Kurmanccada Dilbilim Çalışmaları

Kurmancca yazılmış olan dilbilim kitaplarını iki kısımda incelenebilir. Osmanlı döneminde yazılmış olan Kurmancca dilbilim eserleri pek fazla değildir. Bunlardan tespit edilenler yukarıda zikredilmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Kürtçe dilbilim çalışmaları yok denecek kadar azdır. Binxet denilen Suriye’deki kısımda Celadet Ali Bedirhan ve Hawar dergisi etrafında toplanan Kürt aydınları, Kürtçe yazın alanına ciddi yenilikler getirmişlerdir. Ama Türkiye kısmında 1923’ten 1960’lı yılların ortalarına kadar bir suskunluk dönemi hakimdir. Bu çalışmanın ilgili bölümünün ilk kısmında, 1960’tan 2010 yılına kadar yazılmış olan eserler sıralanmıştır. İkinci kısımda ise 2010 yılından sonraki çalışmalar değerlendirilmiştir. 2010 yılı Kürdoloji çalışmaları anlamında önemlidir çünkü 2010 yılından sonra, üniversitelerde kısıtlı da olsa Kürtçe eğitim verilmeye başlanmıştır.

Kemal Badıllı’nın yazmış olduğu Türkçe İzahlı, Kürtçe Grameri,

(Kürmancça Lehçesi) bu alanda yazılmış ilk eserlerdendir.52 _{Bu eserden sonra,}

Kamuran Bedirhan ve Sait Kırmızıtoprak beraber bir gramer kitabı yazmıştır.53

Yine Kamuran Bedirhan’ın yazdığı Kolay Kürtçe adlı kitabı ilk olarak 1977 yılında yayımlanmıştır.54 _{Aynı eser, 2000 yılında Deng Yayınları tarafından tekrar}

yayımlanmıştır. Kürtçe dilbilgisiyle uğraşan bir diğer isim olan, Murad Ciwan’ın

Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi kitabı 1992 yılında yayımlanmıştır.55 _Abuzer

Balî, Kürtçe Dilbilgisi-Rêzimana Kurdî adlı eserini 1992 yılında yayımlamıştır.56

Deham Ebdulfettah, Hindek Alozîyên Zimanê Kurdî (Kurmancî) adlı kitabını 1993 yılında Şam’da yayımlamıştır.57 _{Aynı yazarın Nav,}58 _Cînav59 _{adlı kitapları da}

vardır. Ebdulfettah’ın son olarak Mistek Ji Hêvî û Arîşeyên Zimanê Kurdî

52 _{Kemal Badıllı, Türkçe İzahlı Kürtçe Grameri (Kürmancça Lehçesi), Ankara Basım ve Ciltevi,}

Ankara 1965.

53 _{Kamuran Bedirxan ve S. Şıvan, Zımanê Kurd/Kürt Dil, Kava Yayınları, İstanbul 1976.} 54 _{Kamuran Bedirxan, Kolay Kürtçe, Özgürlük Yolu Yayınları, Yer yok 1977.}

55 _{Murad Ciwan, Türkçe Açıklamalı Kürtçe Dilbilgisi, Jîna Nû, İsveç 1992 ve Amed 2014.} 56 _{Abuzer Balî, Kürtçe Dilbilgisi-Rêzimana Kurdî, Alan Yayıncılık, İstanbul 1992.}

57 _{Deham Ebdulfettah, Hindek Alozîyên Zimanê Kurdî (Kurmancî), Metbeetu’l-Kitabu’l-Erebî,}

Dimeşq 1993.

58 _{Deham Ebdulfettah, Nav Di Zimanê Kurdî de (Kurmancîya Jorîn), Enstîtuya Kurdî ya Amedê,}

Amed 2006.

59 _{Deham Ebdulfettah, Cînav Di Zimanê Kurdî de (Kurmancîya Jorîn), Enstîtuya Kurdî ya Amedê,}

18

(Kurmancî) yayımlanmıştır. 60 _{Ebdulfettah, Kurmancca dilbilgisi alanında üretken}

bir yazardır. Baran Rizgar’ın Uygulamalı Kürtçe adlı kitabı 2005 yılında Doz Yayınları’ndan yayımlanmıştır. 61 _{2010 yılında bir komisyon tarafından}

Ortaöğretim Kürt Dili ve Edebîyatı Ders Kitabı hazırlanmıştır.62

Bu alanda referans olarak kabul edilebilecek kitap, Celadet Ali Bedirhan (1893-1951) ve Roger Lescot’nun (1914-1975) beraber hazırladıkları Kürtçe

Gramer adlı eserdir. Bu eser, Celadet Ali Bedirhan’ın vefatından sonra, 1970

yılında, Paris’te yayımlanmıştır. Daha sonra, muhtelif tarihlerde ve muhtelif yayınevleri tarafından basılan bu eser, Kürtçenin Kurmanc lehçesinde, kendinden sonra yazılan bütün dilbilgisi kitapları için bir temel teşkil etmiştir. Önsöz kısmında ifade edildiği gibi, kitap dilbilimsel metoda uygun bir şekilde hazırlanmıştır. Fonolojiyle başlayan kitap, morfolojiyle devam etmiş ve sentaks ile sona ermiştir. Ele aldığı konular ve konuları işleyiş biçimiyle, kendinden sonraki dilbilimcilerin yoluna ışık tutmuştur.63

2010 yılı öncesinde diğer bir çalışma Fêrgîn Melîk Aykoç tarafından yapılmıştır. Aykoç, Kurdîzan: Rûberkirina Zaravên Kurdî adlı bir gramer kitabı yayımlamıştır.64 _{Bu eser, fonetik ve morfoloji olmak üzere iki bölümden oluşur.}

Yazar kitabın fonetik bölümünde Soranca ve Kurmancca sesleri birbiriyle karşılaştırmıştır. Yazar aynı usulü morfoloji kısmında da devam ettirmiş ve morfolojik ögeleri Kürtçenin diğer lehçeleriyle karşılaştırmalı bir şekilde ele almıştır. Bu eser, Zazaca ve Kurmanccada meydana gelen ses olaylarını ayrıntılı bir şekilde incelemiştir.

Îbrahîm Remezan Zaxoyî, Rêzimana Kurdî adlı eseri 2008 yılında Duhok’ta yayımlanmıştır.65 _{Kitabın hem Arapça hem de Kürtçe versiyonu vardır. Kitapta}

dilbilgisi konuları İngilizce, Arapça ve Kürtçede karşılaştırmalı olarak

60_{Deham Ebdulfettah, Mistek Ji Hêvî û Arîşeyên Zimanê Kurdî (Kurmancî), Weşanên Lîs,}

Diyarbakır 2018.

61 _{Baran Rizgar, Uygulamalı Kürtçe, Doz Yayınları, İstanbul 2005.}

62 _{Komisyon, Ortaöğretim Kürt Dili ve Edebiyatı Ders, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2010.} 63 _{Celadet Ali Bedirxan ve Roger Lescot, Kürtçe Gramer, Avesta, İstanbul 2009.}

64 _{Fêrgîn Melîk Aykoç, Kurdîzan: Rûberkirina Zaravên Kurdî, Weşanên Înstîtûta Kurdî, Berlin}

1996.

19

verilmiştir. 66 _{Dilbilim terimlerini karşılaştırmalı olarak vermesi açısından}

Zaxoyî’nin eseri dilbilim alanında önemli bir kaynaktır.

Samî Tan’ın Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî adlı eseri (2011), Kurmancca dilbilgisi alanındaki temel eserlerden biridir. Tan, gramer kitabı haricinde değişik dergilerde dilbilim ve dilbilgisi üzerine yazılar yazmaktadır. Bu kitap, şu ana kadar üç baskı yapmıştır. Kürtçenin dahil olduğu dil grubundan bahsederek başlayan kitap, Kürtçenin lehçeleri, fonoloji, morfoloji, sentaks, doğru yazım ve noktalama işaretleri ile devam etmektedir. Kitabın sonunda, Kürtçe (Kurmancî), İngilizce ve Türkçe bir şekilde dilbilim terimleri verilmiştir.67 _{Bu eser,}

dilbilgisi alanındaki diğer eserlerden daha geniş bir yelpazeye sahiptir.

2011 yılında yayımlanmış olan ve bir komisyon tarafından hazırlanan Hînker, öğretim materyali olarak hazırlanmıştır.68 _{Bu eser, üç cilt olarak hazırlanmıştır.}

İçerisinde okuma parçaları ve alıştırmaların olduğu eserde, gramer konuları, bölümlerin arasına dağıtılmıştır.

Kadri Yıldırım’ın Temel Alıştırma ve Metinlerle Kürtçe Dilbilgisi-Kurmancî

Lehçesi adlı kitabı Türkiye’de bir üniversitede basılan ilk Kürtçe gramer kitabı

(2012) olma özelliği taşımaktadır.69 _{2010 yılından sonra Türkiye’de Kürtçeyle}

ilgili enstitülerin açılmasıyla beraber, Kürtçe eğitim ciddi bir ivme kazanmıştır.70

Bu yıldan sonra, birçok kitap yayımlanmaya başlamıştır. Talep arttığından dolayı daha önce yayımlanan Kürtçe kitaplar ise ikinci ve üçüncü baskılarını yapmışlardır.

Bahoz Baran’ın Rêzimana Kurmancî adlı eseri 2012 yılında yayımlanmıştır. Daha önce Mikaîl Bilbil ile beraber yazmış olduğu gramer kitabından sonra, tek başına bir dilbilgisi kitabı yayımlamıştır. Kitap; fonoloji, morfoloji, sentaks ve imla konularını ele alır. Bu açıdan, çok yönlü olan kitap, dilbilimsel bir bütünlük

66 _{Îbrahîm Remezan Zaxoyî, Rêzimana Kurdî Qewaidu’l-Luxeti’l-Kurdiyye, Spîrêz, Duhok 2008.} 67 _{Sami Tan, Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê,}

İstanbul 2011.

68 _{Sami Tan, Ronayi Önen vd., Hînker, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, İstanbul 2011.} 69 _{Kadri Yıldırım, Temel Alıştırma ve Metinlerle Kürtçe Dilbilgisi-Kurmancî Lehçesi, Mardin}

Artuklu Üniversitesi Türkiye’de Yaşayan Diller Enstitüsü Yayınları, Mardin 2012.

70 _{Enstitüler resmi olarak 2009 yılında açılmış olsalar da, yüksek lisans öğrencileri ilk olarak 2010}

yılında alınmıştır. Çalışmada kullanılan 2010 tarihi, enstitülerin fiili çalışmaya başlamasına işaret eder.

20

arz eder. Baran, eserinde noktalama işaretlerine de değinmiştir. Kitabın sonunda, bazı sözcüklerin doğru yazılışları verilmiştir.71

Aziz Samur’un Kurdîya Kurmancî adlı eseri 2012 yılında yayımlanmıştır. İlk baskıda 78 sayfa olan eser, ikinci baskıda 317 sayfa olarak yayımlanmıştır. Öğretim materyali olarak hazırlanan kitapta, gramer konuları da işlenmiştir.72

Benzer usulde yazılmış bir diğer kitap ise İshak Çelebi’nin hazırladığı Kürtçe

Öğreniyorum adlı öğretim materyalidir.73 _{Bu kitap da dersler halinde hazırlanmış}

ve Kürtçenin Kurmanci lehçesini öğretmeyi amaçlayan bir kitaptır. Bu eser, Türkçe yazılmıştır.

Çetin Taş’ın Waneyên Rêziman û Rastnivîsa Kurmancî adlı eseri 2012 yılında yayımlanmıştır. Alfabe, harf ve hece konusuyla başlayan kitapta sırayla; vurgu, büküm, ergativite, kip, isim, sıfat, zamir, zarf gibi morfolojik konuları ele alınmıştır. Kitapta son olarak sentaks, imla ve noktalama işaretleri bölümleri vardır.74 _{Taş, 2015 yılında Dengsaziya Devoka Çaldiranê adlı teziyle yüksek}

lisansını tamamlamış ama tezi yayımlanmamıştır.75

Halil Aktuğ’un Gramera Kurdî/Kürtçe Gramer adlı eserini 2013 yılında yayımlanmıştır.76 _{Bu kitap, dilbilimin bazı terimlerine getirdiği özgün karşılıklar}

açısından önemlidir. Eser, Türkçe ve Kürtçe yazılmış olup bu iki dil karşılıklı sayfalarda yer almaktadır.

Abdullah İncekan, Ez Kurdî Hîn Dibim-Pratik Kürtçe Dersleri adıyla, bir gramer kitabı yazmıştır.77 _{Aynı yazarın geçişli fillerle ilgili hazırlamış olduğu}

gramer kitabı da vardır.78 _{Her iki eser de, birer öğretim kitabı olarak hazırlanmış}

ve gramer konuları, teferruatlı bir şekilde izah edilmemiştir.

71 _{Bahoz Baran, Rêzimana Kurmancî, Belkî, Diyarbakır 2012.} 72 _{Aziz Samur, Kurdîya Kurmancî Rêziman, Nûbihar, İstanbul 2014.} 73 _{İshak Çelebi, Kürtçe Öğreniyorum, Dara Yayınları, Diyarbakır 2018.}

74 _{Çetin Taş, Waneyên Rêziman û Rastnivîsa Kurmancî, Dîwan, İstanbul 2012.}

75 _{Çetin Taş, Dengsaziya Devoka Çaldiranê, Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtuya Zimanên Zindî}

yên li Tirkiyeyê Teza Masterî ya Neçapkirî, Mêrdîn 2015.

76 _{Halil Aktuğ, Gramera Kurdî/Kürtçe Gramer, Avesta, İstanbul 2013.}

77 _{Abdullah İncekan, Ez Kurdî Hîn Dibim-Pratik Kürtçe Dersleri, Nûbihar, İstanbul 2012.} 78 _{Abdullah İncekan, Ez Kurdî Hîn Dibim Geçişli Fiiller ve Ergativ Teori-Fiil Dökümü-}

21

Nezîr Ocek’in Waneyên Rêzimana Kurmancî adlı eseri 2014 yılında yayımlanmıştır. Eserinde fonolojiye kısaca değinen Ocek, asıl olarak Kurmaccanın morfolojisi üzerine yoğunlaşır. Sentaks, imla ve noktalama işaretleri bölümleri kitabın sonunda yer almaktadır.79 _{Ocek, ayrıca Rêzimana Farisî-Kurdî adıyla bir}

dilbilgisi kitabı yazmıştır.80 Bu çalışma karşılaştırmalı gramer çalışması olarak değerlendirilebilir.

Bunlar dışında Kurmanc lehçesinde yazılan dilbilgisi ve dilbilim kitaplarından bazıları; Mela Nûrîyê Hesarî, Hostanîbêja Zarhawayê Kurdî;81 _Mela

Tewfîqê Xerzî, Zanîna Zimanê Kurdî;82 _{Selîm Biçûk, Rêziman;}83 _{Arif Zêrevan,}

Bingehên Rastnivîsandina Kurdîyê (Kurmancî) ;84 _{Kemal Burkay, Dersên Zimanê}

Kurdi;85 Berzo Omar Mahmoud, Rênivîsa Peyva Kurdî (Şêweya Ferhengî û

Ristesazî Navbera Likan û Nelikan);86 _{M. Emin Bozarslan, Baxçê Zimên I-II;}87

Bahoz Baran ve Mikaîl Bilbil, Rêzimana Kurmancî;88 Azad Zal, Zimanê Kurdî;89 Şêxmûs Bedlîsî, Bi 23 Îdmanan Kurmancîya Xwe Pêş Bixe!;90 _{Seîd Verroj, 56}

Seretayên Rêzimana Kurdî;91 _{Torî, Destpêka Xwendin û Nivîsandina Kurdî;}92

Eşref Keydanî, Pirsên Rêzimana Kurmancî -Tûrikê Pirsê;93 _{Abdurrahman Bakır,}

Rêziman û Peyvsaziya Kurmancî;94 _{Îbrahîm Seydo Aydogan, Guman 1 Zimanê}

Kurdî;95 _{Salih Akın, Lêkolînên Zimannasîya Kurdî;}96 _{Ergin Öpengin, Rewşa Kurdî}

79 _{Nezîr Ocek, Waneyên Rêzimana Kurmancî, Sîtav, Van 2014.} 80 _{Nezîr Ocek, Rêzimana Farisî-Kurdî, Sîtav, Van 2018.}

81 _{Mela Nûrîyê Hesarî, Hostanîbêja Zarhawayê Kurdî, Weşanên Pencînarê, Stockholm 1996.} 82 _{Mela Tewfîqê Xerzî, Zanîna Zimanê Kurdî, Weşanên Nûjen, İstanbul 1997.}

83 _{Selîm Biçûk, Rêziman, Weşanên Enstîtuya Kurdî, Berlin 1997.}

84 _{Arif Zêrevan, Bingehên Rastnivîsandina Kurdîyê (Kurmancî), Nefel, İsveç 1997.} 85 _{Kemal Burkay, Dersên Zimanê Kurdi, Weşanên Deng, İstanbul 2004.}

86 _{Berzo Omar Mahmoud, Rênivîsa Peyva Kurdî (Şêweya Ferhengî û Ristesazî Navbera Likan û}

Nelikan), Beyrut 2005.

87 _{M. Emin Bozarslan, Baxçê Zimên I, Weşanên Doz, İstanbul 2008.; M. Emin Bozarslan, Baxçê}

Zimên II, Weşanên Doz, İstanbul 2013.

88 _{Bahoz Baran, Mikaîl Bilbil, Rêzimana Kurmancî, Enstîtuya Kurdî ya Amedê, Diyarbakır 2008.} 89 _{Azad Zal, Zimanê Kurdî, Enstîtuya Kurdî ya Amedê, İstanbul 2009.}

90 _{Şêxmûs Bedlîsî, Bi 23 Îdmanan Kurmancîya Xwe Pêş Bixe!, Seyda Yayınları, yer ve tarih yok.} 91 _{Seîd Verroj, 56 Seretayên Rêzimana Kurdî, War, yer ve tarih yok.}

92 _{Torî, Destpêka Xwendin û Nivîsandina Kurdî, Weşanên Arya, yer ve tarih yok.}

93 _{Eşref Keydanî, Pirsên Rêzimana Kurmancî –Tûrikê Pirsê-, Weşanên Belkî, İstanbul 2013.} 94 _{Abdurrahman Bakır, Rêziman û Peyvsaziya Kurmancî, Weşanên Aram, Amed 2015.} 95 _{Îbrahîm Seydo Aydogan, Guman 1 Zimanê Kurdî, Weşanên Lîs, Diyarbakır 2013.} 96 _{Salih Akın, Lêkolînên Zimannasîya Kurdî, Avesta, İstanbul 2013.}

22

ya Sosyolenguîstîk li Turkîyeyê; 97 _{Kamiran Bedirxan, Xwendina Kurdî;} 98

Komisyon, Waneyên Zimannasîyê; 99 _{Komisyon, Pirsname Bankeya Pirsên}

Kurdî;100 _{Şêxmûs Aslan, Lêkolînek li Ser Rêzimana Kurdî (Kurmancî);}101

Komisyon, Gotarê Zimannasîyê; 102 Komxebata Kurmancîyê, Rêbera Rastnivîsînê103 sayılabilir.

Sayılan çalışmaların dışında, Mardin Artuklu Üniversitesi, Bingöl Üniversitesi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Muş Alparslan Üniversitesi ve Dicle Üniversitesi’nde yüksek lisans ve doktora tezlerinde dilbilim çalışmaları yapılmaktadır.