2.5.1.1. Hafif Düzeyde Zihinsel Engelliler
Hafif düzeyde zihinsel engelliler 50-69 arası zekâ puanına sahiptir.Bütün zekâ engelinin yaklaşık %85’ini kapsamaktadır.27
Hafif düzeyde zihinsel engelli çocukların çoğunluğu okul yıllarına kadar hatta bir kısmı ileri sınıflara kadar fark edilmezler. Bu gruptaki çocukların çoğunluğu öğretmenlere sunulan rehberlik hizmetleri veya çocuğa sunulan destek hizmetleriyle eğitimine devam etmektedir. Az seviyede zihinsel geriliği bulunan çocukların öğretim programlarında ilkokulda ve ortaokulda okuma yazma, akademik beceriler, günlük yaşam becerileri ve temel matematik becerilerine ortaöğretimde ise iş ve mesleki eğitim etkinliklerina ağırlık verilmektedir. Günlük yaşam becerilerinin ve mesleki eğitim becerilerinin öğretimine erken yaşlarda başlanılması durumunda bu bireyler yetişkinlik dönemlerinde iletişim ve sosyal beceriler yönüyle oldukça iyi bir gelişim sağlayabilmektedirler. Hafif düzeyde zihinsel engelli çocuklar; yeme-içme, giyinip-soyunma, tuvalet, okuma-yazma, matematik becerileri kazanabilirler. Uygun iş eğitimi aldıkları zaman yetişkinlik çağında uzman eğitimi olmadan, basit işlerde çalışabilirler. En az destek ile ve ya desteğe gereksinim duymaksızın hayatlarını devam ettirebilirler.
Az seviyede zihinsel bakımdan yetersiz olanlar kendi yaşıtlarından daha sonra konuşurlar. Kelimelerde bazı seslerin atlanması, bazı seslerin eklenmesi ya da seslerin yanlış söylenmesi gibi konuşmada sorunlar görülmektedir. Kısıtlı kelime ve cümleler ile çevresindeki kişilerle iletişim kurmak için konuşurlar. Akademik kavramları geç öğrenirler, dikkat süreleri kısa ve dağınıktır, yakın zamanla ilgilenirler, uzak gelecekle ilgilenmezler, somut kavramları soyut kavramlara göre daha çabuk algılarlar, zaman kavramının oturması geç olur, genelleme ve transfer azdır, tümevarım yöntemi daha çok işe yarar, sözcük dağarcıkları ve bellekleri zayıftır, konuşmaları akıcı değildir, okurken okuduklarını anlamazlar, güvenleri düşüktür, duygu ve düşüncelerini doğru ifade edemezler. Değişime karşıdırlar,
26Genç, a. g. e. .s.93
27 Necmiye Ün, Zihinsel Özürlü Çocuklarda Fiziksel Uygunluk Eğitiminin Reaksiyon Zamanı
sorumluluk almaktan kaçınırlar, sosyal faaliyetlere katılmak istemezler, kurallara uymada zorlanırlar.28
2.5.1.2. Orta Düzeyde Zihinsel Engelliler
Orta düzeyde zihinsel engelli çocuklar 35-49 arası zekâ puanına sahiptir. Orta düzeyde zihinsel geriliği bulunan çocukların büyük bir kısmının engeli okul öncesi dönemde fark edilmektedir. Sıklıkla davranış problemleri görülmektedir. Sosyal kurallara uygun davranmaları zayıftır. Yönergelere uygun davranmakta güçlük çekerler. Bu çocuklar öğrencilik çağlarında çoğunlukla özel sınıflarda eğitim görmektedir. Bu çocuklara okuma yazma ve aritmetik becerilerinin öğretimi oldukça sınırlıdır. Günlük yaşam becerilerinin öğretimi yapılandırılmış bir eğitimle mümkün olmaktadır, ancak sosyal kuralları fark etmeleri çok zayıftır.29
2.5.1.3. Ağır Düzeyde Zihinsel Engelliler
Ağır düzeyde zihinsel engelliler 20-34 arası zekâ puanına sahiptir. Okul öncesi dönemde motor gelişimlerinin zayıf olduğu, çok az konuştukları, sözel iletişimin az ya da hiç gelişmediği görülmektedir. Temizliklerini ve kendilerine baka bilmeyi sınırlı bir düzeyde geliştirmektedirler. Bakımları için yaşam boyu diğer kişilere bağımlıdırlar.30
Orta düzeyde zihinsel engelli çocuklarda oldukça fazla dil ve konuşma bozuklukları duygusal, davranış ve sosyal problemler görülmektedir. Banyo gerçekleştirirken bir başkasının desteğine ihtiyaç duyarlar. El yıkama ve kurulama becerilerini kısmen yerine getirebilirler. Tuvaletlerini yapmayı kısmen öğrenebilirler, bakımlarında sürekli bir başkasının yardımına ihtiyaç duyarlar. Sözel yönergeleri anlamada ve bunun gereğine uygun hareket etmekte zorluk yaşarlar. Algılama yetenekleri çok sınırlıdır. Dil ve konuşma bozukluklarından dolayı çevreleriyle sınırlı düzeyde iletişim kurabilirler. Birçoğu okuma, yazma ve aritmetik yetenekleri, sürekli karşılarına çıkan bazı kelimelerin, işaretlerin ve sayıların tanımlamasını yapabilirler.
Bunun gibi kişiler bir şeyin paketlenmesi ve etiketin yapıştırılması gibi mekanik görevleri uygulayarak öğrenmeyi sağlayabilirler. Hayatlarını devam ettirmede daha çok yetişkin desteğine ihtiyaçları bulunmaktadır. Zihinsel yetersizliğin seviyesinin artması ile bireylerin yemek yeme su içme, kıyafet giyme, kıyafeti çıkarma, tuvalete
28 Ün, a.g.e, s.41.
29 Dilara Özer, Engellilerde Beden Eğitimi ve Spor, Nobel Yayın Dağıtım. Ankara; 2001s.25 30 Özer, a.g.e, s.25.
gitme gibi ana yetenekleri öğrenmede zorluk yaşadıkları bildirilmiştir. Ayrıca diğer insanlara olan bağımlılıklarında artış göstermektedir.31
Orta ya da ağır seviyede zihinsel yetersizliği bulunan çocuklar konuşma sorunlarına ilaveten az sayıda kelime ve cümleler ile duygularını, düşüncelerini ve dileklerini açıklarlar. Konuşmaların kısıtlı olduğu ve ya olmadığı zamanlarda dileklerini açıklamada sesleri ve ya işaretleri kullanırlar.
Orta ya da ağır seviyede zihinsel yetersizliği bulunanlar günlük hayatlarında zihnen, fiziken ve sosyal bakımdan yaşıtlarından farklılık gösterdikleri için yaşıtları ile iletişimlerinde zorluklar yaşamaktadırlar. Sosyal yetenekler de zihinsel yetersizliğin seviyesine göre değişmekte, en alt grupta bulunan çocukların bu yetenekleri de çok kısıtlı olmaktadır.
2.5.1.4. Çok Ağır Düzeyde Zihinsel Engelliler
Çok ağır düzeyde zihinsel engelliler 0-19 arası zekâ puanına sahiptir. Bu engel grubuna sahip bireylerin çoğunlukla nörolojik problemleri vardır. Birden fazla engelleri vardır ve sürekli gözetime muhtaçlardır. Genellikle beyin, omurilik ve çevresel sinir sistemi problemleri, kas hastalıkları ve erken yaşlarda duyu-motor işlevlerinde uyarı eksikliği nedeniyle önemli yetersizlikler görülmektedir. Bu çocuklarda doğuştan kaynaklanan bedensel bozukluklara sıkça rastlanmaktadır.
Bu yüzden çok uzun yaşayamazlar. Çok azda olsa motor alanda gelişim göstermektedirler. Tek sözcükle açıklayabildikleri kısıtlı ifadeleri bulunmaktadır.32
Down sendromu bulunan kişilerde benzer fiziksel özelliklere sahiptir. Kulaklarında, başlarında, gözlerinde, parmak yapılarında ve kaslarının zayıflığında ayırt edici özellikler bulunmaktadır. Bu grupta yer alan bireylerin birçoğu eşgüdümde, dengede ve ince-el yetenekleri olan işlerde güçlükler yaşarlar. Bu tür bireylerin yaklaşık yarısında beyinlerinde hasar görülmesinden dolayı işitmede, görmede ve fiziksel aktivitelerde bozukluklar gözlemlenebilir. Bu özürlerin ağırlık seviyesine göre fiziksel aktivitelerini yapmada uygulanacak yardım farklılık göstermektedir.
31 Özer. a.g.e,.s.25.
32
2.5.2. Eğitsel Sınıflandırma
2.5.2.1. Eğitilebilir Zihinsel Engelliler
Eğitilebilir zihinsel engelli çocuklar 50 ve 70 arası zekâ puanına sahiptir. Gelişimleri normallerden önemli bir farklılık göstermediğinden dolayı çoğunlukla okula başlayana kadar farkına varılmaz. Okula başladıkları zaman özellikle akademik çalışmalarda karşılarına çıkan zorluklar sonucunda gerilikleri ortaya çıkmaktadır. “Eğitilebilir” terimi bu grupta ki çocukların okuma, yazma, matematik gibi temel akademik yetenekleri öğrenebileceklerini ifade etmektedir.33 Eğitilebilir zihinsel engelli çocuklar öğrencilik dönemlerinde akademik anlamda yetersizlikler gösterirler. Ortalama olarak ilkokul son sınıf düzeyinde akademik beceriler kazanabilirler. Fakat bu seviyeye engeli olmayan akranlarına göre daha gecikmiş bir şekilde ve daha ileri yaşlarda ulaşabilirler. Eğitilebilir terimi bu gruptaki zihinsel engeli bulunan çocukların temel düzeyde okuma yazma ve matematik becerileri öğrenebileceklerini ve özel eğitim fırsatlarıyla normal okul programlarından faydalanabilecekleri göstermektedir.
2.5.2.2. Öğretilebilir Zihinsel Engelliler
Zekâ bölümleri 25-50 arasında yer almaktadır. Eğitilebilir grubun vardığı başarı seviyesine ulaşamazlar, bu yüzden okuma, yazma, matematik gibi temel akademik yeteneklerin eğitimi uygun olmamaktadır. Özel eğitimle günlük yaşam faaliyetlerini, sosyal uyum, pratik iletişim ve öz bakım yeteneklerini öğrenebilirler. 34
Öğretilebilir zihinsel engelliler okul öncesi zamanda yetersizliklerinin farkına varılmaktadır, çünkü akranlarından gelişim özellikleri yönüyle büyük seviyede farklılık gösterirler. Öğretilebilir terimi bu gruba giren engellilerin temel akademik becerilerde eğitilemeyeceğini ve günlük yaşamlarında iletişim, öz bakım ve sosyal becerileri öğrenebilecekleri anlamına gelmektedir. 35
33
Çağlar Doğan, Geri Zekâlı Çocuklar ve Eğitimi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları No:39 Ankara.1987. s. 15, 29, 247
34 Doğan, a.g.e, s. 15, 29, 247 35 Doğan, a.g.e, s. 15, 29, 247
2.6. ZİHİNSEL ENGELİ BULUNAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ