••
••••••
TURK KULTURU
iNCELEMELERi
Dergisi
The Journal of Turkish Cultural Studies
OZET
Nizarniilmiilk'iin SiyaseHlame'sil1de zikredilen "vekll-i hass" iinvalll ara~t/rma eserlerde al1alitik bir mukayese yapI1madau Selfuklll saray
te~ki-latma dahi/ edilmektedir. Halbllki Selfllklll kayuaklarll1da rastlaumayall
bll iinvam ta~lyan emirill yapt/g/ i~i Selfukllllarda ve anlann uzant1S/ alan
bazl devletlerde "iist8dii'd-d8r"111 yaptlgl goriilmektedir. Kaynaklardaki
bi/giler yetersiz almakla birlikte bu emir saraym biUiill ihtiyaflanm ve
gorevlilerin iicretlerini hazil1edm tahsis edi/m bir kaYllakla kar~I1amaktal1 sart/mludur.
Anahtar Kel imeler
Ust8dii'd-d8r, Ustad-l saray, Vekil-i hass, Selfllklu sarayt, Niz8mUlmiHk,
Siyaset-name.
NizamUlmUlk'iin Siyaset-ntzme'sinde bir saray memuriyeti iinvam ola-rak zikredilen vekfl-i hasshk, metinde aC;lk bir ifade bulunmadlgl halde Selc;uklu devlet te§kilatl ile ilgili yaymlann hemen hepsinde bu devletin saray te§kilatma dahil edilmektedir. Ara§tlrmamlzda bu iinvanm Samfmi ve Gazneli saray te§kilatlannda bulundugunu, Selc;uklu ve diger bazl Orta-c;ag islam devletlerinde ise bu g6revi ustadu'd-dar veya aym terkibin farkh ifade edilmi§ §ekilleri (ustazu'd-dar, ustazu dar I ustaz-z dar, ustadu dar I ustad-z dar, usta-dar I ustad-dar VS.)1 ile ustad-z saraYliinvan olarak ta§lyan memurun yerine getirdigini ortaya koymaya c;ah§acaglz.
Selc;uklu devlet te§kilatl tarihinin ba§ta gelen kaynaklarmdan birisi olan Siyaset-name'nin aslmda ne maksatla yazIldlgl ve bu eserde verilen bilgilerin nasIl kullamlmasl gerektigi bilinen bir husustur. Ancak birc;ok
Yard. Do<;. Dr., Marmara Universitesi Fen-Edebiyat Faktiltesi Tarih Boltimtil
skucur@marmara.edu.tr
IKalka§endi,Subhu'l-
'A~a,
Kahire 1963, V, 54; Taki-eddin Ahmed Makrizi,Histoire desSultans Mamlouks, de l'Egypte, Franslzea tre. M. Quatremere, Paris 1845, I, 25-28, dn.
25; ism ail Hakkl Uzun<;ar§lh,Osmanlt Devleti Te§kilatma Medhal [bundan soma
yaymda onun sultanm talebi iizerine nasihat ve tavsiye mahiyetinde ka-Ierne ahndlgl gormezden gelinmekte ve uygulamadaki te§kilatl anlatmak maksadlyla yazl1dlgl varsayl1maktadlr. DolaYlSlyla daha once inceledigi-miz emfr-i hares ve emfr-i dad orneginde2 de oldugu gibi Siyaset-name'deki
memuriyetleri konu ile ilgili diger kaynaklardaki bilgilerle mukayese et-meden Sels;uklulara mal etmenin yanh§ bir yol oldugu goriilmektedir.
Nizamiilmiilk'e gore3 vekfl-i hasshk kendi zamanmda onemini
kaybet-mi§tir: Onceleri bu memuriyet hep tamnml§ ve saygldeger bir §ahsa veril-mekteydi. 0, saray mutfagl, §arab-hane, saraylar (seraha-yz hass/ veahur ile hiikiimdar s;ocuklanndan ve maiyetinden (hava§f) sorumludur. Her ay, gerekirse her giin meclis-i 'alfye S;lklP durumu arzetmeli, isti§are etmeli, olup biten ve ne ahp verdigi hakkmda bilgi vermelidir. Bu i§leri yapabil-mesi ve ba§anh olabilyapabil-mesi ise onun saygmhgl ve ha§metiyle miimkiindiir.
Goriildiigii gibi Nizamiilmiilk vekfl-i hassiinvamm ta§lyan bu memu-riyetin Sels;uklularda var olduguna dair bir bilgi vermedigi gibi; aksine onemini kaybettigini ifade etmektedir. Barthold6 Siyaset-name'ye auf
yapa-rak Samani saray te§kilatma dahil ettigi bu memuriyetten (vekfl)
Gerdizi'nin emfr ve vezfr ile birlikte bahsetmesinin onun Samanilerdeki Sadi S. Kucur, "Nizamiilmiilk'iin Siyaset-name'sine Sel'ruklu Devlet Te§kilatl A'r1Slll-dan Bir Bakl§:Emir-i Hares veEmfr-i Dad Ornegi", Tiirkliik Arafttrmalan Dergisi, Sayl 12, istanbul2002, 41-72.
Nizamii'l-Miilk, Siyaset-name, haz. M. Altay Koymen, Ankara 1999, Fars'ra metin s. 93, trc. s. 64. Aynca bkz. M. Altay Koymen, Biiyiik Selfuklu imparatorlugu Tarihi (Alp
Arslan ve Zamam), Ankara 1992,III,94.
4 W. Barthold, bu memuriyetin (vekfl) onemini kaybetmesinde, hiikiimdarlll
tasarrufundaki topraklann azaimasllla sebep olan ikta tevcihlerinin etkili olabilece-gini ileri siirmektedir (Turkestan Down to the Mongol Invasion, Thetford-Norfolk 19774, s. 307; V. V. Barthold, Mogol istilasma Kadar Tiirkistan, haz. Hakkl Dursun YlldlZ, Ankara 1990, s. 328). Ulke topraklanmn vergi gelirlerinin biiyiik bir klsml
ikta usilliiyle hizmet kar§lhglllda dagItllml§ olsa bile bu uygulamamn sultanlll ve sa-raYlll gelirlerini azaltabilecegini dii§iinmek isabetli goriinmemektedir. Gelirlerin da-gItlmlllda hiikiimdarlll ve saraylll onceligi olacagl a§ikardlr. 0 halde bunun burada iizerinde duracaglmlz ba§ka sebepleri olmahdlr.
Bu tamlama M. A. Koymen ne§rinde yoktur. Onun yerine zikredilen "farabha-yt
hass"lll "farab-hane"den sonra aynca belirtilmesi bize pek makul gelmediginden ve
diger ne§irlerde "seraha-yt hass" terkibi bulundugu i'rin bunu tercih ettik (Siasset
Nameh, n§r. C. Schefer, Paris 1891, I, 81;Siyeru'I-MulUk (Siyaset-name), n§r. H. Darke,
Tahran 1340, s. 112;Siyaset-name, n§r. M. M. <;ehardihi, Tahran 1334, s. 95). Diger bir ne§irde ise bunun yerine "sofra-yt hass" terkibi bulunmaktadlr (Siyaset-name ya
Siyeru'l-mulUk, n§r. A. Halhali, Tahran 1310, s. 63).
onemml gosterdigine i§aret etmektedir. Gaznelilerde ise Siyaset-name'de belirtildigi gibi saray hizmetlerinin yolunda gitmesi, saraym ihtiya~lannm kar§l1anmasl, mali i§ler ve harcamalar vekfl-i htissm sorumluluk alamna girmekteydi. Aynca 0 Gazneli hanedan iiyelerinin §ahsi miilklerini de idare etmekteydi.7 Bu arada konu ile ilgili baZI yaymlarda8 vekfl-i htiss ile
gorevleri ve mevkii baklmmdan farkhhk arz eden vekfl-i derin9
kan§tml-dlgl goriilmektedir.
Siyaset-name'de vekfl-i htisshgm Sel~uklularda bulunduguna dair bir ifade bulunmayl§ml teyid edercesine Sel~uklu devletleri ve onun uzanUSI olan devletler ile ilgili tarayabildigimiz kaynaklarda bu adl ta§lyan bir memuriyete rastlanmamaktadlr. Nitekim ismail Hakkl Uzun~af§l1llo da vaktiyle Sel~uk-namelerde boyle bir memuriyetin zikredilmedigini be-lirtmi§tir. 0 halde, vekfl-i htisshk gorevinin Sel~uklu devletlerinde ba§ka bir unvan ta§lyan bir memur tarafmdan yapl1dlgl ihtimali iizerinde dur-rriak gerekmektedir. Ger~ekten daha once Abbasilerde ve ~agda§l olan bazl devletlerde mevcut olan, sonra Sel~uklularda da goriilen iisttidii'd-dar ile
Siyaset-name'de zikredilen vekfl-i htiss iinvanlanm ta§lyan memuriyetler mukayese edildiginde ikisinin aym gorevi yapuklan ortaya ~lkmaktadlr.
Fakat konu ile ilgili yaymlarda vekfl-i htisshk Nizamiilmiilk'iin ve Uzun~ar§lh'nm zikredilen ifadelerine ragmen, iistelik bu eserlere auf ya-pl1arak yl1lardlr Sel~uklu saray te§kilatma dahil edilmektedir." Erdogan
7 C. E. Bosworth, The Ghaznavids Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994-1040,
Beyrut 1973, s. 68-69, 138.
8 Hasan Enveri, IstzlahaH Dfvanf Devre-i Gaznevf ve Selcukf, Tahran 1373, s. 210-211;
Gilller Nuhoglu, "Gazne!i Devlet Te§ki1au", Turkler, ed. H. C. Gilze!, K. <;it;ek, S. Koca, Ankara 2002, V, 290; Hanefi Palablylk, Valilikten imparatorluga Gazneliler
Dev-let ve Saray Te§kilatl, Ankara 2002, s. 215.
9Samaniler ve Gaznelilerde emirlerin ve vassallerin hiikiimdar saraymdaki temsilcileri,
Biiyiik Se!t;uklularda ise sultanm vezir ile irtibaum saglayan giirevli oldugu anla§llan
vekfl-i der (veya vekfl-i dar) it;in bkz. Nizamil'I-Miilk, Siyaset-name, haz. M. A.
Kiiymen, Ankara 1999, Farst;a metin S. 116, trc. S. 77; al-Bondari, Histoire de
Seldjoukides de l'Iraq, n§r. M. Th. Houtsma, Leide 1889,S.93-94; Aym mlf.,Irak ve
Horasan Selt;uklulan Tarihi, trc. K. Burslan, istanbul 1943,S.96; Heribert Horst, Die
Staatsverwaltung der Grosselgiiqen und HiJrazmsahs (1038-1231), Wiesbaden 1964, s.
17-18,25-26,99-100; A. E. Dehhuda, "vekil-i der",Lugat-name, XXVIII, 244; H. Enveri,
a.g.e., S.45-46.
10 i. H. Uzunt;ar§lll,Medhal, s. 37.
" ibrahim Kafesoglu,Sultan Melik§ah Devrinde Buyuk Selfuklu imparatorlugu, istanbul 1953,S.144; M. A. Kiiymen,Bilyuk Selfuklu imparatorlugu Tarihi, III, 94 (Saray te§-kilau klsml ilk defa 1966'da makale olarak yaymlanml§ur); Abdiilkerim Ozaydm,
Men;il'in Sel~uklularda iistadii'd-darhgm varhgml kabul ederek bir a~lk-lama yapmadan onun muhtemelen vekfl-i hasshk ile aym memuriyet
oldu-gunu belirtmesi ise bir istisna te§kil etmektedir.12
Abbasllerde iistadii'd-dar saray hizmetlilerinin reisidir ve mevkii de vezirden sonra gelmektedir. Halifeye oneekilerden intikal eden emanetleri korur, halifeye dua edildiginde ardmdan onun adl da zikredilir. i§lerinin ~oklugu nedeniyle ortahkta pek goriinmez. Bu goreve getirilenlerden ba-zl1anmn biiyiik servet edindiklerini, niifuz sahibi olduklanm ve devleti tahakkiimleri altma aldlklanm tespit edebilmekteyiz.13 Ara§urma eserlerde
rastlanmlyor ise de bu memuriyetin ~agda§ yazarlardan Garsu'n-Nl'me Muhammed b. Hilal es-Sabi'nin kaydma gorel4 Biiveyhilerde (Hied
320-454/Miladi 932-1062) iistazii'd-dar ve er-Ravendi'ye gorel5 Bavendilerde (H.
45-750/M. 665-1249) de iistad-l saray iinvamyla bulundugu anla§llmaktadu.
Ustadii'd-darhgm Sel~uklulardaki durumuna gelinee; once bu tiir ko-nularm ara§tmlmasmda kar§lla§llan bazl gii~liiklerden bahsetmek yerinde olacakur. Bizzat Sel~uklu devlet te§kilatml anlatan bir eserin meveut
01-maYl§l, in§a ve miin§eat mecmualannda biitiin memuriyetlere ait bilgi ve beIge bulunmaYl§l, siyasi tarihle ilgili kaynaklardaki bilgilerin tesadiifi ve yetersiz olu§u ve devlet adamlanmn c;ogu zaman ta§ldlgl iinvanla ilgisi olmayan durumlar nedeniyle zikredilmesi dolaylslyla bu memuriyetle ilgili de ayrmuh bir bilgiye sahip olamlyoruz. Ancak yine de Sel~uklulara muhtemelen Abbasilerden intikal ettigi anla§llan iistadii'd-dar
memuriye-Sultan Berkyaruk Devri Selfuklu Tarihi (485-49811092-1104), istanbul 2001, s.206;
Sa-lim Koca, "ilk Miisliiman Tiirk Devletlerinde Te§kiHit",Turkler, ed. H. C. Giizel, K. c;i~ek, S. Koca, Ankara 2002, V,155; Refik Turan, "Tiirkiye Sel~uklulan ve Anadolu Beyliklerinde Te§kil:1t",a.g.e., VII, 152-153; Nesimi Yazlcl,jlk Turk-jslftm Devletleri
Tarihi, Ankara 2002, s.191; Aydm Taneri, Osmanlt Devletinin Kurulti§ Doneminde
Hu-kumdarlzk Kurumunun Geli§mesi ve Saray Hayatz - Te§kilfttz,istanbul 200Y, s.60;
Mus-tafa Demir, Buyuk Selfuklular Tarihi, Sakarya2004, s.171.
12Erdogan Mer~il,MuslUman- Turk Devletleri Tarihi, Ankara 19932, s.170; Ali Sevim-E.
Mer~il,Selfuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Te§kilftt ve Kiiltiir, Ankara 1995, s.506 (Eser iki yazarh olmakla birlikte bu klsml te§kil:1ttarihi ile ilgili ara§tlrmalar yaptlgl bili-nen E. Mer~il'in yazdlgml farzediyoruz).
13 A. E. Dehhuda, "iistadu'd-dar", a.g.e., IV,2102; aym mlf., "iistazu'd-dar", a.g.e., IV, 2104; H. Enveri,a.g.e., s.215-216.
14 el-Hejevfttu'n-Nftdira, n§r. Salih el-E§ter, Beyrut19872, s.58.
15Rfthatu's-Sudur ve Ayetu's-Surfir der- Tftrih-i Al-i Selfuk, n§r. Abbas ikbal, Tahran 1364,
s.356-357; Rfthat-us-Sudur ve Ayet-ils-Surfir (Gonullerin Rahatz ve Sevinf Alftmeti), trc. Ahmed Ate§, Ankara 19992, II, 327-328.
tiyle ilgili Biiylik Sel~uklular, Irak ve Kirman Sel~uklulan, Harizm§ahlar, Sincar Zengileri, Begteginliler ve Tiirkiye Sel~uklulanna ait kaynaklarda rastlayabildigimiz bilgileri degerlendirmeye ~ah§ahm.
Bu emirin iinvanmm yukanda orneklerini verdigimiz gibi kaynak-larda farkh §ekillerde kullamldlgl goriilmektedir. Ustfidu'd-dfir esas itiba-riyle Arap~a 'ustfid've 'dfir' kelimelerinden olu§turulmu§ bir isim tam lama-sldlr. Bu iinvanm imlasmdaki farkhhklardan birisi 'ustfid' kelimesinin devrin Fars~a kaynaklannda 'ustfiz'a donii§mesinden, digeri ise 'ustfid'
kelimesinin Arap~a tamlamalarda 'Ustfidu', Fars~a tamlamalarda 'ustfid-i'
§eklinde okunmasmdan kaynaklanmaktadu. Memliiklerde ise herhalde Tiirk~enin etkisiyle ustfidu'd-dfir ve ustfidu dfirm ustfidfir ve ustfid-dfir §ek-linde yazlldlgl ve okundugu goriilmektedir.
Biiyiik Sel~uklular doneminde ustfidu'd-dfir olarak tespit edebildigimiz tek isim daha soma Bagdad amfdligine getirilen Ebil Said el-Kayini'dir. Ancak bu §ahls sultamn degil, onun veziri Amidiilmiilk el-Kiindiiri'nin
ustfizu dfindlr. el-Bundad6 el-Kayini'den Sultan Tugrul Beyin H. 455 (M.
1063) yl1mda Bagdad damfimml7 (iltizamlm) 58.00018 dinar kar§lhgmda ona
vermesi dolaylSlyla bahsetmektedir. Aynca onun (vezfrin saraymm) mut-fak i§lerini idare ettigini de belirtmektedir. Bu kaylttan hareketle kaynak-lara intikal etmese de tabiatiyle Sultan Tugrul Bey'in saraymda da bir
ustfidu'd-dfinn bulundugu dii§iiniilebilir. Ancak bundan pek em in degiliz. <;iinkii Nizamiilmiilk'iin vekfl-i hfisshgm kendi zamanmda (Sultan Alp Arslan ve Melik§ah devrinde) (vaktiyle hizmetinde bulundugu Gaznelilere nispetle) onemini kaybettigini belirtmesini, emfr-i haresve sahib-ihaber
memuriyetlerinde oldugu gibi/9 bu memuriyetin de Sel~uklu saraymm
geli§mekte oldugu ilk donemlerinde mevcut olmadlgma bir i§aret olarak almak miimkiindiir. Bizzat Biiyiik Sel~uklu saraymda vekfl-i hfiss veya
ustfidu'd-dfir iinvamm ta§lyan bir memuriyete rastlanmamasl, aksine daha ge~ tarihlerde Biiylik Sel~uklulann uzantlsl olan devletlerde, iistelik
ustfidu'd-dfir iinvamyla ortaya ~lkmasl, §imdilik bu gorii§iin isabetli olabile-cegini gosteriyor.
16 al-Bondari, n§r., s. 26; tre., s. 24.
17 Daman hakkmda bkz: Harnza Aktan, "Daman", TDV islam Ansiklopedisi, istanbul
1993, VIII, 450-453.
18 ibnii'l-Esir bu rniktan 150.000 olarak verrnektedir (el-Kamil ji't-Tarih, n§r. C. J.
Tornberg, Leiden 1864, Beyrut 1989, X, 25-26;islam Tarihi el-Kamil ji't- Tarfh
Tercii-mesi, tre. A. Ozaydm, istanbul1987, X, 41).
Daha once Sultan Mahmud'un ustadu dan olan ve H. 526 (M. 1132)
yl1mda mallan miisadere edilmesi nedeniyle zikredilen Kutlug er-Re§idi Irak Sel~uklulan doneminde rastladlglmlz bir ustadu'd-dardlr. Sultan Tug-rul'un veziri Ebu'l-Kaslm ed-Derguzini onu 80.000 dinar vermeye mecbur etmi§, hatta 30.000 dinar daha alarak onu fakirle§tirmi§tir. Bu meblaglar bir ustadu'd-dfmn mall giiciinii gostermesi baklmmdan onemlidir.20
Kirman Sel~uklulannda da ustadii'd-dar terkibinin e§ anlamllSl olan
iistad-l saray iinvanma rastlamaktaYlz. Vezirlige tayin edilen Nasiriiddin Ebu'l-Kaslm yakla§lk olarak H. 575 (M. 1179)'ten once bu gorevde bu-lunmaktayd1.21
Sincar Zengilerinden Kutbiiddin b. Zengi II'nin iistazii dan Ahmed b. Y orunku§ haslmlannm hasedi iizerine azledilip hapsedilmi§ ve biitiin servetine el konup a~ buakl1ml§ ve nihayet H. 615 (M. 1218) yl1mda 01-mii§tiir. Onun giizel ahlakh, §air, mal-miilk sahibi, itibarh, iilkenin gidi§a-una vaklf ve hiikiimdanna tavsiye ve nasihatte bulunan bir kimse oldugu zikredilmektedir.22
Begteginlilerde (H. 526-630/M. 1132-1233) de saray te§kilatmda
hacibii'l-hiicdibdan soma ustadii'd-dar bulunmaktaydl. 0 saray masraflann-dan ve mutfagm denetiminden sorumluydu. Muhtemelen nuvvab-l matbah
memuriyeti ona baghydl. H. 623 (M. 1226) yl1mda tHen Muhammed b. Istafan, KokbOri'nin iistadii'd-dan idi.23
Hakkmda en fazla bilgiye sahip oldugumuz iistadii'd-dar ise Harizm§ahlann saraymda gorev yapan ihtiyariiddin Cemal'dir. Bu §ahls onceleri zerrad (zlrh~l) olarak Hindistan'da sultanm zered-hanesinde
(silah-hane/zlrh-hane) iken buraYl terketmi§, soma gosterdigi bir yararhk iize-rine bu makama getirilmi§tir. 0,hazine gelirlerinden ve vergilerden ayn-Ian bir miktan, fumlar, mutfaklar ve ahlrlarm masraflanna, gorevlilerin
20ai-Bondar\:, n§r., s. 162; trc., s. 152; A. K. S. Lambton, "The Internal Structure of the
Saljuq Empire", The Cambridge History of Iran, (The Saljuq and Mongol Periods), ed.J.
A. Boyle, Cambridge 1968, V, 251.
21 Efdaluddin el-Kirmani, Badaiu'l-Ezman fi Vekai'i Kirman, AraP9a trc. S. M. Ali, B.
M. Cum'a, el-Haram B. A. E. 2000, s. 130; E. Mer9il, Kirman Selfuklulan, Ankara 1989, s. 112-113,159.
22 Kamal ai-Din ibn al-Adim, Bugyat at-Talab fi Tanh Halab Selfuklularla ilgili
Haltercemeleri, yay. A. Sevim, Ankara 1976, s. 94, metin s. 305-310.
23ibnu'I-Mustevf'i, Tarfhu Erbil, n§r. Sami b. es-Seyyid Hamas, Irak Cumhuriyeti 1980,
II, 45; Giilay Ogun Bezer,Begteginliler: Erbil'de Bir Turk Beyligi (526-630 /1132-1253), istanbul 2000, s. 125.
iicretlerine ve uygun gordiigii yerlere harcardl. Yolsuzlugun onlenmesi i~in odeme emirleri vezir, mustevfi, mu§rif, naZlr ve anz tarafmdan imza-lanmaktaydl. Bunlarm naibleriyle birlikte imza SaYlSlonikiyi bulmaktaydl.
Nesevi24 ihtiyariiddin Cemal'in H. 621-624 (M. 1224-1227) Yillanna
ait harcamalarmm hesablm vermemesi iizerine, Sultan Celaliiddin Harizm§ah'm ondan hesap sordugunu ve 150.000 dinar a~lgl ~lktlgml bil-dirmektedir. Kendisinden bunu 6demesi istendiginde, 0verilmesi gereken miktan tahsil edebilmek i~in vezire ve diger man sIb sahiplerine 60.000 dinar vermege mecbur kaldlgml a~lkladl. Soz konusu devlet adamlanndan elini kirletmeyen Mustevfi Semsiiddin Muhammed'in dl§mdakiler bu it-hamdan kurtulabilmek i~in a~lgl 90.000 dinara indirmenin yolunu buldu-lar. Ustazu'd-dar bu borcun tahsili i~in slkl§tmhnca intihar etmeye kal-kl§ml§; bunu duyan sultan da tahsilattan vazge~ip onu gorevden azlet-mekle yetinmi§tir. Yerine ise devletin Ylklh§ma kadar bu gorevde kalan Sihabiiddin Mesud b. Muhammed tayin edilmi§tir.
Ustadu'd-diirm varhgml en ~ok tespit edebildigimiz devlet ise Tiirkiye Sel~uklulandlr. Bu devlet te§kilatmda birisinin adl verilmeyen yedi
ustii-du'd-dara rastlamaktaYlz. Bunlann ilki, 1. izziiddin Keykavus'un (H. 608-616) Mengiiciiklii Erzincan meliki Behram§ah'm klZl Sel~uk Hatun ile evliligi dolaylSlyla zikredilmektedir. Saraydan hediye olarak gotiiriilecek degerli e§ya ve se~kin hizmet~iler adl verilmeyen ustiidu'd-diir tarafmdan
emir-i meclise teslim edilmi§tir. Onun bazl beylerin hammlarma da emir-i
meclis ile Erzincan'a gidip melikeyi getirme gorevini verdigi goriilmekte-dir.25
Adl ge~en sultanm yaptlrdlgl Sivas Darii§§ifasmm H. 615 (M. 1218) tarihli vakfiyesine gore26 bu vakfm ve iilke vaklflannm mutevelli ve
niizlrh-gma tayin edilen ve aym zamanda el-hazinu'l-hass olan Cemaliiddin Ferruh b. Abdillah'm ustadu'd-diir iinvamm ta§ldlgl da goriilmektedir. 0, <;an-km'da H. 633 (M. 1235) tarihli kitabesinde diiril'l-iijiyye, bugiin ise Ta§
Mescid adlyla amI an bir darii§§ifa yaptlrml§tlr. Darii§§ifamn kitabesindeki
24
en-Nesevi, Sfretii's-Sultan Celaliiddin Mengiibirtf ibni's-Sultan Muhammed ibn Teki§ ibn
ilArslan ibn AtSlZ ibn Muhammed ibnAnu§tegin, n§r.O.Houdas, Paris 1891, s.178-180.
25 ibn Bibi, el-Evamirii'I-'Ali1iyye ji'I-Umi1ri'I-'Alaiyye, n§r. Necati Lugal, Adnan Sadlk
Erzi, Ankara 1957, I, 246; a.g.e.,trc. MlirseI Oztlirk, Ankara 1996, 1,197. Tlpklbaslm ne§rindeki imlasliistazu'd-dardlr (ibn Bibi,a.g.e., haz. A. S. Erzi, (Tlpklbaslm), An-kara 1956, I, 178).
26 Vak1flar Genel MlidlirIligli Ar§ivi, Defter nr. 584, Slfa nr. 138, S.290; Refet Yinanc;, "Sivas Abideleri ve Vak1flan",Vaklflar Dergisi, Ankara 1991, XXII, 26-27, 40.
"el-'tUlkf" lakabma gore onun gulam kokenli ve babasmm admdan da mtihtedi oldugunu anhyoruz.27 Aym kitabede Cemaltiddin Ferruh'un
tinvam "el-lala el-atabekii'l-melikf"dir.28 0, H. 634 (M. 1237) yl1mda II. Glyastiddin Keyhusrev tahta ~lktl~ slrada ve Eyyftbilere kar§l ~lkllan Meyyafankin seferine katlhp dondtigti H. 639 (M. 1241) yl1mda lala ve
iistazii'd-dar,29 H. 640 (M. 1242-3) yl1mda aym yerde yaptlrdlgl darii'l-hadis
ile ttirbe (makbere) kitabesinde ise sadece "el-atabeg" olarak zikredilmekte-d. 30
lr.
II. Glyastiddin Keyhusrev'in, oglu II. izztiddin Keykavus'un
atabegligine tayin ettigi Mtibariztiddin Armagan-§ah iistadii'd-dar tinvamm ta§lmaktaydl.31 Bu kaylttan onun daha once Se1~uklu saraymda bu
memuriyette bulundugu anla§llmaktadlr. Ancak onun gorev stiresi Cemaltiddin Ferruh'unki ile aym d6neme rastlamaktadlr. Bu durumda onun II. Glyastiddin Keyhusrev'in tahta ~lklSlndan bir stire soma Cemaltiddin Ferruh'un uhdesindeki bu g6reve getirildigi, atabeg olunca da Cemaltiddin Ferruh'un tekrar iistadii'd-darhga tayin edildigi tahmin edile-bilir. Sultan ondan Borgulu'da (Uluborlu) mahpus bulunan tivey karde§-leri Klh~ Arslan ile Rtikntiddin'i oldtirtmesini istemi§ ise de 0 bu emri muhtemelen yerine getirmemi§tir. Armagan-§ah'm daha soma Babai isya-nml (R. 637/M. 1240) bastlrmak i~in gorevlendirildigini ve ba§anh oldu ise de §ehit olmaktan kurtulamadlgml biliyoruz.32
Aym zamanda emfr-i anz olan Ustazii'd-dar Nizamtiddin Ali b. ilalml§'m da bir e1~i heyetine katlldlgml ve II. izztiddin Keykavus'un H. 654 (M. 1256)'te Konya'dan aynlmak zorunda kah§mdan soma, §ehri ko-rumak, ~lkan kan§lkhklan yatl§tlrmak ve Mogollara verilecek tuzguyu33
(hediye) hazlflayabilmek i~in Mogol silVa§mdan kurtulup Konya'ya
ge1di-27 ismail Hakkl [Uzun«ar§lh], Anadolu Turk Tarihi Vesfkalarmdan Tokad, Niksar, Zile,
Turhal, Pazar, Amasya Vilayet ve Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitabeler [bundan
soma Kitabeler], istanbul 1927, s. 100. Kitabe ve darii§§ifa i«in aynca bkz. Y11maz
Onge, "(:ankm Darii§§ifasl", Vakljlar Dergisi, Ankara 1962, V, 251-255; R. Yinan«,
a.g.m., s.27.
28 Bu iki iinvamn birlikte kullamlmasl Sel«uklularda lalahk ileatabeglik arasmdaki
ili§kiyi tespit a«lSlndan onemlidir.
29ibn Bibi,a.g.e., Tlpklbaslm, s. 464-465,510; a.g.e.,trc, II, 19-20,58.
30ismail Hakkl [Uzun«ar§lh],Kitabeler, s. 100. 31 •
Ibn Bibi,a.g.e., TIpklbaslm, s. 473;a.g.e., trc., II, 27-28.
32 Hayau hakkmda bkz. Osman Turan, "Sel«uklu Devri Vakfiyeleri II. Miibarizeddin
Er-Toku§ ve Vakfiyesi",Belleten, Sayl 43, Ankara 1947, s. 420-423.
33"Tuzgu" i«in bkz. Erdogan Mer«il, '''Tuzgu' Kelimesi ve Sel«uklu Devrinde
gini ve e1inden ge1eni yaptlgml gortiyoruz.34 Diger iistadii'd-dar Emintiddin
Yakut, II. izztiddin Keykavus taraftandlr ve IV. Rtikntiddin KIller Arslan sultan oldugu zaman Pervane Muintiddin Stileyman diger Keykavus taraf-tan emirler ile birlikte onu da Mogol kumandam AImcak Noyan'a gonde-rip oldtirtmti§ttir.35 III. Glyastiddin Keyhusrev H. 664 (M. 1266) yIlmda6
ya§mdayken tahta erlktlgmda aym zamanda iistadii'd-dar, miitevellf-yi evkafz
memalik ve musahib-i hazret oldugu anIa§llan Emfr-i dad Emintiddin Isfahani ise ona bir erokhususta yardimci olmu§tur.36
Ttirkiye SeIerukIuIannda rastladiglilliz son iistadii'd-dar Sahib Ata Fahrtiddin Ali'nin Sivas'ta yaptlrdlgl Gok Medresenin (Sahibiyye Medre-sesi) H. 678 (M. 1280) tarihIi vakfiyesinde37 zikredilen Bahatiddin'dir.
Va-kIf ge1irlerinin smulan verilirken bunlann arasmda Ustadii'd-dar
Bahatiddin'in de bir mtilkti bulundugu gortilmektedir. Ancak onun hak-kmdaki bilgimiz bundan ibarettir.
Goruldugu gibi bu §ahislar hakkmda kaynaklarda zikredilen biIgiIe-rin buyuk klsml maalesef onlann iistadii'd-darhkIanm aydmIatacak du-rumda degildir. OzellikIe saray memuriyetlerinin uygulamada sabit olma-dlgl, sultamn zaman zaman emirlerine ba§ka geerici veya daimi gore vIer, dolaylSlyla yeni unvanlar verdigi gortilmektedir. AsImda bu uygulama butun bu duzensizIigine ragmen gulam sisteminin esasml te§kil eden gu-ven unsurunun onemini de ortaya koymaktadlr.
Soz konusu olumsuzIukIara ragmen SeIerukIu saraymdaki iistadii'd-dar veya iistad-z saray hakkmdaki bilgileri §oyle htilasa etmek miimkundur: Btittin saray emirleri gibi gulam sistemiyIe yeti§mi§tir. Sarayda derece itibariyIe hacibii'l-hiiccabdan soma ikinci adamdlr. Asll gorevi saraym fmn, mutfak, ahu gibi butun birimlerinin ihtiyaerlanm ve saray persone1inin maa§lanm hazine gelirlerinden tahsis edilen bir kaynaktan kar§llamaktlr. Bir §ehzadeye klZ istemeye giderken goturtilecek hediyeIer, gidecek heyete onun tarafmdan teslim edilmekte veya Mogollara verilecek hediye1er onun tarafmdan hazlrlanmaktadlr. Asll gorevinin dl§mda elerilik, §ehri korumak
34 ibn Bib!, a.g.e., Tlpklbaslm, s. 566, 623; tre., II, 101, 148; ibn Bib!, "Muhtasar
Selcuk-niime", Ahbar-l Selacika-i Rum, yay. Muhammed Cevad Me§ko.r, Tahran 1350h§, s. 261; ibn Bib!,Anadolu Selfuk!Devleti Tarihi, tre. M. Nuri Geneosman, An-kara 1941, s. 259.
35ibn Bib!,a.g.e., Tlpklbaslm, s. 642; tre., II, 164; ibn Bib!, "Muhtasar Selcuk-niime", s.
299; ibn Bib!,Anadolu Selfuki Devleti Tarihi, s. 269.
36
Kerimuddin Mahmud, Miisameret iiI-Ahbar, n§r. O. Turan, Ankara 1944, s. 88;a.g.e.,
tre. M. Ozturk, Ankara 2000, s. 66-67.
ve ~lkan kan§lkhklan gidermek gibi ge~ici gorevler tistlenebilmektedir. Yaptlgl harcamalarda yolsuzluklan onlemek i~in Harizm§ahlarda oldugu gibi divan-z a'la tiyelerinin tasdiki gerekiyordu. Buna ragmen bulundugu mevkiin maddi ve manevi gtidinden faydalanarak diger ytiksek mevkiler-deki devlet ricali gibi servet sahibi, itibarh ve ntifuzlu olabiliyor ve suistimal yapabiliyordu. Bununla birlikte bazllanmn haymever oldugu ve vak1flar kurdugu da gortilmektedir. Yine gulam sisteminin gtiven unsuru-nun bir ozelligi dolaYlSlyiyle yaygm olarak el-hazinii'l-hass, emir-i meclis,
miitevelli-yi evkafz memalik, emir-i dad veya atabeg gibi ba§ka gorevleri de
birlikte yapabilmektedir. Ancak bu tinvanlardan bazl1annm aktif gorev ifade etmedigi, daha onceki gorevinden dolaYl lakap olarak ta§mmaya de-yam etmekte olabilecegi de gozardl edilmemelidir.
Bu memuriyet, Sel~uklulann ~agda§l olan Eyyubilerde38 ve daha soma
geli§erek MemlUkierde39 de aym veya benzeri adlarla devam etmi§tir.
Daha once emir-i hares-emir-i datO ve burada da vekil-i
hass-iistadii'd-dar hakkmda yaptlglmlz incelemelerde gortildtigti gibi, Nizamtilmtilk'tin
Siyaset-name'sini veya benzeri eserleri diger kaynaklarla analitik bir
muka-yesesini yapmadan kullanmanm, dolaylSlyla devlet te§kilatl ile ilgili tinvanlan veya gorevleri geli§igtizel ilgili devlete mal etmenin metodolojik a~ldan yanll§ bir yol oldugunu da burada belirtmeliyiz.
"THE POST OF'!VAKiL.! KHAss' AND'uSTAD AL-DAR' IN THE SELJUQ COURTS"
Abstract
In most research studies the title "wakil-i khass" mentioned in Nizam al-Mulk's Siyasat-nama is iften regarded as a post in the Selj'uq court organization. Without refirring to an analytical comparison. In fact, this title is unavailable in Selj'uq sources and instead in Selj'uqs and in some states following then, an cifficer, titled "ustad al-dar", carries out that duty. However the iriformation about this post given in the sources of the area is insufficient, this amfr, is known to be responsible for providing with the needs of the court as well as the payment made to the court staff from the court treasure.
Keywords
Ustad al-dar, ustad-t saray, wakfl-i khass, Seljuq court, Nizam al-Mulk, Siyasat-nama.
38Ramazan Se§en,Salahaddin Eyyubf ve Devri, istanbul 2000, s. 242.
39Kalka§endi:,a.g.e., Kahire 1963, IV, 19-20; Taki-eddin Ahmed Makrizi, a.g.e., s.
25-28, dn. 25; ism ail Yigit, "Siyast - Dinf - Kiiltiirel- Sosyal" islam Tarihi MemlUkler
(648-923/1250-1517), istanbul 1991, s. 191; A. Levanoni, "Ustadar", EP, X, 925a; i. H.
Uzunl>ar§lh,Medhal, s. 338-340, 342.