ka musal pazarl arl a t ama ml an mı Ģtı. Bunl ar genelli kl e Londr a ya da Ġ spanya t ar zı ndan et kil en miĢti. Ka musal meydanl ar da ve al anl ar da bel edi ye bi nası ve kili se gi bi bi nal ar yer al mıĢ ve bunl ar pazarl arl a ber aber i nsanl arı n doğal bi r t opl anma mekanı ol muĢdt u. 19. yüzyıl da Avr upa‟ daki geli Ģmel er den et kil ener ek, Ameri kalıl ar düzenl enmiĢ ka mu par kl arı ol uĢt ur muĢl ar dı. Bul varl ar ve par kl ar,
Bul var, 19. yüzyılı n sonl arı ndaki Güzel ġehi r har eketi ni n öne mli bi r par çası ol ar ak ort aya çı k mıĢ ve bu har eket Ameri ka‟ nı n yeni endüstri yel zengi nli ği ni ort aya çı kar mıĢtır. Çünkü r es mi bi nal ar, bel edi ye bi nal arı, küt üphanel er, adli yel er gi bi ka mu bi nal arı düzenl enmiĢ bul varl ar a di kkatli bi r Ģekil de yerl eĢtirili yor du. ġehi rl eri n endüstril eĢ mesi ni n ve kal abalı kl aĢ ması nı n sonucunda, üst sı nıf i çi n bu kalit eyi getirirken çal ı Ģan sı nıf i çi n de güzel ve sağlı klı ol uĢuml ar sağl amıĢtı. Daha sonr a geli Ģi m i çi nde, çalı Ģan f aki r sı nıfı n çocukl arı i çi n oyun al anl arı ve ort a sı nıfın eğl ence za manı i çi n uf ak spor al anl arı ol uĢ muĢt u.
19. yüzyıl‟ a kadar ka musal mekanl arı n kapı nı n dı Ģı nda baĢl adı ğı kabul edilir. Az sayı da ka musal bi na bul unduğu ve bunl arı nda t am anl amıyl a ka musal ol madı ğı söyl enebilir. 19. yüzyıl‟ da kili sel er, t apı nakl ar, ca mil er, pazarl ar, üni ver sit el er gi bi ka musal bi nal ar i nĢa edil meye baĢl anmı Ģ ve kentl er e f ar klı boyutt a bi r ka musallı k gel miĢtir. Ancak 20. yüzyıl‟ da geli Ģen kentl eĢ meyl e, kentt eki ka musal dı Ģ mekanl arı n kaybı ort aya çı k mıĢtır ve özelli kl e Ġ ki nci Dünya SavaĢı‟ ndan sonr a ka musal mekan yı kı ma uğr amı Ģtır. Kent t e yar atıl maya çalı Ģıl an açı k mekanl ar ka musal kull anı m açı sı ndan çeki ci pot ansi yeli ni kaybet meye baĢl a mı Ģtır. Ka musal yaĢam kendi ni bi r eyselli ğe bır ak maya baĢl amıĢ, i nsanl arı n il gi al anl arı daha ki Ģi sel ol muĢ ve mahr emiyet ön pl ana çı kmı Ģtır.
19. yüzyılı n i ki nci yarı sı nda çoğu Ameri kan Ģehri düzenl enmiĢ mer kezi büyük par kl ar yar attı. Bu par kl ar pasif a maçl ar i çi n t asarl andı ve yoğun ve kaoti k bi r kent t opl umu i çi nde medeni yet göst ergesi ol ar ak gör ül üyor du. 19. yüzyıl sonl arı nda ve 20. yüzyıl baĢl arı nda Ameri ka‟ da ka musal mekanl arı n dağı lı mında öne mli bi r deği Ģi kli k ol du. Bu sür eçt e göçün çok art ması ve Ģehi rl erdeki köt ü yerl eĢi mleri n ol uĢ ması sonucunda t opl u konutl ar yapıl dı ve bu mahall el eri n i yil eĢtiril me çalı Ģ mal arı arttı. Bi r düĢünce de bu t opl u konutl arı n ar ası na özelli kl e çocukl ar i çi n aktif oyun par kl arı yap maktı ve par k düzenl en mel eri nde çocukl ar öne mli bi r odak nokt ası halini al dı. Bu al anl arı n eski par kl ar dan f ar kı spor ve aktif f aal i yetl er i çi n t eni s kortl arı, basket bol pot al arı gi bi düzenl enmiĢ özel al anl arı n i nĢa edilmi Ģ ol ması ydı.
Ġ ki nci Dünya SavaĢı‟ ndan beri, art an i hti yaçl ara dayanar ak ka musal mekanl arı n çeĢitl eri nde artı Ģ ol du. Ka musal ya da özel yatırıml arl a yapıl an yeni par kl ar, alı Ģveri Ģ mer kezl eri, pl azal ar, atriu ml ar, bahçel er meydana gel di. Daha önceki yüzyıll ar da bozul ması na i zi n verilmi Ģ eski par kl arı n, oyun al anl arı nı n, meydanl arı n t ekr ar yenil enmesi ne i zi n veril di ve bunl ar t ekr ar yaĢatılmaya baĢl andı. Sokak satı cıl arı nı n ve göst eri yapan i nsanl arı n yer al dı ğı eğl ence i çi n pazar yerl eri ol uĢt urul du ve dı Ģ mekandaki açı k kaf el er popül er hal e gel di.
Önür‟ ün ( 1994) i se 20. yüzyıl‟ da ka musal mekanl ar da yaĢanan geli Ģi m i çi n i f adel eri Ģöyl edi r:
“ Ka musallı ğı n genelli kl e her kese açı k dı Ģ mekanl arl a bi rli kt e akl a gel en bi r nit eli k ol ması bel ki de bu t ür dı Ģ mekanl arı n daha kalı cı ol mal arı ndandır. Her yer de bul un mal arı, deği Ģi k a maçlı kull anı mları barı ndır madaki esnekli kl eri ve kalı cılı kl arı il e buna en i yi ör nek ol an sokakl ar 1970‟l er de adet a yeni den keĢf edil miĢtir. Di ğer ka mu mekanl arı, günl ük yaĢantı ve al ı ĢveriĢi n yer al dı ğı bu ort amı n uzantıları ol ar ak al gıl anmaya baĢl amı Ģtır. Yeni den doğan bu il gi ni n koĢut unda savaĢ sonr ası beliren yayal aĢtır ma anl ayı Ģı geli Ģmi Ģtir” ( Önür, 1994, s: 457).
1930 ve 65 yıll arı ar ası nda aktif r ekr easyon i çi n t asarl anmı Ģ kapalı ve açı k ka musal t esi sl er daha yoğun Ģeki l de geli Ģtiril meye baĢl andı. Bu yıll ar da par kl ar ve bahçel er ort a-sı nıfı n i st ekl eri ve ger ekl eri doğr ult usunda yapıl dı. 1950‟l eri n sonl arı na doğr u ot omobill eri n alı mındaki artı Ģl a ort a sı nıf i nsanl ar Ģehi r dı Ģı nda kendi evl eri ne sahi p ol dul ar ve bu da onl ar a kendi özel dı Ģ yeĢil al anl arı nı ver di. Böyl ece ort a sı nıfı n Ģehri n par k ve bahçel erine ol an il gi si azal dı. Bunun sonucunda par k ve bahçel er daha çok çalı Ģan sı nıf ve f aki rl eri n al anl arı hali ne gel di. Açı k mekanl arı n geli Ģi mini n dur ması yl a 1950‟l er den iti bar en Ameri ka yeni ka musal mekan bi çi mlerini n ort aya çı k ması na t anı k ol du. Bu yeni ol uĢan yerl er kent i çi ndeki yaya al ı Ģveri Ģ mer kezl eri, ofi s bi nal arı nı n pl azal arı, pazar yerl eri ve su kı yı sı ndaki yür üyüĢ yoll arı gi bi yenil enen eski ka musal al anl ar dı. Far klı ka musal mekanl ar f ar klı sosyal gr upl ar a hi z met ettil er ve ka musal mekanl ar i nsanl arı n hayatı nda art ar ak özell eĢtirilmi Ģ bi r r ol oyna maya baĢl adı.
1950‟l er de baĢl ayan yaya al ı Ģveri Ģ mer kezl eri yeni yoll ar, par kl ar, pl azal ar ve ağaçl arl a bi rçok Ameri kan Ģehri ni n kent mer kezl eri ndeki per akende al ı Ģveri Ģi geli Ģtirdi. Bunl ar dan ki mil eri ekono mik ol ar ak baĢarı sı zlı k sayıl sada bi rçok Ģehi r de i nsanl ar, Ģehi r mer kezi ndeki par k al anl arı nı ve pl azal arı kull andı. Buti kler, ye mek, eğl ence, r ekr easyonel bi r alı Ģveri Ģl e ka musal yaĢa mı n yeni bi çi mi ol uĢt u. Banli yöl eĢ meni n geli Ģ mesi ni n bi r sonucu ol ar ak ol uĢan al ı Ģveri Ģ mer kezl eri yl e Ģehi r mer kezl eri ndeki öne mi ni kaybeden ti cari al anl arı n t ekr ar öne m kazan ması na çalı Ģıl dı. 1970‟l eri n ort ası nda genç nüf usun kent mer kezi ne kay ması bur adaki yeni ka musal mekanl arı n çoğal ması ve yeni den canl andırıl ması nda öne mli rol oynadı. Banli yöl eri n ve banli yöl er deki alı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n ol uĢumu Kuzey Ameri ka‟ daki ka musal makanl arı n bi çiml eni Ģi ni de çok et kil emiĢtir. 20. yüzyıl dan önce de al ı Ģveri Ģ mer kezi ne benzer yerl er var dı a ma Ort açağ pazarl arı nda ol duğu gi bi bu al ı Ģveri Ģ yerl eri kent sel dokuyl a uyuml uydul ar. Ama banli yöl er deki ot opar k al anı yl a çevrili ol an al ı Ģveri Ģ mer kezl eri çevr el eri ne kar Ģı bi r uyu m göst er memekt eydil er. Banli yöl eri n büyü mesi ve ot o yoll arı n i nĢa edilmesi yl e bi rli kt e al ı Ģveri Ģ mer kezl eri
yerl eĢtirili yor du a ma daha sonr a bi r bi ri ne par al el iki sır anı n ol uĢt ur duğu; ort ada yaya yol unun bul unduğu alı Ģveri Ģ mer kezl eri düzenl endi .
“ 1956‟ da il k t ama mı yl a kapal ı alı Ģveri Ģ mer kezi ol an Edi na Mi nnesot a‟ daki Vi ct or Gr uen‟ s Sout hdal e Mall‟ unun ort aya çı k ması ndan sonr a bu al ı ĢveriĢ mer kezl eri banli yödeki ka musal hayat a t ama men haki m ol maya baĢl adıl ar” ( Carr ve di ğ., 1992, s: 71).
1960‟l arı n ort ası nda, ort aya çı kan al ı Ģveri Ģ mer kezi Ģehri n i çi nde ol an “f esti val mar ket pl ace” denil en eğl ence i çi n düzenl enen pazar yerl eri ydi. Özel mağazal arı n ve il gi nç mağazal arı n bul unduğu , ye mek ve eğl ence yerl eri ni n çok ol duğu ve t ari hi yapıl arı n kull anıl dı ğı yerler di. Bi r bi na veya bi na avl usunun i çi nde geli Ģebil eceği gi bi bi rkaç yayal aĢtırıl mıĢ yol a odakl anmı Ģ ol ar ak da düzenl enmekt eydiler. Bunl ar genelli kl e deni z kenarl arı nda ya da depol ar kul l anıl ar ak düzenl enmiĢl erdi . Bu ti p al ı Ģveri Ģ mer kezl eri t uri stl eri n ve i Ģ a macı yl a gel en i nsanl arı n çok ol duğu yerl er de daha baĢarılı ol makt aydı .
Al ı Ģveri Ģ mer kezl eri kapal ı hal e gel di kt en sonr a kendi çapl arı nda bi r çeki m al anı hali ne gel dil er. Ġ çil eri nde deği Ģi k ye mek al anl arı nı, ser gil eri ve özel ol ayl arı barı ndır maya baĢl adıl ar. 1970‟l eri n baĢı ndan i ti bar en yapıl an yeni al ı Ģveri Ģ mer kezl eri eskil eri ne hi ç benze miyorl ar dı. Eskil er, üst ü ört ül ü bi r yol un kenarı nda par al el dükkanl ar dan ol uĢur ken yenil er deği Ģi k t asarı m t emal arı, yeĢill endi r me i l e f arklı öl çekt e al anl ar ve meydanl ar barı ndırı yorl ar dı.
ġehi r i çi ndeki alı Ģveri Ģ böl gel eri müĢt eril eri nin çoğunu Ģehi r dı Ģı ndaki yerl er e kaybet meye baĢl ayı nca, Bunun üzeri ne pl anl amacıl ar kent mer kezi ndeki alı Ģveri Ģ yerl eri ne yeni den hayat kazandır maya çalı Ģtıl ar. Bazı ana sokakl arı tr afi ğe kapattıl ar ve yaya al ı Ģveri Ģ mer kezl eri kur dul ar. Bu yaya al ıĢveri Ģ mer kezl eri ndeki f aali yetl eri n azlı ğı ndan dol ayı bur al ar a tr amvayl ar gi bi kamusal ul aĢı m ar açl arı koyul du. 1970‟l eri n ort ası nda Avrupa Ģehi rl eri ni n t ari hsel mer kezl eri ni n kor un ması na yöneli k ol an t üm kent mer kezi ni n yayal aĢtırılı p sadece ot obüsl er e açı k ol duğu ör nekl er de var dı. Kent i çi yaya al ı Ģveri Ģ mer kezl eri ni n 1970‟l er de ve 80‟l er de baĢarılı ol ması üzeri ne pl ancıl ar kapal ı al ı Ģveri Ģ mer kezl eri ni Ģehi r mer kezl eri ne t aĢı manı n yoll arı nı ar amaya baĢl amıĢl ar. Bu al ı Ģveri Ģ mer kezl eri yol sevi yesi ndeydi ve kal dırı mdan kol aylı kl a gi ri Ģ sağl anı yordu. Ama açı kça t üm f aaliyet i ç mekanda yer alı yordu.
Şekil 2. 5. I DS Cent er‟ daki Cr yst al Court, Minneapoli s ( Kost of, 1992)
Ör neği n, New Yor k‟ da, 1961‟ den i ti bar en, “ zoni ng” düzenl emel eri, deği Ģi mde ol an bi nal ar a ze mi n kat pl azal arı i çi n anl amlı yüksekli k ve haci m ekl emeye i zi n veril miĢti. Çevr esi yl e bağl antılı ol an Ort açağ pl azası nı n t ersi ne, bi r çok ort ak pl azal ar biti Ģi k bi nal ar i çi n et kil eyi ci ön al anl ar ol ar ak i Ģl evl endi ril miĢti. Dı Ģ mekan yeri ne i ç mekan atri umları nı i çer mel eri t erci h edil miĢti. Bu i ç mekanl ar daki baĢarı, bunl arı n sokakl a ol an ili Ģkil eri sayesi nde ol uĢ muĢt u.
“ Ka mu dı Ģ mekan kull anı mı nın 1960‟l ar dan baĢl ayar ak kapalı mekanl ar da yer al ma eğilimi geli Ģ miĢtir. Bi na i çi hal ka açı k kull anı mları n 80‟li yıll ar da gi der ek arttı ğı gözl en miĢtir.(arkadl ar, atri a, met r o gi bi ). “ alı Ģveri Ģ mer kezl eri” ti cari ve kült ür ün kaynaĢtı ğı yerl er ol ar ak geli Ģ meye baĢl amı Ģtır. Yayal aĢtır ma il e bi rli kt e satı Ģ arttır ma a macı na hi z met eden bu mer kezl er eski SSCB‟ de kült ür el odakl ar ol ar ak gör ül müĢl er di r” ( Önür, 1994, s: 458).
1970‟l eri n baĢl arı ndan i tibar en, açı k mekanl arı n, ka musal yaĢa ml a büt ünl eĢ mesi ne ve bu a maçl a kull anı mına ol an il gi de artı Ģ ol muĢt ur. Bu il gi mevcut doğal al anl arı kor umaya ve yeni doğal si st emleri n kur ul ması na odakl anmı Ģtır. 1980‟l erin sonunda mevcut açı k al anl arı bi r biri ne bağl ayan yeĢill endi ril miĢ yoll arl a açı k mekan si st emleri kur ul maya baĢl anmı Ģtır. Sokağı n yeni den keĢf edil mesi il e kent sel dı Ģ mekan ka musal gezi nti yeri ol arak güçl endi ril meye çalı Ģıl mıĢtır. Bi nal ar sokakl arın uzantı sı ol ar ak özel ve ka musal al an ar ası ndaki karĢılı klı ili Ģki yi t eĢvi k et mek üzer e pl anl anmı Ģtır. Bununl a bi rli kt e sokakl arı n da bi nal arı n t opl umsal uzant ı sı ol ar ak bul unduğu dur uml ar söz konusu ol muĢt ur. Bi nal arı n l obil eri ve di ğer kamuya açı k ol abil ecek kesi mleri ni n kent e bili nçli ol ar ak açıl ması ve bu anl amda ar kad, gal eri a, bina i çi bahçe ve atriu m gi bi ögel eri n geli Ģtiril mesi 1980‟li yıll ar da yaygı nlı k kazan mı Ģtır.
Topl umlar t ar afı ndan yar atıl an ka musal mekanl ar ka musal ve özel değerl eri n bi r aynası ol ar ak, geç miĢt en bugüne kadar, Yunan agor ası ve Ro ma f or umundan
2. 2. Ka musal Yaşa m
Tari h boyunca mi marl ar, kent pl ancıl arı ve peyzaj mi marl arı ka musal mekanl arı t opl um adı na t asarl ayar ak bi r döne mden di ğeri ne t aĢı mıĢl ar dır. Ġl k baĢl ar da eyl e mler, devri mler ve kutl amal ar i çi n mekan ol an sokakl ar, t opl umsal et ki nli kl eri n ger çekl eĢti ği bir yerl eĢ medi r.
“ Ka musal mekanı n dili ve kamusal yaĢa mı n kar akt eri kamusal mi marlı ğı n ana sor ul arı dır. Di ğer t ar aft an, güzel bi r yaĢamı n kavr aml arı mi mari de t artıĢıl abilirdir. Mi marlı k sadece i nsan eli yl e yapıl mıĢ çevr e ve bi r ka musal yaĢa mı yar at an ar açl arı n bi ri ol ar ak t anı mlanır” ( Parl ar, 1993, s: 14).
2. 2. 1. Tanı mı ve Öne mi
Far klı sosyal gr upl arı n kull anı mı na açı k ol an kamusal mekanl arı n bi r den çok i Ģl evi barı ndır ması ve bi r den çok i nsan gr ubuna hi z met et mesi bekl enmekt edi r. Ka musal al anl ar sosyal et kil eĢi mi yansıt mak ve dest ekl emek i çi n hi z met ederl er ve bu al anl ar, kull acıl arı na ve za mana bağl ı ol ar ak deği Ģi m göst er er ek genelli kl e çok a maçl ı bi r kull anı mı sağl amakt adırlar.
“ Wal zer‟ a gör e( 1986, 470): kamusal mekan yabancıl arl a payl aĢtı ğı mız mekandır, akr abamı z, ar kadaĢı mız veya i Ģ ar kadaĢı mı z ol mayanl arl a. Politi ka, di n, ti car et, spor i çi n mekandır; barı Ģ i çi n bi r ar ada yaĢa ma ve ki Ģi sel ol mayan kar Ģıl aĢ ma i çi n mekan. Ka musal mekanı n kar akt eri ka musal yaĢa mı mı zı, Ģehi r kült ür ümüzü, günl ük konuĢ mamı zı i f ade eder ve aynı za manda belirl er” ( Madani pour, 1996, s:146).
Hert zber ger, her kent sel mekanl a il gili ol ar ak onun ki min i çi n, ki min t ar afı ndan, ne a maç i çi n ve nasıl i Ģl edi ği ni n sor ul ması ger ekti ğini belirt mekt edi r. Ka musal mekanı n deği Ģi k gr upl arı n il gi al anl arı i çi n bi r ze mi ni ol duğunu vur gul ayan Fr anci s ( 1989), deği Ģi k t opl umları n i hti yaç ve günde ml eri ni bul uĢ ma ar aĢtır manı n ka musal mekanl arı n nasıl geli Ģtirildi ği ni, kull anıl dı ğı nı ve değerl endi ril di ği ni anl amak i çi n çok öne mli ol duğunu belirt mekt edi r.
“ Ka musal mekanl ar katılı mcı peyzajl ar dır. Ġ nsan har eketi, gör sel ili Ģki ve değerl eri n bağlılı ğı vasıt ası il e i nsanl ar, ka musal mekanl ar a di r ek ol ar ak karı Ģ mıĢl ar dır. Ġ nsanl ar yerl eri, duygul ar ve har eketl er yol uyl a kull anmak i st erl er” ( Fr anci s, 1989, s: 148).
Brill i se, ka musal çevr el eri n ka mu yaĢa mı nı büyük öl çüde et kil eyen yerl er ol duğundan söz et mekt edi r. Bu çevr el eri n, her kesi n ort ak r ef ahı ve onu et kil emesi i çi n kull anıl dı ğı nı, çeĢitli i nsanl ar t ar afı ndan payl aĢılır ve f aydal anılır ve genel gözl eme açı k ol duğunu ve ar kadaĢl ar ve ail e dı Ģı nda ol abil ecek sosyal yaĢa m i çi n bi r ar ena ol duğunu belirt mekt edi r. Ka musal yaĢa m daha çok büyük kent mer kezl eri nde daha zengi n bi r bi çi mde yaĢan makt adır ve Ģehri n boyutl arı küçül dükçe kalit e ve zengi nli k bakı mı ndan azal makt adır. Ka musal yaĢa m, kenti n
