Zaviye ve Tekkeler

Anadolu’nun İslamlaştırılması ve Türkleştirilmesinde tekke ve zaviyelerin önemli rolü olmuştur. Bunlar, Osmanlı fütuhatını kolaylaştırmada da etkin vazifeler üstlenmişlerdir271_{. Osmanlılardan önce Harput ve çevresine gelip yerleşen seyyid, şeyh}

ve dervişler stratejik bakımdan önem taşıyan yollar güzergâhında zaviyeler

264 _{HŞS, nr. 385, s. 142/b.4.}

265 _{Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), s. 213-216.}

266 _{Bu medreseler hakkında ayrıntılı bilgi çalışmamızın vakıflarla ilgili kısmında verilecektir.} 267 _{Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3, s. 135.}

268 _{Cümle elli aded mektebdir kim cânib-i vakıftan eytâma beher sene birer kat libâs-ı harîrleri ve sure ve} atiyyeleri mebzûldur. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 3, s. 135.

269 _{HŞS, nr. 391, s. 137/b.3.}

270 _{VGMA, HD, nr. 1098, s. 187; VGMA, HD, nr. 1094, s. 226.}

271 _{Tekke ve zaviyelerin kuruluş amaçları ve faaliyetleri konusunda ayrıntılı bilgi için bkz. Ömer Lütfi} Barkan; “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizator Türk Dervişleri ve Zaviyeleri”, Vakıflar Dergisi, 2, Ankara, 1942, s. 279- 365; Ahmet Yaşar Ocak-S. Faruki “Zaviye”, İA, XIII, İstanbul, 1986, s. 468-476.

kurmuşlardır. Bunlar kendilerine vakıflar yoluyla sağlanan imkânlar çerçevesinde, bulundukları yollardan geçen insanlara yeme, içme ve barınma imkânları sağlayarak yolcuların seyahatlerini kolaylaştırdıkları gibi, yerel jandarma kuvveti olarak bulundukları yolların emniyetini de sağlıyorlardı. Yine bunlar, İslam dininin yayılmasında ve özellikle kırsal kesimde yeni Müslüman yerleşmelerin teşekkülünde de etkin rol oynuyorlardı. Şehir merkezindeki tekke ve zaviyeler ise şehirdeki garip ve yoksul insanlar ile yolculara yemek ve barınma imkânı sağlıyorlardı. Dolayısıyla sosyal yardımlaşma ve dayanışma konusunda oldukça önemli vazifeler üstlenmiş olan bu müesseseler, Osmanlı döneminde de korunarak vazifelerini en iyi şekilde yürütebilmelerine imkân sağlanmıştır.

16. yüzyılda Harput şehri ve kırsalında toplam 9 zaviye bulunmaktaydı. Bunlardan Mansuriye, Şeyh-i Kâinât ve Nazar Baba adlı zaviyeler şehir merkezinde, Molla Ahmed Peykerici, Şeyh Şadi, Seyyid Kasım ve Ankuzu Baba adlı zaviyeler ise Harput’a bağlı köylerde hizmet veriyorlardı. Yine Harput’ta Hacı Bey ve Derviş Beyazıt adlı zaviyelerin de bulunduğu bilinmekle birlikte, bunların nerede kuruldukları hususu tespit edilememiştir272_.

17. yüzyılda Harput’taki zaviye sayısı 12’ye yükselmiştir. Bu dönemde ismi tespit edilen zaviyeler ise; şehirdeki Mansuriye273_{, Şeyh-i Kâinât}274 _{ve Nazar Baba}275

zaviyeleri ile kırsal kesimdeki Ankuzu Baba276_{, Şeyh Kasım}277_{, Hacı Hasan Baba}278_,

Şeyh Musa Herdi279_{, Şeyh Şadıman}280_{, Şeyh Şadi}281_{, Molla Ahmed Peykerici}282_,

Timurlu283 ve Tamaş Pınar284 adlı zaviyelerdir285.

272 _{Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), s. 217-220.} 273 _{HŞS, nr. 368, s. 179/b.1.} 274 _{HŞS, nr. 38244-VI, s. 175/b.1.} 275 _{HŞS, nr. 385, s. 145/b.2.} 276 _{HŞS, nr. 38244-III, s. 193/b.3.} 277 _{VGMA, HD, nr. 1098, s. 188.} 278 _{HŞS, nr. 362, s. 26/b.2.} 279 _{HŞS, nr. 38244-III, s. 159/b.2.} 280 _{VGMA, HD, nr. 1098, s. 185.} 281 _{HŞS, nr. 38244-II, s. 145/b.3.} 282 _{HŞS, nr. 38244-VI, s. 75/b.1.} 283 _{VGMA, HD, nr. 1098, s. 185.} 284_{VGMA, HD, nr. 1098, s. 185.}

Tablo-5: Harput’ta Bulunan Zaviyeler

1518-1566 1601-1700 Bulunduğu Mahal

Ankuzu Baba Ankuzu Baba Ankuzu Köyü

Derviş Beyazıt - -

Hacı Bey - -

Mansuriye Mansuriye Cami-i Kebir

Mahallesi Molla Ahmed Peykerici Molla Ahmed Peykerici Mollakendi Köyü

Nazar Baba Nazar Baba Saray Hatun

Mahallesi

Seyyid Kasım Şeyh Kasım Hüseynik Köyü

Şeyh Şadi Şeyh Şadi Birvanlı Köyü

Şeyh-i Kâinât Şeyh-i Kâinât Fatih Ahmed Türbesi

Hacı Hasan Baba Zeyve Köyü Şeyh Musa Herdi Zeyve Köyü

Şeyh Şadıman -

Timurlu -

Tameş Pınar -

Harput’un Mollakendi Köyünde yer alan Molla Ahmed Peykerici Zaviyesi, Harput’tan Van ve Erzurum’a, oradan da İran’a uzanan ana yolun yakınında kurulmuştur. Vakıfları olan ve bir külliye (cami, medrese ve zaviye) şeklinde inşa edilen bu yapı, uzun süre bölge halkına ve buradan geçen insanlara hizmet vermiştir286_.

Harput’un batısında Malatya (Eski Malatya)’ya uzanan bir yol üzerinde bulunan Şeyh Musa Herdi Zaviyesi de Osmanlı öncesi kurulmuş bir yapı olup, bugünkü Baskil İlçesinin Akdemir Köyü sınırları içinde yer almaktadır. Yine onun neslinden olan Hacı Hasan Baba adına kurulmuş olan zaviye de Keban istikametinden Malatya’ya uzanan yol üzerinde yer alan Baskil’in Doğancık (Melyan) Köyünde bulunuyordu287_.

Şeyh Şadi Zaviyesi ise Harput’tan Keban’a giden ana yolun yakınlarındaki Birvan (bugünkü Ulupınar) Köyünde yer alıyordu.

Ankuz Baba Zaviyesi, Harput’un 5-6 km doğusunda ve Harput’tan Pertek’e giden yol güzargahında kendi ismiyle anılan Ankuz Tepesi’nin hâkim noktasında bulunmaktadır288_{. Şey Kasım Zaviyesi ise Harput’un altında kurulan Hüseynik adlı}

köyde yer alıyordu289_.

286 _{Bu külliye hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-} 1566), s. 217-218; Enver Çakar, Celalettin Uzun, “Molla Ahmed Peykerici ve Harput’taki Vakıfları”, Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, Elazığ, 2016, s. 33-50

287 _{Şeyh Musa Herdi ve Hacı Hasan Baba zaviyeleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.Enver Çakar, “Baskil} (Elazığ) Yöresi Zâviyeleri” Vakıflar Dergisi, 37, Ankara, 2012, s. 97-109.

288 _{İskender Oymak, “Harput’ta Bulunan Kutsal Mekânlar ve İnaç Turizmi Açısından Değerlendirilmesi”,} Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 2, s. 865.

Bugün Fatih Ahmed Baba Türbesi olarak bilinen Şeyh-i Kâinât zaviyesi de Harput’tan Karataş ve Serince köyleri istikametine giden yol üzerinde ve 1-1,5 km uzaklıkta bir mesafede yer alıyordu290_.

Harput’un Sarahatun Mahallesi’nde bugün Nadir Baba olarak bilinen Nazar Baba Zaviyesi ile Cami-i Kebir Mahallesi’nde de Mansuriye Zaviyesi bulunmaktaydı291_.

Harita-2: 17. Yüzyılda Harput Sancağı Zaviyeleri

290 _{Günerkan Aydoğmuş, Harput Kültüründe Din Âlimleri, Elazığ, 2009, s. 255.} 291 _{Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağ (1518-1566), s. 218,220.}

Resim-46: Fatih Ahmed Baba Zaviyesi ve Türbesi

Resim-48: Nadir (Nazar) Baba Türbesi

Resim-50: Musa Herdi Zaviyesi Akdemir Köyü Camii ve Türbesi (Kaynak: Enver Çakar, Baskil Yöresi Aşiretleri, s. 357)

Resim-51: Hacı Hasan Baba Zaviyesi ve Doğancık Köyü Camii (Kaynak: Enver Çakar, Baskil Yöresi Aşiretleri, s. 357)