Geçi Ģ al anı, bi r sı nır ya da bi r kenar ol abil eceği gi bi daha geni Ģ bi r per spektift e benzer veya f ar klı i ki al an ar ası ndaki geçi Ģ mekanı da ol abilir. Yani geçi Ģ mekanı nı n, al anl arı n kar Ģılı klı ili Ģki si ve f ar klı sevi yel er deki mekanl arı n et kil eĢi mi sonucunda ort aya çı ktı ğı söyl enebilir. Bu nedenl e, kent sel dokunun i çi nde geçi Ģ mekanl arı nı n bi çi mleni Ģi ni anl ayabil mek i çi n önceli kl e mekansal ili Ģkil eri değerl endi r mek ger ekli dir.
3. 1. Mekansal İli şkil er
Mekanl arı n bi r bi rl eri ne gör e dur uml arı, al anl arı n kar Ģılı klı ili Ģkil eri, et kil eĢi mleri ve çatı Ģ mal arı, bi rçok mi mar, kent pl ancı sı ve peyzaj mi marı t ar afı ndan değerl endi ril miĢtir. Bu kapsa mda bazı gr upl amal ar ve sı nıfl andır mal ar yapıl mıĢ ve mekansal ili Ģkil er anali z edil miĢtir. Chi ng, mekansal ili Ģkil eri dört gr upt a i ncel er;
1. Bi r mekan i çi nde mekan 2. Bi r bi ri ne bağl anan mekanl ar 3. Bi ti Ģi k mekanl ar
4.
Ort ak bi r mekan ar acılı ğıyl a bağl anan mekanl arŞekil 3. 1. Mekansal Or gani zasyonl ar ( Chi ng, 1979)
Bi r bi ri ne bağl anan mekanl ar veya ort ak bi r mekan ar acılı ğı yl a bağl anan mekanl ar geçi Ģ böl gel eri ni n bi çi mleni Ģi ni doğr udan et kil erler. Bir bi ri ne bağl anan mekanl arı n
meydana getir di ği mekansal ili Ģki, i ki f ar klı al anı n kesi Ģer ek ort ak payl aĢıl an bi r böl ge yar at ması yl a ol uĢur. Bi r ot eli n, ofi s bi nası nı n veya kül t ür mer kezi ni n l obi si ka musal ve özel mekanı n kesi Ģti ği yarı-kamusal nit eli kt e ol an bi r geçi Ģ mekanı ol ar ak bu mekansal ili Ģkiye bi r ör nektir. Chi ng‟ e gör e, i ki mekan bu t avırl a haci mleri ni bağl adı kl arı za man, i ki side ki mli ği ni ve mekan ol ar ak t anı mı nı kaybet memekt edi r. Ġ ki hac mi n kesi Ģen böl ümü i ki mekan t ar afı ndan eĢit ol ar ak payl aĢıl abilir. Bir bi ri ne bağl anan böl üm mekanl arı n bi ri yl e büt ünl eĢi p o mekanı n hac mi ni n ayrıl maz bi r par çası da ol abilir.
Ort ak bi r mekan ar acı ğı yl a bağl anan mekanl arı n meydana getirdi ği mekansal ili Ģki de i se, bi r bi ri nden belli bi r mesaf e il e ayrıl an i ki mekan, bi r bi rl eri yl e bi r üçüncü mekanl a, yani ar a böl geyl e bağl anabilir ya da ili Ģkilil endi ril ebilir. Bu i ki mekan ar ası ndaki ili Ģki, ort ak payl aĢtı kl arı üçüncü mekanı n doğası na bağl ı ol acaktır. Bi nal arın eĢi kl eri, ka musal bi r bi nanı n önündeki basa makl ar gi bi ögel er kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si nde ol uĢan ar a böl gel er di r.
“ Ar a mekan bağl ayı cı i Ģl evi nden dol ayı bi çi m ve yönl en mede i ki mekandan ayrılır. Bu i ki mekan ve ar a mekan Ģekil ve boyut ol ar ak eĢdeğer ol abilir ve doğr usal ol ar ak sır al anmı Ģ bi r di zi mekan ol uĢt ur abilirl er. Ar a mekan bi r biri nden uzak ol an i ki mekanı bi rl eĢtir mek a macı yl a doğr usal bi r bi çi m al abilir veya bi r biri yl e hi ç bi r ili Ģki si ol mayan bi r di zi mekana katıl abilir. Ar a mekan eğer yet eri nce büyükse çevr esi yl e ili Ģki si nde baskı n ol an mekan hali ne gelir v e çevr esi ne bi rkaç mekan t opl ayabil ecek yet eneğe sahi p ol ur. Ar a mekanı n bi çi mi, sadece ona bağlı ya da ili Ģkili i ki mekanı n bi çi mleri ve yönel mel eri yl e sağl anabilir” ( Chi ng, 1979, s: 198).
Ashi har a ( 1970) da mekanl ar ar ası nda hi yer arĢi k düzeni ni n mekanı n i Ģl evl eri ve kull anı mları düĢünül er ek kur ul abil eceği ni belirt mekt edi r. Mekanl arı, dı Ģ- yarı dı Ģ( yarı i ç)-i ç; ka musal -yarı ka musal (yarı özel )- özel; büyük boyutt a gr upl ar i çi n- ort a boyutt a gr upl ar i çi n- küçük boyutt a gr upl ar i çi n vb. sı nıfl andır mal ar i çi nde değerl endi r mekt edi r.
Mei ss i se, mi marı n, i ç ve dı Ģ ili Ģki si ni düzenl emek ve i ç dı Ģ, i nsan doğa, özel -ka musal me-kan ol ar ak geçi Ģl eri açı kça i f ade et mek i çi n, bi r bi ri ne yakı n bul un ma ve bi r bi ri ni n i çi ne geç me met odl arı nı kull andı ğı nı ve i ki t ar af a da ai t ol an geçi Ģl eri n ar ada bul unan böl gel eri ni t espit etti ği ni vur gul amakt adır. Ġ ki al an ar ası ndaki ya da i ki sevi ye ar ası ndaki ili Ģki, iki yönl ü bağı mlılı kdan kaynakl anmakt adır. He m ayrı mı he m bağl antı yı, he m f aklılı ğı he m geçi Ģi, he m sür ekliliği he m kesi nti yi, he m sı nırı he m de gi ri Ģi sağl ar.
“ Mekanl ar bi r birl eri il e çatı Ģabilirl er. Ġ ki bi ri m kar Ģıl aĢtı ğı nda, kar Ģıt güçl er e kar Ģı bi r sı nır belirir. Bu sı nır i ç ve dı Ģı, açı k ve kapalı yı, özel ve kamusalı yar atır” ( Önür, 1992, s: 23).
Geçi Ģ böl gesi, kent sel mekan ol uĢu munda, i Ģl evsel, se mboli k, sent akti k ve sosyal ol mak üzer e öne mli r olller e sahi ptir. Bu nedenl e, geçi Ģ böl gesi nde yapıl acak küçük öl çekli bi r anali zde, önceli kl e bi na ve kent sel dı Ģ mekan, i ç- dı Ģ mekan, açı k- kapal ı mekan ve özel -kamusal mekan ar ası ndaki ili Ģkil eri n değerl endi ril mesi yararlı ol abilir.
3. 1. 1. Kent sel Dı ş Mekan ve Bi na İli şki si
Bi na ve kent sel mekan ili Ģki si, kent sel öl çek il e bi na öl çeği ni n kar Ģılı klı ili Ģkil eri ni ve et kil eĢi mleri ni kapsa makt adır. Kent sel öl çek ve bi na öl çeği çevr esel düzeni n ve kent sel dokunun ol uĢ ması nda ve t anı mlanması nda et kili dir. Bu ili Ģki ni n sonucu ol ar ak f ar klı mekansal düzenl er meydana gel mekt edi r.
Mi marlı k t asarı mı il e kent sel t asarı mın kar Ģıl aĢtır ması nı yapan Tekeli, ar al arı ndaki f arklılıkl arı dört f aklı boyut üzeri nde değerl endi r mekt edi r;
1. bi r bi nayı ya da kent sel çevr eyi al gıl ama ve bili Ģt eki f arklılıkl ar, 2. öl çekt eki f arklılıkl ar,
3. t asarı mcı nı n deneti m düzeyi ndeki f arklılıkl ar,
4. t asarl anan çevr eni n muhat apl arı ve bu konudaki kar arl arı n meĢr ui yeti ni n nasıl t emell endi ril di ği konusundaki f arklılıkl ar.
Bu f ar klılı kl arı göz önüne al mak kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si ni değerlendi rirken f aydalı ol acaktır. Kenti n bi r büt ün ol ar ak i nsanl ar t ar afı ndan al gıl anması zor dur ve bi naya gör e daha kar maĢı ktır. Pl anl amanı n söz konusu ol duğu makr o öl çekl er de est eti k yar gıl ar öne mi ni yitirirken, kent sel t asarımı n söz konusu ol duğu mi kr o öl çek bi na ko mpl eksl eri nden kent par çal arı na kadar uzanabilir. Mi mari t asarı mdaki kontr ol düzeyi kent sel t asarı mdaki ne gör e daha yüksekdi r ve mi mari t asarı m belli ki Ģil eri n i hti yaçl arı nı göz önüne al ırken kent sel t asarı m t üm t opl umu düĢün meli dir.
Bi na bl okl arı kent sevi yesi ndeki sokak ve meydanl arı bi çi mlendi r er ek kent sel dokuyu ol uĢt ur makt adır. Bi na ve bi na gr upl arı, kent sel dı Ģ mekanl ar da yar attı kl arı sı nırl amal arl a ort ak mekanl ar ol uĢt ur up bu mekanl arı da kendi i Ģl evl eri yl e et kil eyebilirl er. Bu ort ak mekanl ar a ör nek ol ar ak atri umlar, meydanl ar ve pl azal ar göst eril ebilir.
Şekil 3. 2. Peckha m Küt üphanesi, Peckha m, Ġ ngilt er e, Al sop ve St örmer gr ubu ( Güzer, 2001)
Bi na ve kent sel mekan et kil eĢi minde bi nanı n yapı sal özelli kl eri kentl e ili Ģki kur mayı sağl ar. Bi nanı n konu ml andı ğı ort amı n özelli kl eri ni güçl endi r ebilir. Kent i çi nde daha büyük bi r büt ünl ük yar atmaya yar dı m edebilir. Bi nanı n kendi i hti yaçl arı kadar kent sel i hti yaçl ar a da cevap ver ebil mesi öne mli di r. Çünkü bi na i çi ndeki i hti yaçl ar onun kent sel varlı ğı ndan doğmakt adır.
“ Büt ün bi nal ar belirli bi r çift yönl ü kull anı ma sahi ptirl er: belirli bi r i Ģl ev düĢünül er ek i nĢa edilirl er a ma aynı za manda f ar klı kullanı mları da i çerirl er. Bu genel li kl e böyl e bi r bi nanı n çeki ci ol an özelli ği dir” ( Kl oos, 1993, s: 15).
Bi na il e kent sel dı Ģ mekan ili Ģki si nde i Ģl evl er de öne mli r ol e sahi ptir. Özelli kl e bi na il e kent sel mekan ar ası ndaki en güçl ü ili Ģki ni n kur ul duğu ze mi n sevi yesi ndeki i Ģl ev dı Ģ mekanl a ili Ģkili dir ve kent mer kezl eri nde bu ili Ģki ni n kur ul ması, ka musal al anı n yaĢa msallı ğı açı sı ndan özelli kl e i st enmekt edi r. Bi na ve kent sel dı Ģ mekan ar ası ndaki ar a böl gel er he m dı Ģarı yı he m de i çeri yi i Ģl evsel açı dan dest ekl er. Bu ar a böl gel er f arklı bi çi mleri ve büyükl ükl eri yl e açı k- yarı açı k veya yarı kapal ı-kapalı ol abilirl er. Ġ ki mekan ar ası ndaki bu geçi Ģ mekanl arı kent sel dı Ģ mekanı dest ekl er ken bi na i ç mekanı na i nsanl arı çek mekt edi rl er.
Şekil 3. 3. Fukuoka Bank Mai n Offi ce, Fukuoka, Ki sho Kur okawa ( Kur okawa, 1991)
Tr anci k‟ı n kenti n mekansal t asarı m kur aml arından, Ģekil -zemi n kur amı nda her çevr eni n var ol an bi r boĢl ukl ar ve dol ul ukl ar ör ünt üsüne sahi p ol duğu vur gul anmakt adır. Mekansal t asarı ma Ģekil -zemin yakl aĢı mı, bu ör ünt ünün fi zi ksel yapı sı nda ekl eme, çı karma ya da deği Ģi mler yapı l ması na dayan makt adır. Amaç kent ya da böl gedeki mekansal hi yer ar Ģi yi kur ar ak kenti n mekansal yapı sı nı bel irl emektir. Tr anci k bu kur amı n, bi nal arı n dol u kütl el er ol ar ak( Ģekil) açı k boĢukl ar a( ze mi n) kar Ģı gör eceli al an kapsa ma çalı Ģ mal arı ndan ort aya çı ktı ğı nı belirt mekt edi r. Buna bağl ı ol ar ak kent sel dı Ģ mekan ve bi na ili Ģki si el e alı ndığı nda ar al arı nda Ģekil -zemi n ili Ģki si ol duğundan söz edil ebilir.
Nor ber g Schul z ( 1980) da, i ç- dı Ģ ili Ģki si ni n mekanl arı n çeĢitli der ecede uza ma ve kapal ılı k hi ssi ne sahi p ol duğunu göst er di ği ni belirt mekt edi r. Dı Ģ mekan deva mlı uza ma il e kendi ni göst erir, bi na i se çevr el enmiĢ varlı ktır. Bu nedenl e bi na-dı Ģ mekan ar ası ndaki Ģekil-zemi n iliĢki si zedel eni rse bi na kimli ği ni kaybedebilir.
“ Made m ki kent sel sevi ye ve bi na sevi yesi, var ol manı n f arklı Ģekill eri ni t emsil edi yor, ki r es men f ar klı ol abilirl er ve bununl a ber aber bi r birl eri ni de et kil erl er. Böyl ece her sevi yede t anı mlan mı Ģ bi r ki mli k i hti yacı duyar” ( Nor ber g Schul z, 1971, s: 98).
Bi nayı t asarl ar ken i ç ve dı Ģ ar ası nda gerili m meydana çı k makt adır. Ġ ç ve dı Ģ f ar klı ol dukl arı ndan, duvar deği Ģi m nokt ası ol ar ak ar ayüzeyde yer al ır. Kur okawa, i ç ve dı Ģ ar ası ndaki gerili m ve kut upl aĢ manı n uyu m sağl aması i çi n kat alizör gör evi yaptı ğı ndan, ar a mekanl arı n el e al ı nı Ģ bi çi mini n, mi mari ür ün ve kent sel dı Ģ mekan ar ayüzeyi nde büyük öne m t aĢı dı ğı nı düĢün mekt edi r. Curr an da yüzeyl eri n bi ze, bi nanı n kull anı mları ve bunl arı n Ģehri n eri Ģim si st emleri yl e nasıl bağl andı ğı nı anl at abil eceği ni belirt mekt edi r. Yapıl arı n ve mekanl arı n bi çi mleri nde ol duğu gi bi yüzeyl eri n de i Ģl evsel ve se mboli k ol ar ak anl amlı ol duğunu vur gul amakt adır.
Duvarı n, kent sel mekanı n ana sı nırı ol duğunu söyl eyen Nor ber g Schul z ( 1985), bunun nedeni ni n mekanı sı nırl ayar ak bur ada ol ayl arı n yaĢan ması nı sağl aması ol duğunu belirt mekt edi r. DöĢe meni n i se böyl e bi r i Ģl evi yokt ur, o bi rl eĢtiri ci ve t anı mlayı cı r ol ü ol an nöt r ze mi n ol ar ak gör ev yap makt adır. Kent sel ze min i yi bakı m ve dokul arl a f ar klıl aĢ mal ıdır. Kent duvarl arı nı n yanı nda ze mi n dokusu da har eketl eri yönl endi r mek ve böl gel eri ayırt et mek üzer e düzenl enebilir. Kent sel t avan genelli kl e gökyüzüdür ama onun gör ünüĢü bi nal arı n biti Ģl erinden et kil enmekt edi r.
“ Sokak, gör sel ol ar ak bi nal ar ve ze mi n t ar afı ndan ol uĢt ur ul an üç boyutl u kanyondur. Hacmi n
i yi t anı mlan mı Ģ özelli kl eri ve birbiri ne bağlı el emanl ar ve i Ģl evl eri n karı Ģı mı il e, sokakl ar Ģehi r
i çi nde dı Ģ odal ar ol ar ak r ol yaparl ar” ( Özyör ük, 1995, s: 39).
Mi mari ür ünl eri n or gani zasyonu f ar klı bi çi mler de kent sel mekanl ar belirler. Sokak sadece dağılı m ve yönl en me mekanı değil, aynı za manda ka musal si rkül asyon, r ekr easyon ve sosyal deği Ģi m mekanı dır. Bi na ve sokağı n ar ayüzünde, mekanı n kull anı mı nı yansıt an bi rçok değer bul unur. Bunl ar dan bi ri sokak mekanı nı n bi na haci mleri t ar afı ndan düzenl eni Ģi dir. Cepheni n sür eklili ği ve açı k i f adesi ni n öt esi nde, cepheni n yüksekli ği ni n sokağı n geni Ģli ği ne or anı, bi na- sokak ar ayüzünde öne mli bi r et kendi r.
“ Sokak bi na ili Ģki si nde sokağı n mekan t arifi ni n deği Ģ mesi ve yokol ması yaygı nl aĢan bi r dur u mdur. Bu dur u m bi r sor un kaynağı ol ar ak da yor uml an mı Ģtır” ( Önür, 1994, s: 457).
Bi r ar a kesit ol ar ak bi na cephesi he m sı nırl ayı cı he m de bağl antı sağl ayı cı el eman ol ar ak öne m t aĢı makt adır. Çevr esi yl e mekansal ve i Ģl evsel ili Ģkil er kuran yapıl ar kent sel düzen i çi nde f arkedil mekt edi rl er. Kent sel mekan ve bi na et kil eĢi mi nde, bi na ki mli ği ni kaybet me meli dir. Bu nedenl e geçi Ģ böl gesi ni n sağl anması ki mli k kaybı nı engell eyebilir ve i ki ayrı içeri ği n bi r ar ada bul unması na yar dı mcı ol abilir.
“ 1950‟l er de ul usl ar ar ası moder n mi marlı ğı n katı uygul amal arı na kar Ģı daha dost ça ve if adeli, duygusal bi r est eti k ar ayı Ģı ortaya çı k mı Ģtır. Stil kavr amı yeni den günde me gel miĢ ve bi nal arı n zer af eti ne duyul an ger eksi ni m dil e getiril miĢtir. Bunun yanı nda anıt sallık i se i st en meyen bi r ol gu ol ar ak belirtil miĢ ve bugüne kadar, anıt sallı ğı n anl amı, ol anaklı ol up ol madı ğı ve bugünün anıtı nı n ne ol abil eceği t artı Ģ mal arı sür müĢt ür” ( Önür, 1994, s:465).
Hert zber ger, 60‟l arı n sonundaki eğili min genel ol ar ak t opl umun ve özelli kl e bi nal arı n daha çok açı klı ğı ndan yana ol duğunu, ancak kapal ılı k ve açı klı k ar ası ndaki dengeni n t opl umun bi r yansı ması ol duğunu belirt miĢtir. Kentl eĢ me, özer k ve ser best çe dağıtıl mıĢ ol an bi nal arl a büyük bi r dı Ģ çevr e yar at mıĢtır. 20. yüzyıl kentl eĢ mesi ndeki açı klık, sokak dokusu t ar afından belirl enen kesi n mekansal t anı mı n bozunu mu anl a mı na gel miĢtir. Bi nal arı n özer kli ği geli Ģdi kçe, kar Ģılı klı ili Ģkil eri azal mıĢtır.
“ Ekono mik r ef ah Ģehi r mer kezi ni güçl endi rirken, mer kezde kull anı m al anı i st emi arttı, dol ayı sı yl a mer kez al an, düĢeyde geli Ģ meye baĢl adı. Özel sekt ör yatırı mları nı n öncel i kl e dest ekl endi ği si st emde, kur ul uĢun gücünü si mgel eyen bi nal arı n yar attı ğı i maj her Ģeyden öne mli ydi. Bi çi mleni Ģl eri, gi riĢi mcil eri n i st ekl eri doğr ult usunda geli Ģen bi nal ar, özgün ve göst eri Ģe öne m veril er ek i nĢa edil di. Sonuçt a Ģehi rl er de bi r biri il e ili Ģki si z mi mari üsl upl ar ort aya çı ktı ve büt ünl ük kaybol du” ( Kor ça ve Tür koğl u, 1992).
Al anl arı n kar Ģılı klı ili Ģki si ni değerl endi r en Curr an, Ģehi r i çi nde i nsan f aali yetl eri ni i ncel er ken açı klı kl arı n yeri ve el e alı nı Ģı nı n öne mli ol madı ğı nı, cephel eri n he men önündeki al anl arı n, i ki al anı n ar ası ndaki geçi Ģi nasıl et kil edi ği ni n öne mli ol duğunu belirt mekt edi r. Bu bakı mdan bur ayı „ geçi Ģ böl gesi ‟ ol ar ak t anı mlamakt adır.
“ Bur ada, he m açı klı kl arı n hem de öndeki mekanı n davr anı Ģı dı Ģ ve i ç al anl ar ar ası ndaki bağl antı nı n nasıl ol ması ger ekti ği ni belirt en öne mli bir kaynakdır” ( Curr an, 1983, s: 133).
Curr an, geçi Ģ böl gesi ni el de et mek i çi n i ki al an ar ası ndaki kar Ģılı klı i li Ģkil eri n doğası nı he m i Ģl evsel he m se mboli k t eri mlerle i f ade eden deği Ģi k davr anı Ģl ar kull anıl abil eceği ni belirtmekt edi r. Ar ada kal an mekanı n büyükl üğü öne mli bi r et kendi r. Bi nal arı n ze min katl arı nı n ve geçi Ģ böl gel eri ni n ni t eli ği bu mekanl arı n anl amlı ve dest ekl eyi ci nit eli kl eri ne çok Ģey kat abilirl er.
Şekil 3. 4. Kent sel dı Ģ mekan- bi na ili Ģki si nde ort aya çı kan geçi Ģ mekanı
( Curr an, 1983)
Geçi Ģ mekanı kavr amı bi na ve kent sel dı Ģ mekan et kil eĢi minde öne mli di r. Kent sel sevi ye yoğunl ukl a ayrı Ģtırılır ve sosyal çeki mle, ort ak ol an yaĢa m bi çi mi il e belirl eni r.