TTA
AfifiLLIIC
CA
A K
KÖ
ÖY
YÜ
Ü
A
Alleemmddaarr YYAALLÇÇIINN B
Baaflflaakk UUYYSSAALL Ö
ÖZZEETT
Bu çal›flma, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Merkezi’nin iki y›ld›r yap-t›¤› Do¤u Karadeniz Çepnileri Araflt›rmas›’n›n son bölümü olan Do¤u Karadeniz alan araflt›rmas›n›n ve-rileridir. Bu yaz›da A¤ustos ay› içerisinde Karadeniz bölgesinde yap›lan alan araflt›rmas›n›n sonuçlar›, Güvenç Abdal Oca¤› ve Çepniler ekseninde Çepni boyunun kültürel yap›s› ve ba¤lant›lar› ele al›nm›fl-t›r. Ek olarak, Çepnilerin yay›l›m güzergâh›yla ilgili bilgiler de yaz› içerisinde yer almaktad›r.
A ABBSSTTRRAACCTT
This work consists of the data of the research that is the last part of Eastern Blacksea field research which has been carried out by Gazi University Turkish Culture and Hac› Bektash Veli Research Cent-re. In this writing are presented the results of the research done in the Blacksea Region in August, and the cultural structure and relations of Çepni clan in relation with Güvenç Abdal Family. Information about the Çepnis’ direction of expansion is also added in the text.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Çepniler,, Karadeniz Çepnileri, Güvenç Abdal, Tafll›ca. K
Keeyy WWoorrddss:: Çepnis, Çepnis of the Black Sea Region, Güvenç Abdal, Tafll›ca Village.
Anadolu’da yapt›¤›m›z en önemli alan araflt›rmalar›ndan birisi Karadeniz Çep-nileri üzerine yap›lan çal›flmad›r. Afla¤›da al›nt›larla gösterece¤imiz gibi Karadeniz Çepnileri üzerine daha önce baz› araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu araflt›rmalar› yapan de¤erli bilim adamlar› yaln›zca boy kimli¤i üzerinden araflt›rma yapt›klar› için el-de ettikleri bilgilerin birbirine birlefltirilmesi s›ras›nda baz› yan›lg› ve eksik yarg›la-ra varm›fllard›r.
Bizim yapt›¤›m›z bu çal›flma Çepnilerin boy kimlikleri, kültürel yap›lar› ve inanç boyutlar› üzerine kurulmufltur. Bu yüzden onlar›n geliflmeleri ile ilgili olarak daha derinlemesine ve aralar›ndaki iliflkileri tamamlayan bilgilere ulafl›lm›fl bulu-nulmaktad›r. Daha önce Karg›n boyu ve Dede Karg›n Oca¤› ekseninde yapt›¤›m›z çal›flmalarda oldu¤u gibi burada da bir ocakl› boy kavram› ile karfl› karfl›yay›z. Özellikle Do¤u Karadeniz yöresinde sahilden on kilometre iç k›s›mlar›n tamam›n› kontrol eden Sinop’a kadar yay›lan çevreye egemen olan Çepni boyunun kültürel yap›s› ve birbiri ile ba¤lant›lar› sebebiyle onlar› Do¤u Karadeniz Çepnileri olarak de¤erlendirmek, tan›mlamak ve yorumlamak da daha do¤ru bir yaklafl›md›r. Çün-kü Bal›kesir yöresinde bulunan ve kökenleri Musul ve Halep yöresine kadar inen
Kantemürlü Çepnileri ile aralar›nda kültürel bak›mdan baz› tan›mlay›c› farkl›l›klar bulunmaktad›r.
Asl›nda her iki kol da Anadolu’ya Horasan üzerinden Erzincan’a kadar gel-mifller ve daha sonra Çepniler burada iki kola ayr›larak bir kolu ‹ç Anadolu ve Gü-ney Do¤u Anadolu’dan Halep’e kadar yay›lm›fllar, zaman içinde bat› Anadolu’ya kadar geliflen bir yay›lma süreci göstermifllerdir. Bugün Uflak ve Bat› Anadolu’da kendilerini Çepni olarak tan›mlayan ve Çepni Bektafl olarak adland›ran kollarla Çanakkale’ye kadar uzanan çizgideki Çepniler ayn› kültürel benzerlikleri göster-dikleri gibi Sivas yöresi Çepnileri de bu kollarla ba¤lant›l›d›r.
Bizim bu çal›flmada elde etti¤imiz bulgular daha önce bu konu üzerinde yap›-lan çal›flmalar› daha sistematik ve aralar›ndaki ba¤yap›-lant›lar› sa¤l›kl› kuracak bir bi-çimde yap›lm›flt›r. Do¤u Karadeniz Çepnileri üzerine yapt›¤›m›z çal›flmada Hora-san’dan Erzincan’a kadar geliflle ilgili olarak Düzce yöresi, Trabzon yöresinde bir-birinden farkl› kesimlerde ortak bir bilgi birikimi bulunmaktad›r. Bu bilgi birikimi ile Do¤u Karadeniz Çepnilerinin bafllang›çta tamam›n›n Güvenç Abdal Oca¤› mensubu olmalar› da bu bilgileri do¤rulay›c› özellik tafl›maktad›r. Erzincan yöresi-ne geliflle ilgili sözlü kültürde var olan bilgilerin yörenin tarihsel ve co¤rafi yap›s› ile de do¤rudan ve tart›flmas›z bir ba¤lant›s› bulunmaktad›r. Bunu bizim çal›flma-m›zdan önce yap›lan çal›flmalar da do¤rulamaktad›r. Selçuklular döneminde Çepnilerin bir kolunun Do¤u Karadeniz’de yaylalar›n düzenli kullan›m›, Karade-niz üzerinden Do¤u, ‹ç Anadolu ve ‹ran’a giden ticaret yollar›n›n güvenli¤i ve ker-vanlar›n güvenli¤inden sorumlu olduklar›, bunun 1526 y›l›nda Güvenç Abdal Oca¤›’n›n yürütücüsü aileye verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Yine ayn› belgenin kenar›-na düflülen bir kay›tta Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan da oca¤›n tan›nd›¤› ve yet-kilerle donat›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
Tam olarak belgelendiremememize ra¤men Çepnilerin bölgede daha önce var olan Akkoyunlular›n Erdebil Dergah›na ba¤l› olmalar› sebebiyle fiah Cüneyt’le de s›k› iliflki içinde olduklar› kuflkusuzdur. E¤er bu bilgilerin do¤rulu¤unu kabul eder-sek Do¤u Karadeniz Çepnilerinin Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u ile de kültürel ilifl-ki içinde olduklar›, bu bölgede din olarak Ortodoks, fakat ana dili Türkçe olan top-luluklarla da ba¤lant›l› oldu¤u düflünülebilir. Do¤al olarak bu çal›flmalar Gazi Üni-versitesi Türk Kültürü ve Hac› Bektafl Veli araflt›rma Merkezinin yürüttü¤ü Urum-lar Projesinin sonuçUrum-lar›yla da ortaya ç›kacakt›r.
Ukrayna’da bulunan Urumlar, say›lar› 80 bin civar›nda bulunan, ana dilleri Türkçe olan, fakat inanç olarak Ortadoks inanc›na ba¤l› bir topluluktur.
Aralar›n-da tamamen Anadolu Türk kültürüne ait varl›klar› bar›nd›rmaktad›r. Âfl›k Garip, Kerem ile Asl›, Köro¤lu gibi destanlar›n canl› bir biçimde hâlen varl›¤›n› sürdür-dü¤ü bu toplulu¤un dili de Anadolu a¤z› özelliklerini göstermektedir. Anado-lu’dan gittiklerine dair iddialar›m›z henüz bilimsel olarak kan›tlanamam›flt›r. Çün-kü verilen bilgiler sa¤l›kl› de¤ildir. Ancak ayn› özelliklere sahip Gürcistan Urum-lar› üzerinde yap›lacak çal›flma ile bu ba¤lant›n›n ortaya ç›kmas› halinde 1924 y›-l›nda mübadele ile birlikte Yunanistan’a giden Trabzon Ortodokslar›n›n önemli bir k›sm›n›n Hristiyan Türkler olmas› olas›l›¤› da Çepnilerle ilgili yapt›¤›m›z çal›fl-malar›n bir ilgi noktas› olarak ortaya ç›kmaktad›r.
Bu çal›flma, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Mer-kezi’nin iki y›ld›r yapt›¤› Do¤u Karadeniz Çepnileri Araflt›rmas›n›n son bölümü olan Do¤u Karadeniz alan araflt›rmas›n›n verileridir.
Çepni, Türkiye Türklerinin atalar› olan O¤uzlar’›n 24 boyundan birinin ad›d›r. Çepnilerden söz eden en eski kaynak, Kaflgarl› Mahmut’un yazd›¤› Divan-ü Luga-ti’t Türk’tür. Çepni boyu, Kaflgarl› Mahmut’un 22 bölü¤e ay›rd›¤› O¤uzlardan yir-mi birincisidir. Bu boy, Anadolu’nun Türkleflmesinde büyük rol oynam›flt›r. Çepni-ler, Giresun’dan Batum’a kadar uzanan Do¤u Karadeniz bölgesinde de Türklü¤ü hâkim k›lan bir boydur.11515 tarihli Trabzon Sanca¤› defterinde2Trabzon
Sanca-¤›’na ba¤l› olarak gösterilen bir nahiye olan ve Karadeniz’in Türkleflmesinde için-de yaflayan halk›n büyük rolü olan Kürtün için-de Çepnilerin yo¤un olarak yaflad›¤› bir bölgedir ve bu bölge, Osmanl› tahrir defterlerinde Çepni eli, Çepni ili, Çepni Vila-yeti isimleri ile geçmektedir.
Vilayetname-i Hac› Bektafl Veli’de yer alan bilgiye göre Sar› Saltuk, Güvenç Abdal’›n musahibidir. Sar› Saltuk, Tunceli Hozat’tan Kürtün’e gelir, Güvenç Ab-dal’a u¤rar ve buradan da Sinop’a geçer.
Bu bilgilerden yola ç›k›larak Karadeniz’de yap›lan Güvenç Abdal Oca¤› ve Çepniler eksenindeki alan araflt›rmas›, bir kaynak olarak gösterilen Gümüflha-ne’nin Kürtün ilçesinin Tafll›ca köyünden bafllam›flt›r. Alan araflt›rmas›n›n ilk dura-¤› olan Tafll›ca köyünde derlenen bilgi ve belgeler yaz› içerisinde sunulmufltur. Ay-r›ca bu yaz›da Kürtün’de yaflayan Çepnilerin yaflay›fl tarzlar›, geleneklerine ve gö-reneklerine de¤inilmifltir.
Gümüflhane’nin Tafll›ca ilçesine ba¤l› olan Kürtün Köyü’nde Hüseyin Güven-di’nin annesi, ‹lyas EfenGüven-di’nin efli olan Emine Nine’den (Telli lakapl›) ö¤rendikleri-miz do¤rultusunda, köyde H›d›rbaba, P›nareli ve K›z›lali adlar›nda üç adet
önem-li ziyaret yeri oldu¤unu söyleyebiönem-liriz. Ayr›ca Kürtün’de Güvenç Abdal’›n asas›n› vurarak ç›kard›¤›na inan›lan bir su kayna¤› bulunmakta. Rivayete göre Güvenç Ab-dal, efli Topal Emine’nin su getirmek için afla¤›ya kadar inip tekrar tepeye ç›kt›¤›n› görünce asas›n› vurarak bu a¤açl›k bölgede flifal› oldu¤una inan›lan bu suyu ç›ka-r›yor. Bu suyun yan›nda eskiden kürün ad› verilen, çamdan yap›lm›fl ve içi oyul-mufl bir su yata¤› bulundu¤u söyleniyor.
Özellikle çok yak›n zamanlara kadar koyun beslediklerini belirledi¤imiz Do-¤u Karadeniz Çepnileri için suyun ne kadar önemli olduDo-¤u ve yayla kültürünün de bu koyun besicili¤ine ba¤l› oldu¤u aç›kt›r. Burada suyun bulunmas› ile ilgili söy-lence kadar suyun ak›t›ld›¤› çamdan oyulan su birikme yerine verilen ad da çok önemlidir. Kürün ile yerleflim yerinin ad› olan Kürtün hiç kuflkusuz ki birbirinin kök olarak ayn›s›d›r. Dolay›s›yla bölgeye verilen adla kullan›lan kap ve eflyalar aras›nda do¤rudan bir ilgi oldu¤u görülebilir.
Yapt›¤›m›z araflt›rmalar s›ras›nda yörede gördü¤ümüz yap›laflma iki tür ola-rak düflünülmelidir. Bunlardan birincisi, hâlen Do¤u Karadeniz Bölgesinin tipik bina mimarisi olan serenderlerdir. ‹kincisi ise bütün Karadeniz yöresinde ve Anadolu’nun baz› ormanl›k alanlar›nda kullan›lan, tahta bölmelerle ayr›larak aralar› çamur ve tafl parçalar› ile doldurulan geleneksel Türk mimarisi örnekle-ridir. Çamurun tercih edilmesinin nedeni, yang›na karfl› direnci sa¤lamakt›r.
lar›n aras›ndaki atk›lar ise mefle a¤ac›ndan yap›l›r, bu da rutubetin yukar› ç›kma-s›n› engeller.
Karadeniz bölgesinde yayg›n olarak kullan›lan serender tipindeki yap›lar, Kür-tün’de de bol miktarda yer almaktad›r. Eskiden m›s›r kurutmak amac›yla kullan›-lan bu yap›lar›n, günümüzde m›s›r ekiminin azalmas›yla art›k as›l amac›na fazla hizmet etmedi¤ini görüyoruz.
Kürtün’de bulunan koyun ah›rlar›na köm ad› veriliyor. Bilindi¤i gibi Çepni köy-lerinde çok say›da koyun yetifltirilir. Fakat Tafll›ca’da koyun besleme, belki de müfl-külat› yüzünden git gide azal›yor. Emine Nine, kay›nvalidesinin 10-15 koyunu ol-du¤unu, kendi babas›n›n ise toplam 60 koyun ve keçisi ve 18 s›¤›r› olol-du¤unu, fa-kat art›k kendilerinin koyun beslemedi¤ini söylüyor.
‹ç Anadolu’da s›k s›k karfl›m›za ç›kan el dokumas› kolanlar› burada da kömle-rin kap›s› da dahil olmak üzere birçok yerde görebiliyoruz. Emine Nine (Telli) bu el dokumas› ipleri kendisi yap›yor. Bizim gördü¤ümüz kolanlar›n iki boyu var. Bo-yut olarak di¤erinden daha genifl olan›na kolan ad› veriliyor. ‹nce olanlara ise sa-dece ip deniliyor. Emine Nine’nin kolanlar› yaparken kulland›¤› çeflitli aletler var. Bunlardan bir tanesi, dokuma amaçl› kullan›l›yor. Astar, bu aletle s›k›flt›r›l›yor. As-tar›n üzerine ince olarak at›lan kata arkaç deniliyor. Aralar›na koyup s›k›flt›rmay› sa¤layan ve kilim dokumada kullan›lan aletin ismi ise k›l›ç. Kolan›n üzerindeki uzun çizgiler ise eriç ismini al›yor. Yörede kirman yerine erçek denilen alet kulla-n›l›yor.
Hüseyin Güvendi’nin evinde bulunan ibrikler bak›r üzerine pirinçten yap›lm›fl, bu da ibri¤in de¤erini yükseltiyor. Ayr›ca, ibriklerin üzerindeki y›lan motifleri de dikkat çekiyor. Hüseyin Güvendi’nin tasarrufunda yer alan bir di¤er önemli mal-zeme ise, Güvenç Abdal’a ait oldu¤una inan›lan z›rh ve k›l›çt›r. Z›rh›n yaka k›sm›, omuz ve kol k›sm› sa¤lam olarak kalmas›na ra¤men di¤er k›s›mlar› kutsal oldu¤u-na ioldu¤u-nan›larak götürülmüfl. K›l›c›n sap› ise sonradan eklenmifl bir ahflap eklentiden olufluyor. Paslanman›n derinli¤inden k›l›c›n ne kadar eski oldu¤u anlafl›labiliyor. Paslanmayla do¤ru orant›l› olarak k›l›c›n ucundan bafllayarak k›n›na do¤ru devam eden yaz›larda yer yer silinmeler meydana gelmifl.
Koyun Kömü
Güvenç Abdal’a Ait Oldu¤una ‹nan›lan Z›rh ve K›l›ç Kolanlar
Kürtün’de geyikler için erenlerin mal› tâbiri kullan›l›yor. Eski zamanlarda geyik boynuzlar› evlere as›lsa da bu gelenek art›k köyde yaflam›yor. Bilindi¤i gibi Ana-dolu’nun bir çok yöresinde geyiklerin kutsal oldu¤una inan›lmaktad›r. Geyiklerin erenlerle birlikte gezdikleri ve sabah çok erken onlara göründükleri hatta sütlerini sa¤d›rd›klar›na inan›lmaktad›r. Giresun fieyh ‹dris yat›r›n›n bulundu¤u çevrede ge-yiklerin yak›nda bulunan tekkenin a¤açlar›n› getirerek yap›laca¤› yere b›rakt›kla-r›na dair bir inan›fl da bulunmaktad›r. Bu inan›fl›n Do¤u Karadeniz Çepnileri ara-s›nda sadece çok az k›sm›n›n kalm›fl olmas› dikkat çekicidir. Ancak Çepnilerin 19. yüzy›l›n ortalar›nda yapt›klar› göçle birlikte bu inan›fl›n fial Pazar›nda da yaflad›¤›-n› görüyoruz. Nitekim sancaklar›yaflad›¤›-n›n fial Pazar›nda bulunmas› ve burada topra¤a gömülmesi de geyikle ilgili inan›fl›n canl› olarak varl›¤›n› gösterir.
Bu yaz›da 1526 y›l›na kadar flecerelerini buldu¤umuz Güvenç Abdal Oca¤›n›n merkezi olan Kürtün’e ba¤l› Tafll›ca köyünün kültürel özellikleri üzerinde durduk. Yapt›¤›m›z derinlemesine araflt›rmalar, özellikle kültürleri daha özenle korudukla-r›na inand›¤›m›z kad›nlar aras›nda yapt›¤›m›z araflt›rmada gördüklerimiz, Do¤u Karadeniz yöresinde de h›zl› bir kültürel erozyon oldu¤unu göstermektedir. Kül-türel de¤iflim ise baz› güzelliklerin h›zla ortadan kalkmas›na sebep olmaktad›r.
D
D‹‹PPNNOOTTLLAARR
1 SÜMER, Faruk; 1992, Çepniler, Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›, ‹stanbul. 2 A.g.e
