• Sonuç bulunamadı

2.5. FONOLOJİNİN DİLBİLİMİN ALT DALLARIYLA İLİŞKİSİ

3.1.3. Zazaca Yazımda Kullanılan Alfabeler

Zazaca yazımda kullanılan iki alfabe vardır. Bunlar; Kürtçe uyumlu Arap alfabesi ve Latin alfabesidir. Zazaca yazılan eski ve dini metinlerin çoğu Arap alfabesiyle yazılmıştır. Oryantalistlerin Zazaca üzerine yaptıkları çalışmalarda ise farklı alfabeler kullanılmıştır. Zazacanın yazımında Latin alfabesinin kullanımı, ancak 1960’lı yıllardan sonra gerçekleşmiştir. Zazaca dini metinlerin yazımında Arap alfabesi kullanılır. Kurdo-Arabik alfabede hareke sistemi yoktur; vokal sesler, harflerle gösterilir ama Kurmancların ve Zazaların özellikle medresede kullandıkları Arap alfabesinde harekeler vardır. Örnek olarak, Mela Ehmedê Xasî ve Muftî Osman Esad Efendî, kendi eserlerinde bu alfabeyi kullanmışlardır. Her iki yazar, Osmanlı döneminde eser verdikleri için, bu alfabeyi kullanmaları normaldir. Ama halen Zazaca; mevlit, akaidname, fıkıhname gibi dini eser yazan şair ve yazarlar, Arap alfabesini kullanmaya devam etmektedir. Zazaca mevlit yazarı, Abdulqadir Muşeki yakın bir zamana kadar Latin alfabesinden dolayı eserinin basılmasını istememiştir. Arap alfabesi halen, Zazaca yazımı için aktif bir şekilde kullanılmaktadır.

1932 yılında Celadet Ali Bedirhan tarafından Kürtçe yazıma uyarlanan alfabe, 1963 yılından itibaren Zazaca yazımında da kullanılmaya başlanmıştır. Zazaca yapılan ilk çalışmalarda, Bedirhan alfabesinden farklı olarak /i/ [ɯ] sesi yerine, Türkçede kullanılan /ı/ sesi; /î/, [i] sesi ise Türkçede /i/ sesiyle karşılanmıştır. Yazılı ilk eserlerde var olan bu durum, 1990’ların başına kadar yer yer devam etmiştir. Bu durumun oluşmasında, yazarların Türkçe eğitim görmüş olmasının etkili olduğu söylenebilir.

119

1980’lerin ortalarına kadar Kürtçe yazımda Celadet Ali Bedirhan’ın alfabesi kullanılmıştır. Bu tarihten sonra yayımlanan Ayre ve Piya, sonra da Raştiye ve Ware dergileriyle farklılaşma başlamıştır. Örneğin Ayre dergisinin 11. sayısında (Mart 1987) önerilen alfabede, Bedirxan alfabesinde kullanılmayan /à/, /è/, /ü/ ve /h̀/ sembolleri /ʕa/, /ʕɛ/, /u/, /ħ/ seslerini karşılamak üzere sunulmuştur.425 Daha sonra, Mayıs 1992’de çıkan Ware dergisinde, ötümlü küçük dil konsonantını [ʁ] karşılamak için /ẍ/; ayrıca <ü> ve /ı/, /i/ harfleri yer almaktadır. Soluksuz konsonantların, ayrıca Dêrsim ağzına has /dz/, /tsʰ/ seslerinin kesme işareti /‘/ (apostrof) yerine ek bir harf /‘h/ ile de belirtilebileceği veya /ẍ/ yerine /ğ/ de yazılabileceği dile getirilmiştir. Bu konuda henüz bir konsensüs sağlanamadığı için Ware’nin sonraki sayılarında, örneğin /‘k/ ile /kh/ veya /ẍ/ ile /ğ/’nin yazımı birlikte devam etmiştir. Aynı derginin 3. ve 4. Sayılarında, ilk defa [ħ] sesi için /‘h/, [tˁ] sesi için ise /‘t/ kullanıldığı görülmektedir. Zilfî Selcan, Ware dergisinde yayımlanan makalesinde imla ve alfabe sorunu üzerinde durmuştur. Keskin’in adı geçen makalesinde bahsettiği üzere, vokal ve konsonantları belirtmek için birçok sembol ve harf kullanılmıştır.426 Bu harf ve

sembollerin çoğalması, zaten düşük olan Zazaca okuryazarlık oranını, olumsuz etkilemiştir. Bahsedilen çalışmalar, Zazacanın bölgesel ağız zenginliğini korumak için yapılmaktadır. Ama yukarıda kısmen de olsa adı geçen semboller, harfler ve bunların varyantları, bazen içinden çıkılmaz bir hal almaktadır.

Zazaca yazımda en fazla kullanılan iki alfabe vardır. Bunlardan bir tanesi Bedirhan alfabesi diğeri ise Ware/Jacobson alfabesidir. Her iki alfabe de Zazaca yazımında aktif bir şekilde kullanılmaktadır. Bahsedilen iki alfabe dışında, neredeyse Zazacayla uğraşan her yazar, kendi alfabesini oluşturmuş ve kendince tespit ettiği sesleri gösterebilmek için özel harf ve semboller kullanmıştır. Yazarlar tarafından önerilen bazı alfabeler kısıtlı bir alanda kullanılmıştır. Hatta bazıları (Abdülaziz Beki’nin önerdiği alfabe gibi) sadece yazarla sınırlı kalmıştır. Yaygın bir şekilde kullanılan Ware/Jacobson alfabesi ile Bedirhan alfabesi arasında, kullanılan harflerde çok büyük farklılıklar bulunmazken; Ware/Jacobson alfabesinde bazı ek

425 Celadet Ali Bedirhan, Dumiliya Sêwrekê û Dumiliya Palûwi, Kovara Hawar, h. 23, s. 606-608. 426 Mesut Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, I. Uluslararası Zaza

120

harfler ve semboller vardır. Aşağıda bu iki alfabe, IPA ile karşılaştırmalı bir şekilde verilmiştir.

Tablo 4: Zazacada Kullanılan Alfabeler

IPA Bedirhan Alfabesi Ware/Jacobson Alfabesi

[ɑ] A, a A, a [ʕ] [b] B, b B, b [dʒ] C, c C, c [tʃʰ] Ç, ç Ç, ç [tsh], [tʃʰ] Ç ç Ç, ç [ts], [tʃ] Ç, ç Çh, çh [d] D, d D, d [dˁ] D, d Dh, dhM [ɛ] E, e E, e [e] Ê, ê Ê, ê [f] F, f F, f [ɡ] G, g G, g [ʁ] X, x Ğ, ğ [h] H, h H, h [ħ] H, h ‘H, ‘h

121 [ɪ] I, i I, ı [i] Î, î İ, i [ʒ] J, j J, j [k] K, k K, k [k] K, k Kh, kh [l] L, l L, l [ɫ] L, l Lh, lhM [m] M, m M, m [n] N, n N, n [o] O, o O, o [p] P, p P, p [pʰ] P, p Ph, ph [q] Q, q Q, q [r], [ɾ] R, r R, r [s] S, s S, s [sˁ] S, s ‘S, ‘s / Sh shM [ʃ] Ş, ş Ş, ş [t] T, t T, t [tʰ] T, t T, t [t], [tˁ] T, t Th, th / ‘T, ‘t

122 [u] U, u U, u [uː] Û, û Û, û [y] U, u Ü, ü [v] V, v V, v [w] W, w W, w [x], [χ] X, x X, x [ɣ] X, x Ẍ, ẍ [j] Y, y Y, y [z] Z, z Z, z [ðˁ] Z, z Zh, zhM

En çok kullanılan bu iki alfabe arasındaki temel farklar; /i/, /ı/, /î/, /ğ/ seslerinde bulunan farklılık, Arap alfabesindeki bazı harflerin Ware/Jacobson alfabesinde gösterilmesi, Bedirhan alfabesinde bu harflerin gösterilmemesi ve Bedirhan alfabesinde bulunan bazı sembollerin birden çok sese karşılık gelmesidir.

Bu alfabelerin dışında, Harun Turgut, eserlerinde 34 harflik bir alfabe kullanmıştır. Turgut, alfabesinde /â/, /ğ/, /ı/, /i/, /ô/, /u/, /û/ gibi Bedirhani alfabesinde olmayan harfleri kullanmıştır.427 Ali Ekici, yazmış olduğu gramer kitabında 36 tane harf kullanmıştır. Ekici, kitabında geminate konsonant olarak adlandırılan çhem, kher,

phalle, thal gibi ikiz konsonantları (dibêvengî) kullanmıştır.428 Terry Lynn Todd, yazmış olduğu doktora tezinde 37 harf kullanmıştır. Todd, eserinde IPA’ya çok yakın bir sistem kullanmıştır. Abdülaziz Beki ise toplam 40 harflik bir alfabe kullanmıştır. Beki, Arap alfabesinde var olan sesleri Zazaca alfabesine uygulamış ve farklı harf ve

427 Harun Turgut, Türkçe Açıklamalı Zazaca Dilbilgisi, s. hepsi.

123

semboller kullanmıştır.429 Beki’nin yazmış olduğu gramer kitabında, medresede

tahsil görmüş olmasının, etkisi açık bir şekilde görülür. Bu eserde gramer konularının dizilişi ve ele alınma biçimi Arapçadaki sarf ve nahiv tarzındadır. Beki, makale şeklinde yazdığı çalışmasını, daha sonra kitap olarak da yayımlamıştır.430

Sayılan alfabelerin dışında, Zilfî Selcan’ın geliştirdiği ve Munzur Üniversitesi öğrencileri arasında kullanılan alfabeden bahsetmek gerekir. Alfabe, Zazaca yazımda olan zorluklardan dolayı geniş bir kullanıma sahip değildir. Selcan, alfabesinin temeline Dêrsim yöresi fonetiğini almıştır. Selcan alfabesinde var olan;

/ḉ/, /ḳ/, /ṗ/, /ṙ/, /ṭ/, /ẋ/, /ẓ/ sesler kolay yazılamamakta; bölgesel fonetiği temel alan

bu seslerin, diğer bölgelerde tam ses karşılığı bulunmamaktadır. Selcan alfabesi 32 harften oluşur, bu semboller de eklenince, alfabedeki ses sayısı 39 sembol-harfe çıkmaktadır.431 Bu, pratik sebeplerden dolayı kullanımı zor ve Zazaca konuşulan

diğer bölgeler göz önüne alındığında ses mukabiliyeti tam olmayan bir alfabedir. Ware-Jacobson ve Bedirhani alfabelerini kullananlar arasında, alfabedeki harfler açısından ciddi ayrılıklar yoktur. Ama her iki grup da, bir diğerinin alfabesini kullanmaktan imtina etmektedir. Aşağıda Ware/Jacobson ve Bedirhan alfabeleri, olmayan veya farklı kullanılan harfler üzerinde bir değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirmede, çok tartışılan ve (büyük) sorun olarak görülen konular üzerinde durulmuştur.

Ğ/x: Ötümlü (titreşimli) sızmalı küçük dil ünsüzü (voiced uvular fricative) [ʁ]

veya artdamaksıl [ɣ] sesbirimi karşılamak için bu harfler kullanılmaktadır.432

Zazacaya Arapçadan veya Ermeniceden giren sözcüklerle, sonek (peygir) olarak -ox alan sözcükler genelde /غ/ sesiyle ifade edilmiştir. Ware/Jacobson alfabesinde bu fonem /ğ/ şeklinde gösterilirken, Bedirhan alfabesinde bu fonem /x/ sembolüyle gösterilmiştir. Celadet Ali Bedirhan, M. Malmîsanij ve Mesut Keskin hazırlamış oldukları korpus üzerinde yaptıkları incelemelerde bulunmuşlardır. Yapılan

429 Abdülaziz Beki, Zazaca Dilbilgisi/Gramêr Zon Zazaki, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl

2012, s. 195-203.

430 Abdülaziz Beki, “Filolojik Açıdan Zazaca’nın Yapısı”, II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü

Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2015.

431 Selcan, Grammatik der Zaza-Sprache, Nord-Dialekt (Dersim Dialekt), s. hepsi. 432 Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, s. 339.

124

çalışmalarda bu fonemin Kurmancca ve Zazaca frekanslarını birbirine yakın çıkmıştır. Celadet Ali Bedirhan, çalışmasında /x/ ve /ẍ/ konsonant sesinin frekans değerini 0, 19% bulmuştur.433 Elde edilen bu değer konsonantın her iki varyasyonu

(/غ/ ve /خ/) içindir. Sadece /ẍ/ konsonant sesi için bu frekans hesaplanırsa, oran daha da düşecektir. Celadet’in Sêwregi Ağzı üzerinde yapmış olduğu incelemede, /x/ foneminin frekans değeri 0, 131% olarak tespit edilmiştir.434 Keskin, Siverek ve Çermik gibi bazı bölgelerde /ğ/-/غ/ sesinin yerini, /x/-/خ/ sesine bıraktığını söylemekle beraber; /ğ/ sesinin frekans değerini 0,29%, /x/ sesinin frekans değerini ise 1,34% olduğunu ifade etmektedir.435 M. Malmîsanij, hazırladığı korpus içerisinde /ğ/ sesinin frekans değerini 0,13% olarak bulmuştur.436 Yapılan araştırmalardan

çıkan sonuca göre, Celadet Ali Bedirhan, Kürtçe içerisinde /ğ/ sesinin frekans değerini en düşük bulmuştur. Özellikle Sêwregi Ağzı için vermiş olduğu değer, Keskin’in, bu sesin Siverek ve Çermik ağzında kaybolduğunu, iddiasını onaylar niteliktedir. Keskin’in araştırmaları daha çok Kuzey Zazacası ile ilgili olduğundan, bu sesin frekans değerini, diğer araştırmalara göre nispeten yüksek çıkması normaldir. M. Malmîsanij’ın bulduğu değer, iki araştırma arasında ortalamaya yakın bir değerdir. Her üç araştırmacı, birbirinden farklı değerler bulmamışlardır. Bu ses, Zazaca konuşulan bütün yerlerde de aynı şekilde telaffuz edilmemektedir. Bu çalışmada da, bu ses için yukarıdaki sonuçlara yakın bir değer bulunmuştur. Elde edilen sonuçlar, bu sesin frekans değerinin çok yüksek olmadığını, alfabede bu sesin olup-olmaması arasında ciddi bir fark olmayacağını gösterir.

I-i/Î-î: Ağzın kapalı ve dudaklar düz şekilde çıkarılan [ı], [ɨ] ve [i] vokalleridir.

Zazacada var olan [ı] vokali, Türkçedeki /ı/ sesine yakın olmakla beraber tam da aynı ses değildir ve ağzın arka kısmında çıkarılır. Zazacada bulunan [i] vokal sesi ise Türkçedeki gibi ağzın ön kısmında çıkarılır. Ware/Jacobson alfabesinde bu sesler /ı/- /i/ şeklindeyken, Bedirhan alfabesinde /i/-/î/ şeklinde gösterilirler. Keskin, bunları Türkçe klavyeyle yazmanın daha rahat olduğunu ifade ederek, yukarıdaki gösterilen /ı/-/i/ şekillerini önerirken, Zazaca vokal seslerde /û/-/u/ dışında uzunluk-kısalık

433 Bedirxan ve Lescot, Kürtçe Gramer, s. 36. 434 Bedirxan ve Lescot, Kürtçe Gramer, s. 37.

435 Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, s. 340. 436 Malmîsanij, Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi, s. 30.

125

olmadığını ifade eder.437 Zazacada uzun ve kısa vokallerin sadece /û/-/u/ ile sınırlı

olmadığını ifade eden M. Malmîsanij, /i/-/î/ seslerinin alfabede gösterimi için ifade ettiği gerekçe önemlidir. Ona göre, zorunlu eğitimini Türkçe tamamlamış ve Türkçe öğrenmiş olanlar, bu harfleri Türkçede olduğu gibi ifade ederler. Zazacadaki /i/ ile Türkçedeki /ı/ aynı ses değildir; Zazacadaki /î/ ve Türkçedeki /i/ de aynı ses değildirler. 438 1990’lı yıllara kadar yazarların alfabedeki harfleri /ı/-/i/ şeklinde

kullanmış olmaları veya bir önceki kullanımlarını terk etmeleri, aynı durumun devamı için bir sebep değildir. Celadet Ali Bedirhan da Hawar dergisinin ilk sayılarında /q/ ve /k/ seslerini yanlışlıkla birbirinin yerine kullanmıştır. Sadece klavyede yazımda kolaylık sağladığı için, Zazacanın ses dizgesinde yer alan /i/-/î/ vokal seslerinin fonetik özelliklerinden feragat edilemez.

/Ü/-/u/:/u/-/û/: /u/ sesinin yazımı için Ware/Jacobson alfabesinde /ü/ vokali

önerilmektedir, bu ses Bedirhan alfabesinde mevcut değildir. Bir önceki ses için söylenenler, bu ses içinde geçerlidir. Keskin’in bu sesin /ü/ sembolüyle yazımı için vermiş olduğu örnekler, Güney Zazacasında /ü/ sesiyle söylenmemektedir. Aşağıda, zazacadaki /u/ sesi ve Türkçedeki /ü/ sesi arasındaki farklılığa işaret eden bazı örnekler verilmiştir.

 Kurd : Kürt (Kürd değil)  Dûrî : Uzak (Düri değil)  Kuncî : Susam (Künci değil)  Gule : Gül (Güle değil)

Aynı durum Kurmancca için de geçerlidir. Güneyden kuzeye doğru gidildikçe /ü/ vokali daha belirgin bir hal almaktadır. Misal, Bitlis’te ceviz için güz denilmektedir. Sayıca fazla olmayan bu örnekler için alfabede harf artırmak yerine, bunların allofon olarak kabul edilmesi daha uygun olacaktır. Allofon olarak kabul edilecek bu sesler, daha çok folklorik metinlerde kullanılır ve IPA ile gösterilir. Standart yazımda allofonlar gösterilmediği için, alfabede allofonları göstermek için harf fazlalaştırmak gereksizdir.

437 Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, s. 340. 438 Malmîsanij, Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi, s. 30.

126

Geminate Konsonantlar /çh/, /kh/, /ph/, /th/: Kuzey Zazacasında 4 patlayıcı

(plosives) konsonant ses olup, soluklu (aspirate) çıkarılan [tʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]:/ç/, /k/, /p/, /t/ seslerin, 4 tane soluksuz eşi (unaspirated) [tʃ], [k], [p], [t]:/çh/, /kh/, /ph/, /th/ bulunmaktadır. Merkez Zazacasında ise /ph/, /th/ sesleri vardır ve seyrek olsa da /çh/ sesi mevcuttur. Güney Zazacasında /‘t/ olan boğazsıl konsonant ses, Arapçanın /ط/ sesiyle hemen hemen aynıdır.439 Bu sesler, Bedirhan alfabesinde [tʃʰ], [kʰ], [pʰ],

[tʰ]:/ç/, /k/, /p/, /t/ ve soluksuz eşleri [tʃ], [k], [p], [t]:/ç/, /k/, /p/, /t/ şeklinde gösterilir. Yani Bedirhan alfabesinde bu seslerin allofonlarının gösterimi aynı sembolledir. Keskin’in de ifade ettiği aspirate ve unaspirate sesler, Merkez ve Güney Zazacasında çok belirgin değildir. Belirtilen konsonant sesler, Kuzey Zazacasında vardır ama Kuzey Zazacasında her yerde aynı şekilde söylenmemektedir. Güney Zazacasında gırtlaksıl harfler vardır, bu fonemler kuzeye doğru gidildikçe ses değerini kaybetmektedir. Alfabeye bu harfleri almak, Güney ve Merkez Zazacasının yükünü ağırlaştıracak, bu iki bölgede var olmayan seslerin alfabede temsil edilmesini gerektirecektir.

Kalın /l/, [ɫ] bazı bölgelerde kullanılmaktadır. Bunun dışında /r/ sesinin allofonu olarak da kabul edilebilecek kalın /r/ sesi vardır. Bu konsonant sesler, Sorancada kalın /l/ (leyê stûr /ڵ/) olarak, ince /l/ (leyê lawaz /ل/) olarak gösterilir. Aynı şekilde Sorancada kalın /r/ (reyê sitûr /ڕ/) olarak, ince /r/ (reyê lawaz /ر/) olarak gösterilir. Zazaca standart yazımda, anlamların birbirine karıştığı sözcüklerde, kalın olan /r/ sesinin [rr] şeklinde yazımı vardır. Çalışmada, Soranca yazılmış kaynaklardan yararlanıldığında, kalın /l/ ve /r/ konsonant seslerinin yazımında, bu seslerin kalın olduğunu belirtmek için, çift harfle yazma yoluna gidilmiştir. Ama Zazacada bu seslerin ayrımını yapmak için, alfabede farklı bir sembol fazlalaştırmaya gerek yoktur.

Keskin, boğazsıl (pharyngeal) sesler olan [ʕ]-/ع/ ve [ħ]-/ح/, /s/-[sˁ]-/ص/, /d/- [dˁ]-/ض/ ve boğazsıl dişsil z [ðˁ]-/ظ/ sesleri için /‘/, /’h/, /sh/ ve /dh/ harflerini önermektedir.440 Bu sesler, daha çok klasik metinlerde sıkça görülen ve birbirinden

ayırt edilmediğinde anlamsal karışıklıklara yol açacak seslerdir. Bunların alfabeye

439 Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, s. 341-342. 440 Keskin, “Zazacadaki Alfabe Sorununa Bir Bakış ve Çözüm Önerisi”, s. 342-343.

127

alınması, Zazaca konuşulan bütün bölgelerde temsiliyeti olmayan seslerin alfabeye alınması demektir ve alfabenin yükünü ağırlaştıracaktır. Bunun dışında Keskin, /ö/ sesinin alfabede yer almayan ek harf olarak kabul edilmesini önermiş, /ê/ harfinin ise kolayca yazılabilmesi için /é/ şeklinde yazılmasını önermiştir.441 Keskin’in önerileri, özellikle Kuzey Zazacasının ses varlığını ortaya koymak bakımından önemlidir. Önerilen alfabede 32 harf, 1 diyagram, 11 bileşik harf ve işaret, 3 bağımsız telaffuz biçimi olmak üzere 47 harf ve işareti içermektedir.442 Şunu ifade etmek gerekir, IPA

alfabesi, normal yazımda alfabelerde gösterilmeyen sesleri göstermek için yapılmış bir alfabedir. Keskin’in önerdiği şekilde, Zazaca yazımda kullanılan alfabenin yükünü arttırmak yerine, ses varlığı tam olarak gösterilmek istenen metnin IPA ile yazımını yapmak, daha kolay ve mantıklı bir seçenek olarak durmaktadır. Günlük yazımda kullanılan alfabede bu işaretleri kullanmaya gerek yoktur, folklorik veya klasik edebiyat metinlerinin yazımında da IPA kullanılabilir.

Benzer Belgeler