• Sonuç bulunamadı

1.1.2. Kürtlerde Dilbilim Çalışmaları

1.1.2.2. Sorancada Dilbilim Çalışmaları

Kürtçenin lehçeleri içinde, edebi ve bilimsel çalışmalar anlamında, en gelişmiş lehçe Sorancadır. 19. yüzyılın başlarında ilk yazılı eserleri ortaya çıkmaya başlayan lehçe, 20. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra ciddi bir atılım göstermiş ve dilbilimin her alanında çok önemli eserler vermeye başlamıştır. Sorancada modern anlamda dilbilim çalışmaları Tewfîq Wehbî ile başlar. Celadet Ali Bedirhan ile aynı dönemde yaşamış olan Wehbî, 1920 yılından itibaren Kürtçenin fonetiğine uygun Latin alfabesini üzerinde çalışmıştır. Latin alfabesinin, Kürtçenin seslerini tam olarak yansıtamadığına kanaat getiren Wehbî, Arap alfabesinin Kürtçeye uyarlanması için çaba göstermiş ve şu anda kullanılan Kurdo-Arabik alfabenin temellerini atmıştır. Burada Sorancada dilbilim üzerine çalışma yapmış olan birkaç kişiden bahsedilecek, geri kalan çalışmalar da, ulaşılabildiği kadarıyla, isim olarak kaydedilecektir.

Soranca üzerine çalışan birçok dilbilimci vardır. Soranca yazan dilbilimcilerin en önemlilerinden biri, Evrehmanî Haci Marif’tır. Onun yazmış olduğu kitaplar genellikle dilbilgisi konularını ele alır. Haci Marif, fonetik ve morfoloji üzerine eserler yazmış ve morfoloji konuları üzerine eğilmiştir. Yazmış

97 Ergin Öpengin, Rewşa Kurdî ya Sosyolenguîstîk lı Turkîyeyê, Avesta, İstanbul 2011. 98 Kamiran Bedirxan, Xwendina Kurdî, Avesta, İstanbul 2013.

99 Komisyon, Waneyên Zimannasîyê, Weşanên Lîsê, Diyarbakır 2017.

100 Komisyon, Pirsname Bankeya Pirsên Kurdî, Dara Yayınları, Diyarbakır 2017.

101 Şêxmûs Aslan, Lêkolînek li Ser Rêzimana Kurdî (Kurmancî), Weşanên Na, İzmir 2018. 102 Komisyon, Gotarên Zimannasîyê, Nûbihar, İstanbul 2018.

23

olduğu kitaplardan bazıları: Wişey Zimanî Kurdî,104 Zimanî Kurdî le ber Roşnayî

Fonetîk da,105 Wişeronan le Zimanî Kurdî da,106Ma Kutibe 'en el-Luxet el-

Kurdiyye,107 Rêzimanî Kurdî, Bergî Yekem, Morfolojîya Beşî Yekem Naw,108 Nûsînî

Kurdî be Elfabêy Erebî,109 Rêzimanî Kurdî, Bergî Yekem Wuşesazî Beşî Duwem

Cênaw,110 Raberî Serçawe le Barey Zimanî Kurdîyewe,111 Rêzimanî Kurdî, Bergî

Sêhem, Awellnaw,112 Rêzimanî Kurdî, Bergî Çuwarem, Jimare û Awell-Kirdar,113

Ferhengî Zarawey Zimannasî’dir.114 Haci Marif, Soranca dilbiliminde kurucu bir

öge gibi davranmış, dilbilimin birçok dalında eser vermiştir. Özellikle hazırladığı dilbilim sözlüğü, bu alandaki boşluğu dolduran ciddi bir çalışmadır.

Qanatê Kurdo’nun Rêzimana Kurdî Kurmancî-Soranî adıyla 1965 yılında yazmış olduğu eser, onun doktora tezidir. Bu tez ilk olarak Gramatîka Kurdskogo

Yazîka na Matêrîlê Kurmancî û Soranî adıyla Rusça yayımlamıştır. Kurdo, 1984

yılında bu tezi Kurmancca olarak Avrupa’da yayımlamış, Kurdistan Mukrîyanî ise bunu Sorancaya çevirmiştir. Aynı eser, Zülküf Ergün tarafından Kurmancca olarak yayıma hazırlamıştır.115 Eser, Kürtçenin iki lehçesini karşılaştırması açısından

önemlidir. Kurdo’nun bu eseri, Kürtçenin akademik olarak incelendiği ilk eserlerden biridir. Bunun dışında Kurdo, Zazaca üzerinde de çalışmış ve Lêgerîna Zaza adında bir eser yazmıştır. Kurdo bu eserinde Zazalar üzerine genel bilgiler vermiş ve Zazaca hakkında analizlerde bulunmuştur.116

104 Evrehmanî Haci Marif, Wişey Zimanî Kurdî, Bexdad 1975.

105 Evrehmanî Haci Marif, Zimanî Kurdî le ber Roşnayî Fonetîk da, Bexdad 1976.

106 Evrehmanî Haci Marif, Wişeronan le Zimanî Kurdî da, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2014. 107 Evrehmanî Haci Marif, Ma Kutibe 'en el- Luxet el-Kurdiyye, Bexdad 1978.

108 Evrehmanî Haci Marif, Rêzimanî Kurdî, Bergî Yekem, Morfolojîya Beşî Yekem Naw,

Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2014.

109 Evrehmanî Haci Marif, Nûsînî Kurdî be Elfabêy Erebî, Bexdad 1986.

110 Evrehmanî Haci Marif, Rêzimanî Kurdî, Bergî Yekem, Wişesazî, Beşî Duwem, Cênaw,

Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2014.

111 Evrehmanî Haci Marif, Raberî Serçawe le Barey Zimanî Kurdîyewe, Bexdad 1987.

112 Evrehmanî Haci Marif, Rêzimanî Kurdî, Bergî Sêhem, Awellnaw, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr

2014.

113 Evrehmanî Haci Marif, Rêzimanî Kurdî, Bergî Çuwarem, Jimare û Awell-Kirdar, Çapxaney

Rojhelat, Hewlêr 2014.

114 Evrehmanî Haci Marif, Ferhengî Zarawey Zimannasî, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2014. 115 Qanatê Kurdo, Rêzimana Kurdî Kurmancî-Soranî, Ji Kurdîya Soranî: Zülküf Ergün, Nûbihar,

İstanbul 2013.

24

Sadiq Bahaeddînê Amêdî, Hevberkirina Kurmancî-Soranî Rêzimana Kurdî

Kurmanciya Jorî û Kurmanciya Jêrî adlı çalışmasında Kurmancca ve Sorancayı

karşılaştırmıştır.117 Amêdî, Kürtçeyi Kurmanciya Jorî, Soraniyi ise Kurmancîya Jêrî

olarak ayırmıştır.

Kadri Yıldırım’ın Fêrkerî Soranî Rêziman Ferhengî Mijarî Axawtin-Soranî

Öğretmeni Dilbilgisi Tematik Sözlük Pratik Konuşma, adıyla yazılmış olan bu eser,

çift dilli yazılmış olup, kitabın bir sayfası Türkçe diğer sayfası ise Sorancadır. Kitapta dilbilgisi konuları kısa bir şekilde anlatılmış ve günlük hayatta kullanılan pratik ifadelerden örnekler verilmiştir. Kitap, bir öğretim materyali olarak tasarlanmıştır.118

Nerîman Ebdullah Xoşnaw, Soranca yazan dilbilimciler arasında önemli biridir. Doktorasını da dilbilim üzerine yapmış olan yazar, dilbilimin çeşitli dallarında eserler yazmıştır. Xoşnaw’ın doktora tezi, Zimanî Standardî Kurdî adıyla kitap olarak yayımlanmıştır.119 Bu eserde, dille ilgili genel bir çerçeve çizilmiştir. Yazarın

Dengsazî adıyla bir eseri daha yayımlamıştır. Fonetik ve Fonolojiye denk gelen bu

kitapta Xoşnaw, fonetiği Kürtçe mantığı açısından ele almış ve konuları Kürtçe örneklemi üzerinden işlemiştir.120 Xoşnaw’ın Tîorî û Rrêbazekanî Ziman adıyla

yazmış olduğu eseri, dilbilim teorileri ve yöntemleri üzerine yazılmıştır.121 En bilinen

eseri Rêzimanî Kurdî (Kirmancî Serû) ise gramerdir. Bu eserde Xoşnaw, Sorancanın morfoloji konularını ele almış ve örneklerle açıklamıştır.122 Bireysel çalışmalar

dışında, yazarın yazımında katkıda bulunduğu eserlerde vardır. Bunlardan biri

Zimanewanî adlı eserdir. Eser, genel dilbilim olarak hazırlanmıştır. Xoşnaw, bu eseri

Selam Nawxoş ile beraber yazmıştır. Kitap, üç cilt halinde düzenlenmiş ama tek bir cilt şeklinde yayımlanmıştır. Birinci ciltte dilbilgisi ile ilgili temel bazı konular

117Sadiq Bahaeddînê Amêdî, Hevberkirina Kurmancî-Soranî Rêzimana Kurdî Kurmanciya Jorî

û Kurmanciya Jêrî, Ltn: M. Xalid Sadinî, Dîwan, İstanbul 2012.

118 Kadri Yıldırım, Fêrkerî Soranî Rêziman Ferhengî Mijarî Axawtin-Soranî Öğretmeni

Dilbilgisi Tematik Sözlük Pratik Konuşma, Şemal Medya, İstanbul 2014.

119 Nerîman Ebdullah Xoşnaw, Zimanî Standardî Kurdî, Çapxaney Hêvî, Hewlêr 2013. 120 Nerîman Ebdullah Xoşnaw, Dengsazî, Çapxaney Hêvî, Hewlêr 2016.

121Nerîman Ebdullah Xoşnaw ve Selam Nawxoş, Tîorî û Rrêbazekanî Ziman, Çapxaney Rojhelat,

Hewlêr 2013.

25

işlenmiştir. İkinci ciltte özellikle semantik üzerine çalışmışlardır. Üçüncü ciltte ise çağdaş dilbilim teorileri ve çalışmaları hakkında bilgiler verilmiştir.123

Bêhzadî Xoşhalî, Fîlolocîyay Ziwanî Kurdî û Mêjûy Kurdistan adlı eserinde, Kürtçenin dilbilim tarihinden bahsetmiştir.124 Soranca yazan diğer önemli bir

dilbilimci Talîb Husên Elî’dir. Husên Elî’nin dilbilim üzerine iki kitabı vardır. Bu kitaplardan biri Dengsazî Çend Babetêkî Fonolocî Kurdîadlı eseridir.125 Bu kitap, Kürtçenin fonetik yapısı üzerine yazılmıştır. Husên Elî’nin bir diğer kitabı ise Zanistî

Zimannasî û Zimanî Kurdî adlı kitabı, adı geçen ilk kitaba göre daha geniş bir

perspektifte yazılmış, dilbilgisinin diğer konularına da değinen bir eserdir.126

Sorancada dilbilgisi ve dilbilim konularında yazan kişilerden birisi de Ebdulwahîd Muşîr Dizeyî’dir. Dizeyî’nin yazımında katkıda bulunduğu Fonetîk û

Fonolocî adlı eseri Kürtçeyi ve özellikle Sorancayı fonolojik olarak tahlil

etmektedir.127 Muşîr Dizeyî’nin Rêziman û Wata adıyla gramer ve semantiği karşılaştırmalı olarak incelediği bir kitabının yanı sıra;128 Rêzimanî Kurdî adında bir

gramer kitabı da vardır.129

Yukarıda adları sayılan dilbilimcilerin dışında, Ebdulkerîm Seîd Halo, Yasayîn

Dengî di Kurdîya Jorî da130 adlı eseri, Ebdusselam Necmeddîn Ebdulla ve Şêrzad

Sebrî Elî birlikte yazdıkları Zimanwanîya Tîorî,131 Xazî Elî Xurşîd’in Rêziman132 adlı

eseri, Muhemmed Merûf Fettah, Zimanewanî133 ve Ebdulla Husên Rresul’un Çend

Basêkî Wirdî Zimanewanî-Kurdî134 adlı eserleri sayılabilir.

123 Nerîman Ebdullah Xoşnaw, Zimanewanî, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2010.

124 Bêhzadî Xoşhalî, Fîlolocîyay Ziwanî Kurdî û Mêjûy Kurdistan, Çapxaney Xanî, Duhok 2008. 125 Talîb Husên Elî, Dengsazî Çend Babetêkî Fonolocî Kurdî, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2015. 126 Talîb Husên Elî, Zanistî Zimannasî û Zimanî Kurdî, Çapxaney Rojhelat, Hewlêr 2014.

127 Ebdulwahîd Muşîr Dizeyî ve Dana Tehsîn Heme vd., Fonetîk û Fonolocî, Çapxaney Hêvî, Hewlêr

2015.

128 Ebdulwahîd Muşîr Dizeyî, Rêziman û Wata, Navendî Avêr, Hewlêr 2015. 129 Ebdulwahîd Muşîr Dizeyî, Rêzimanî Kurdî, Navendî Avêr, Hewlêr 2014.

130 Ebdulkerîm Seîd Halo, Yasayîn Dengî di Kurdîya Jorî da (Kovara Behdînan), Spîrêz, Duhok

2011.

131 Ebdusselam Necmeddîn Ebdulla ve Şêrzad Sebrî Elî, Zimanwanîya Tîorî, Spîrêz, Duhok 2011. 132 Xazî Elî Xurşîd, Rêziman, Çapxaney Haci Haşîm, Hewlêr 2013.

133 Muhemmed Merûf Fettah, Zimanewanî, Zankoy Selahedîn, Silêmanî 1990.

134 Ebdulla Husên Rresul, Çend Basêkî Wirdî Zimanewanî-Kurdî, Bergê Yekem, , Çapxaney Hêvî,

26

Daha önce bahsedildiği üzere, Soranca yazan ve Kürtçenin dilbilimiyle ilgilenen birçok yazar vardır. Aşağıda bu alanda yazan bazı yazarlar ve eserler sıralanmıştır: Sa’id Sidqi, Muxtasar Serf û Nahweî Kurdî; Tewfîq Wehbî, Destûri

Zimanî Kurdî; Nûri Eli Emin, Qewaidî Zimanî Kurdî le Serf û Nehw da; Mesûd

Mihemed, Wirdbûnewe le Çend Basêkî Rêzimanî Kurdî; Refîq Şiwanî, Çend Babetêkî

Ziman û Rêzimanî Kurdî; Refîq Şiwanî, Zimanî Kurdî û Şiwênî le Naw Zimanekanî Cîhan da; Hacî Xalid Ebdulwehab, Rêzimanî Bûn û Hebûn le Kurdî da; Lijney

Zarawe Le Ekademîyay Kurdî, Raspardekanî Konferansî Berew Rênûsêkî Yekgirtûwî

Kurdî; Mihemed Emîn Hewramanî, Zarî Zimanî Kurdî le Terazûyî Berawird da.135

Benzer Belgeler