Kürtlerin Kullandığı Alfabeler

Tarihi bilgilere göre, Kürtlerin, Müslüman olmadan önceki dönemde kullandıkları özel alfabeleri vardır ve bu alfabe ile eserler yazmışlardır. Müslüman olduktan sonra Kürtler de, Farslar ve Türkler gibi, Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Müslüman olmadan önceki dönemde kullanılan Kürtçe alfabe

407 _{Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 95-96.} 408 _{Aksan, Her Yönüyle Dil, c.2, s. 37.}

409 _{“Uluslararası Fonetik Alfabe-I” (Çevirenlerin notu), Çev.: Çetin Pekacar-Figen Güner Dilek, Dil}

112

hakkında, İbni Wehşiyye’nin antik alfabelerle ilgili yazmış olduğu Şewqu’l-

Müsteham Fi Marifeti Rumuzu’l-Aqlam (Kalemlerin Sembollerini Öğrenmeye

Tutkun Kimsenin Arzusu) adlı eserde bazı bilgilere rastlanır. İbni Wehşiyye’nin tam adı, Ebubekir Ahmed b. Ali b. Qays b. Muxtar b. Abdulkerim b. Harşiyya b. Bedniyya b. Bernatiyya b. Alatiyya el-Kesdani’dir ve Keldanilerin önde gelen ilim adamlarından biridir. İbni Wehşiye, sihir, tılsım, kimya, antropoloji, ziraat, dinler tarihi, mühendislik gibi alanlarda derin bilgi sahibi birisidir.410

İbni Wehşiyye, Endülüs Emevi Devleti’nin hükümdarının isteği üzerine yazdığı ve antik dönemde kullanılan alfabelere dair kaleme aldığı adlı eserinde, Kürtlerin kullandığı alfabeden de bahsetmektedir.411 _{Wisif Zozanî’in naklettiğine}

göre, İbni Wehşiyye konu ile ilgili olarak şunları söylemektedir: “Keldaniler kendi dönemlerinde bilim, felsefe ve teknik alanda insanların en bilgilileriydi. Antik dönem Kürtleri onlarla rekabet içinde ve onlara özenmeye çalışıyorlardı. Fakat bu iki milletin arasındaki mesafe yer ile gök kadardır. Bununla beraber, antik dönem Kürtlerinin, önde oldukları bilim dalları tarım ve botanik gibi tabiat bilimleriydi. Kürtler, kendilerinin Pinoşad’ın soyundan geldiklerini iddia ederlerdi. Hz. Âdem’e nispet edilen Tarım Kitabı, Safaris ve Kosami’ye ait kitaplar onların sıkça başvurduğu kitaplardı. Kürtler, Yedi Kitab’ın yanı sıra Dewanay’a ait mushafın kendilerinde olduğunu; sihir ve büyü ilimlerinde bilgi sahibi olduklarını iddia ederlerdi. Fakat kanaatimce durum böyle değildir. Çünkü bu bilim ve sanatlar Kürtlere, Keldaniler aracılığıyla ulaşmıştır. Keldaniler, bu bilimlerde Kürtlerden önce gelirler. Bu nedenle Keldaniler ve Kürtler arasında bu konuda geçmişten gelen bir düşmanlık ve çekememezlik vardır.” İbni Wehşiyye şöyle devam eder: “Antik dönem yazılarından bir diğeri de bünyesinde başka alfabelerde bulunmayan farklı harfler bulunan ve Kürtlerin iddiasına göre ataları Pinoşad ve Masi es-Sorati’nin kendi eserlerini kaleme aldıkları alfabedir. Burada Arapça karşılıklarını bulamadığımız bazı harflerin başka alfabelerde benzerlerini de bulamadık. Gerçekten bu alfabe oldukça ilginç ve değişik bir alfabedir. Ben Bağdat’tayken bir lahit içerisinde, bu alfabeyle yazılmış 30’a yakın kitap gördüm. İşte bu, söz konusu

410 _{İbni Nedim Ebu’l-Ferec Muhammed bin Ebi Yakub İshak el-Ma’ruf bi’-Werrak, Kitabu’l-Fihrist}

li’n-Nedim, Tahkik: Rida-Teceddud, Yayınevi yok, yer ve tarih yok, s. 423.

113

alfabedir. Şam’da bu alfabeyle yazılmış iki tane kitabım vardı. Biri üzüm bağları ve hurma ağaçlarının dikimi ile ilgiliydi. Diğeri ise su kaynaklarının tespiti, kaynağı belli olmayan pınarların kaynaklarını bulma ve yüzeye çıkarma yöntemleri ile ilgiliydi. Ben bu kitapları, Kürt dilinden Arap diline tercüme ettim. Bunu yapmaktaki amacım, insanların bu eserlerden yararlanmalarını sağlamaktı.”412

İbni Wehşiyye’nin söylediklerine istinaden, İslamiyet öncesinde Kürtlerin kullandığı bir alfabenin olduğu ve Kürtlerin bu alfabeyle birçok eser yazdıkları iddia edilebilir. Bu konuda çok sayıda yayımlanmış makale olmakla beraber, burada önemlerine binaen üç makaleden bahsedilecektir. Bu makalelerden ilki Kadri Yıldırım’a, ikincisi Ergin Öpengin’e aittir. Bu makaleler, Kürt Tarihi dergisinin beşinci ve on birinci sayılarında yayımlanmıştır. Haşim Özdaş ise Nûbihar Akademî dergisinin dokuzuncu sayısında hem bu iki makaleyi değerlendirmiş hem de İbni Wehşiyye’nin ifadelerini yorumlamıştır.

Yıldırım, ilk olarak Kovara Bîr’de Kürt alfabeleri üzerine bir makale yayımlamıştır. Yıldırım bu makalesinde Bîn û Şad ve Masîsûratî413 _{alfabelerinden}

bahsederken, bu alfabenin 37 harften oluştuğunu ve Arap alfabesinde yer almayan bazı harflerin de olduğunu ifade eder.414 _{Yıldırım, aynı konuda Kürt Tarihi}

dergisinde, Türkçe bir makale yayımlamıştır. Yıldırım, ilk makalesinde bahsettiği bazı iddialardan vazgeçmekle beraber, kullanılan her iki alfabenin Kürtlerin alfabesi olduğunu ve Kürt aşiretleri tarafından bulunduğu iddiasını vurgulamıştır.415 _Ergin

Öpengin, Kürt Tarihi dergisinde yayımladığı yazısında Yıldırım’ın makalelerine eleştiriler yöneltmiş ve Bîn û Şad ve Masîsûratî alfabelerinin Kürtler tarafından icat edildiğine dair bir kaydın olmadığını, bu iki alfabenin Kürtler tarafından kullanıldığını ifade etmiştir.416 _{İki makalenin tashihini ve İbni Wehşiyye’nin asıl}

412 _{Wisif Zozanî, En Eski Kürt Alfabesi, https://issuu.com/eyyuhu/docs/en-eski-kurt-alfabesi, Erişim}

Tarihi: 28.12.2018. (Aktarılan metnin tahkiki yapılmıştır. Metnin orijinali için, bk.: İyad Xalid et- Tebba’, Menhecu Tehqiqi’l-Mextutat ve meahu kitabu Şewqu’l-Müsteham fi Me’rifeti

Rumûz’l-Eqlam li İbni Wehşiyyeti’n-Nebeti, Daru’l-Fikr, Dimeşq 2003, s. 202-205.

413 _{Bu iki isimdeki farklı yazımlar, yazarların kullanımlarından kaynaklanmaktadır.}

414 _{Mamoste Qedrî, “Nivîsîn û Alfabe di Nav Pêşîyên Kurdan de”, Bîr, S. 4, Zivistan-Bihar, 2006, s.}

149-156.

415 _{Kadri Yıldırım, “Kürtlerin İslam Öncesi Alfabe Serüveni”, Kürt Tarihi Dergisi, S. 5, Şubat-Mart,}

2013, s. 24-29.

416 _{Ergin Öpengin, “Tevatür ve Temellük Kıskacında Kürt Kültür Tarihçiliği”, Kürt Tarihi Dergisi,}

114

metninin tahkikini Özdaş yapmıştır. Özdaş, Kürtlerin bu alfabeleri kullandıklarını, İbni Wehşiyye’nin bunu ifade ettiğini ama bu iki alfabenin Kürtler tarafından icat edilip-edilmediğinin belli olmadığını ifade etmiştir.417

İfade edildiği gibi, İslamiyet’in kabulünden sonra Farslar ve Türkler gibi, Kürtler de Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Uzun süre kullanılan bu alfabenin değiştirilmesi veya Kürtlere özgü bir alfabenin kullanılması için, 20. yüzyılın başlarında bazı girişimler olmuştur. Bu girişimlerden ilki, Hêvî Kürt Talebe Cemiyeti’nin yayın organı Rojî Kurd’de, Kürtçe yazım için önerilen Arapça alfabedir. Bu alfabede, Arap harflerinin, Latin alfabesindeki gibi ayrı yazılması ve Kürtçenin fonetiğine göre bazı eklemelerin yapılmasını önerilmiştir.418 _{Kîtabu Cîlwe ve}

Mishefa Rreş adlı, Êzidî din kitaplarını okumak ve Kürtlere bir alfabe geliştirmek

için Êzidî alfabesinin kullanılması, öneriler arasındadır. O dönemde, İsrail’de yaşayan bazı Kürtler İbranice alfabeyi kullanarak, birkaç Kürtçe metin yayımlamışlardır. Kürtçe yazım için önerilen alfabelerden biri, İbri alfabeye geçmektir. Ayrıca Kürtçe yazım için, Süryani alfabesini önerenler de olmuştur.419

Halihazırda Kürtçe üç alfabeyle yazılmaktadır. Bunlar; Kürtçe uyumlu Arap alfabesi, Kürtçe uyumlu Latin alfabesi ve Kürtçe uyumlu Kiril alfabesidir. Kürtçe uyumlu Arap alfabesi (Kurdo-Arabik), İslamiyet’in kabulünden sonra kullanılmaya başlanan ve halen de kullanımda olan bir alfabedir. Kürtçe fonetiğinde olan ve Arapçada olmayan چ ،ژ ،ڤ ،پ ،وو ،گ gibi harfler bu alfabeye eklenmiştir. Kürtçede klasik edebiyat metinleri, bu alfabeyle yazılmışlardır. Yusuf Ziyaeddin Paşa (1848- 1906), 1893 yılında basılan el-Hediyyetu’l-Hemidiyye fi Luxeti’l-Kurdiyye adlı eserinde Kürtçenin Arap alfabesiyle yazımında temel üç harekenin dışında ê:ێ ve o:ۆ harflerini önermiştir ama bu öneri çok da benimsenmemiştir. 1926 yılında Ehmedê Ezîz Axa, harekelerin harfle ifade edilmesi önerisini getirmiştir. 1923 yılında Irak Eğitim Bakanlığı, Tewfîq Wehbî’den Kürtçe gramer kitabı yazmasını talep etmiş, o da bu çalışmalarını 1929 ve 1930 yıllarında yayımlamıştır. Aynı dönemde 1928 yılında, Seîd Sidqî Muxteser Serf û Nehwî Kurdî adlı bir eser yazmıştır. Bu çalışmalar,

417 _{Haşim Özdaş, “Rexneyek li Ser Nîqaşên Alfabeya Bînûşad û Masî es-Soratî”, Nûbıhar Akademî,}

c. 3, j. 9, 2018, s. 115-123.

418 _{Marif Xeznedar, Mêjûy Edebî Kurdî, c. 1, Aras, Hewlêr 2001, s. 39-40.} 419 _{Xeznedar, Mêjûy Edebî Kurdî, c. 1, s. 40-41.}

115

Kürtçe uyumlu Arap alfabesinin gelişmesini sağlamışlardır. Geliştirilen bu yeni alfabe Gelawêj ve Dengê Gêtiyî Taze adlı dergilerde kendisine uygulama alanı bulmuştur. Daha sonra, bu alfabeye Kürtçenin fonetiğine uygun bir şekilde ،وو ،ڕ ،ڵ

ڤ

ێ ،و ، gibi harfler eklenmiştir. Irak’ta Kürtçe uyumlu Latin alfabesine geçilmesi

için Tewfîq Wehbî, Muhemmed Zekî, Mîrza Muhemmed gibi şahısların teşebbüsleri olmuşsa da, hükümetin hoş görmemesinden dolayı bu çabalar sonuçsuz kalmıştır.420

Türkiye’de Latin alfabesine geçilmesi, Kürt entelektüelleri arasına büyük bir etki yaratmıştır. Celadet Ali Bedirhan, 1932 yılında Rêzimana Elifbaya Kurdî adlı eseriyle Kürtçe uyumlu Latin alfabesini hazırlamıştır.421 _{Bu alfabe, Kürtlerin}

özellikle Kurmanclar arasında kitap ve dergilerin yayılmasını ve okuma-yazma oranının artmasını sağlamıştır.422 _{Hawar ve Ronahî gibi dergiler, bu alfabeyi}

kullanmışlardır. Hawar dergisinin ilk sayılarında Latin alfabesinin kullanımında var olan sıkıntılar, sonraki sayılarda ortadan kalkmıştır. Hawar dergisi ve bu dergi çevresinde yetişen yazarlar, Kürtçe modern edebiyatın temellerini atmışlardır. Bu dergi, kendisinden sonra gelen birçok yazar üzerinde etki bırakmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinde yaşayan Kürtler, hem kendi dillerinde yazabilmek hem de eğitim dili olan Rusçayı öğrenebilmek için, Rus alfabesini öğrenmişler ve bu alfabeyle eserler yazmışlardır. O dönemde, devlet okullarında birçok Kürtçe çalışma yapılmıştır.423 _{İran ve Irak’taki}

Kürtler, Kürtçe uyumlu Arap alfabesini; Suriye (bir kısmı), Türkiye ve Avrupa’daki Kürtler, Latin alfabesini; Ermenistan ve Rusya’daki Kürtler ise Kiril temelli alfabeyi kullanmaktadırlar. Kürtlerin mecburiyetten dolayı kullandıkları alfabeler, aralarında alfabe birliğinin sağlanmasını imkansız hale getirmiştir.

Aşağıda, Kürtler tarafından kullanılan alfabeler karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Bu alfabelerin karşısında ise, bu seslerin IPA’daki karşılıkları verilmiştir. Latin alfabesindeki bazı sesler, farklı alfabelerde birden çok sesle karşılanmaktadır. Bunun dışında, Arap alfabesinde harfler başta, ortada ve sonda farklı şekillerde

420 _{Xeznedar, Mêjûy Edebî Kurdî, c. 1, s. 41-43.}

421 _{Celadet Ali Bedirhan, Rêzimana Elifbaya Kurdî, Şam 1932.} 422 _{Xeznedar, Mêjûy Edebî Kurdî, c. 1, s. 43.}

116

yazılmaktadır ama burada harflerin sadece müstakil yazımlarına yer verilmiştir. Bu alfabeler, Kürtler arasında halen kullanılmaktadır. Kürtlerin kullandığı Arap alfabesinde, kalın ve ince sesler faklı sembollerle gösterilmiştir. Alfabelerin yazımında Behroz Shojai’nin hazırlamış olduğu ders notlarından da yararlanılmıştır.424

Tablo 3: Kürtlerin Kullandığı Alfabeler

Latin Alfabesi Kiril Alfabesi Arap Alfabesi IPA

A, a А, а ا [ɑ] - -

ﻉ

117 J, j Ж, ж ژ [ʒ] K, k К, к ك [k] L, l Л, л ل [l] - Л’, л’ ڵ [ɫ] M, m М, м م [m] N, n Н, н ن [n] O, o O, o ۆ [o] P, p П, п پ [p] - П’ , п’ - [pʰ] Q, q Q, q ق [q] R, r Р, р ر [ɾ] - Р’, р’ ڕ [r] S, s С, с س [s] Ş, ş Ш, ш ش [ʃ] T, t Т, т ت [t] - T’, т’ ط [tʰ] U, u Ӧ, ӧ و [u] Û, û У, у وو [uː] V, v В, в ڤ [v] W, w W, w و [w]

118

X, x Х, х خ [x]

Ẍ, ẍ Ѓ, ѓ غ [ɣ]

Y, y Й, й ی [j]

Z, z З, з ز [z]