ZARARLI TERCİHLİ VERGİ REJİMLERİ UYGULAMASI

Bazı serbest bölgeler, zararlı tercihli vergi rejimi kapsamında değerlendirilmektedirler²⁴³. Dolayısıyla serbest bölgeler de, vergi cennetleri gibi zararlı vergi rekabetine neden olabilen uygulamalardır. Ancak serbest bölgeler ile vergi cennetleri arasında belirgin farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar şöyle özetlenebilir²⁴⁴.

1) Serbest bölgelerde genellikle sınırlı bir zaman dilimi için tercihli bir vergi rejimi uygulanır ve ülkenin bir bölümünü kapsarlar. Vergi cennetleri ise, tüm ülkeyi kapsamakta olup, genellikle zaman sınırlaması olmaksızın vergisel teşvikler uygulanır.

2) Bir serbest bölge, kendi kendine sürdürülebilir kalkınmaya izin veren pozitif bir faktör olmayı planlayabilir. Bu amaçla bir serbest bölge vergi cennetinden farklı olarak, sadece vergisel teşvikler ile çekilen kaynakların bu bölgede kullanılmasını değil, aynı zamanda tüm ülkelerin ekonomik kalkınması için kullanımını sağlayabilir.

Vergi cennetleri kontrolsüz kalkınmayı belirler. Bu ise, ülke için istikrarsız bir refah artışı yaratır.

3) Her bir yeni ekonomik faaliyeti hoş karşılayan vergi cennetlerinin tersine serbest bölgelerde, sadece bazı belirlenmiş sektörlerdeki faaliyetlere izin veren kurallar bulunmaktadır. Böyle kurallara belirli bir bölgesel kalkınma planına uyum sağlayacak, yani bölgede dengeli ve kontrollü bir kalkınmaya ulaşmayı sağlayacak girişimlerin kurulması için ihtiyaç duyulur.

4) Vergi cenneti ülkeler gelir vergisi bakımından “alt düzeyde rekabeti”

önlemeye uğraşmamakta, aktif olarak diğer ülkelerdeki gelir vergisi gelirlerindeki erozyona katkı sağlamaktadırlar. Bu nedenle bu ülkelerin zararlı vergi rekabetini önlemede işbirliği yapmaları olası değildir. Tersine tercihli vergi uygulayan bir ülke, ancak risk altında zararlı vergi rekabetinin yayılmasından önemli gelir sağlayabilir. Bu nedenle bu ülkeler ortak hareket etmeyi daha büyük bir olasılıkla kabul edeceklerdir.

243 Bkz. Free Trade Zones and Free Trade Agreements, 2000.

244 OECD, a.g.e., s. 20.

Zararlı tercihli vergi rejimi içinde değerlendirilen serbest bölgeler, bu bölgelerin birtakım olası sakıncalar yaratacak nitelikte olmalarına dayandırılmaktadırlar. Serbest bölgelerin yaratacakları sakıncaları sıralayan iktisatçılar, serbest bölgelerin gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ekonomileri istismar için buldukları bir yöntem olduğu tezine dayanmaktadırlar. Serbest bölgelerin yaratacakları sakıncalar şöyle sıralanmıştır:

a. Kaçakçılık

Serbest bölge fikrinin ilk ortaya atıldığı dönemlerde buraların birer “kaçakçılık yuvası” olacağı tezi ciddi tartışmalara konu olmuştur. Fakat zaman içinde bu sakıncanın geçerli olmadığı görülmüş ve bugün tartışma ve inceleme konusu olmaktan çıkarmıştır.

Çünkü serbest bölgelerin sınırları iyi belirlenir, güvenlik çemberi kurulu ve giriş çıkışlar denetim altına alınırsa serbest bölgelerde kaçakçılık olayı bütünü ile ortadan kalkmaktadır. Örneğin birçok ülkede gümrük kaçakçılığı, döviz kaçakçılığı, uyuşturucu kaçakçılığı, hayvan kaçakçılığı, silah kaçakçılığı gibi türlü kaçakçılık olayları serbest bölgelerin dışında gerçekleşmektedir. Artık kaçakçılık olaylarının serbest bölgelerde uzak yakın bir. ilişkisi kalmamıştır.

b. Yurtiçi Sanayi ile Rekabet

Serbest bölgelerin önemli sakıncalarından biri belki de en önemlisi,burada üretilecek sanayi mamullerin yurda ithali halinde bu bölgelerin sahip olduğu çeşitli avantajlar yüzünden, yurt için sanayi ile rekabet edebileceği ve bundan yerli sanayinin olumsuz yönde etkileneceği tezidir.

c. Kaynak İsrafı

Türkiye örneği açısından, serbest bölgelerin önemli sayılacak bir sakıncasına işaret etmek gerekecektir. Bugün Türkiye’de 18 adet serbest bölge faaliyet göstermektedir. Ayrıca 80 kadar başvuru da kuruluş için sıra beklemektedir. Hâlen çalışan serbest bölgelerin 5-6’sı istisna edilecek olursa, Türkiye ‘de bir düzineden fazla serbest bölge tabelası olan “atıl bölge” durumdadır. Halbuki bu yerlerin kurulması için Hazineden başta arazi olmak üzere kaynak aktarılmış, altyapı hazırlanış, bölgede idari birimlere görev almıştır. Çalışmayan ve gereksiz yere kurulmuş olan serbest bölgelere

ekonomiye yarar değil zarar vermekte ve kaynak israfına yol açmaktadır. Serbest bölge sayısında belirli sınır aşılmaması ve hatta çalışmayan bölgelerin kapatılmasında yarar vardır²⁴⁵.

d. Çevre Kirliliği ve Yasadışı Faaliyetleri Artırma

Serbest bölgelerde oluşacak faaliyetler çevre kirliliğine yol açabilir. Dış ticaret politikası nedeniyle gerek görülen kontenjan sistemi ile yüksek tarife uygulanması sonucu: serbest bölgelerdeki mallar ülkeye gizlice girilebilir. Gerçekten bazı yerlerde bu tehlike baş göstermiş, buralar kaçakçılığa müsait bir yer haline gelmiş ve getirecekleri maldan sağlayacakları gelir, aldıkları ücretin çok üstünde olduğundan, buralarda çalışan personelin her akşam ülkeye girişlerinin kontrolü önemli bir sorun olmuştur. Ayrıca, serbest bölgelerin bazı gayri meşru faaliyetlere zemin oluşturma potansiyeli sahip olduğunu da belirtmek gerekir²⁴⁶.

İyi yönetilmediği takdirde, ülkede kaçakçılığın artması ve Serbest bölgenin kıyıda kurulması halinde çevre kirliliğinin meydana gelmesi olumsuz etki olarak görülecektir.

e. Göç ve İstihdam

Serbest bölge kurulduktan sonra, serbest bölgenin bulunduğu ilde ve gerekse çevresinde önemli ölçüde nüfus ve sosyal yapı değişikliği meydana gelebilir. Bu değişime ekonomik faaliyetlerin artmasından kaynaklanmaktadır. Bu hızlı değişiminin bölgede bazı sosyal sorunlar yaratabileceği ileri sürülmektedir²⁴⁷.

Serbest bölgelerde, üretime yönelik faaliyet gösteren yerlerde diğer yerlere nazaran çalıştırılacak işçilere düşük ücret ödenmesi sosyal ve sendikal hakların kısıtlanması bu bölgelerde çalışan sayısını azaltmakta iş gücünün daha fazla ücret ve sosyal hakların bulunduğu alanlara kayması kaçınılmaz olmaktadır. Bunun yanında serbest bölgelerde ekonomik faaliyetlerin gelişmesi istihdam sorununu çözümüne olumlu katkı sağlayacaktır. Ancak bunun gerçekleşmesi için iş gücünün yurt içinden

245 İktisadi Araştırmalar Vakfı, Serbest Bölgelerin Ekonomiye Katkıları, İstanbul: 2001, s. 44.

246 Faysal Özcan, "Dünyada ve Türkiye'de Serbest Bölge Uygulaması", (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Mart, 1986), s.43.

247 a.g.m., s. 41.

sağlanması gerekir. Örneğin komşu ülkelerde işçi ücretleri daha düşük ise, bu ülkelerden serbest bölgenin bulunduğu ülkeye iş göçü olabilir. Bu da rekabet nedeniyle işçi ücretlerinin düşmesine ve yaratılan ilave istihdamın dış ülke işçileri tarafından alınmasına neden olabilir²⁴⁸.

f. Tekelleşmenin Hazırlanması

Serbest bölge genel anlamda yerli ve yabancı firmalara bir takım imkanlar sağlamakla birlikte ülkedeki işletmelerde tekelleşme sürecini de hızlandırabilir. Mesela küçük ve orta boy firmaların ürettiği parçaları, yüksek maliyetli ve uluslararası standartlarda bulmayan bir otomobil fabrikası, tesisini serbest bölgeye taşıması ve ithali serbest olduğundan aynı parçaları dışarıdan karşılaması yurt içinde yaygın biçimde faaliyet gösteren. bu tür küçük ve orta boy firmaların hızla çökmesine neden olur²⁴⁹.

g. Yatırımların Olumsuz Yönde Dağılması

Serbest bölgelerin kurulduğu illerin belli sanayi merkezleri olarak gelişmesi bölgelerin dışsal ekonomilerinden yararlanmak üzere sanayilerin birçoğu serbest bölgelere yakın yörelerde yoğunlaşacak, bu da bölgeler arası dengesizlikleri daha da artıracaktır. Bu durumun olumsuz sonuçları ise, toplumsal gelir düzeyinin azalması ve işsizlik oranının yükselmesi olacaktır.

Bunun yanında serbest bölgelerin alt yapılarını üstlenecek olan devlet, bütçe gelirlerinin önemli bir kısmım bu alana aktaracağından azalmakta olan sağlık, eğitim, konut gibi sosyal yatırımların daha fazla azalacağı kesindir.

h. Yabancı Yatırımların Katkısının Azalması

Serbest bölgelere her türlü ticari ve hukuki kolaylıklar getirildiği için yabancı sermayeli firmalar genel bir politika olarak çeşitli vergilerin yanı sıra kurumlar vergisi de ödememek için kârlarının önemli bir kısmını normal yolla değil de transfer fiyatları uygulamak yolu ile ana firmaya aktarma eğiliminde olabilir. Böyle bir durumda bölgenin yarattığı katma değer, potansiyel değerin altında kalabilecektir.

248 Cem A1per, Dünyada ve Türkiye'de Serbest Bölgeler, Ankara: Olgaç Matbaası, 1985, s. 79.

249 Özcan, a.g.m., s. 42.

i. Dünya Konjonktürüne Duyarlılık

Serbest bölgelerde kurulacak olan emek yoğun teknolojiye ve salt ihracata yönelik endüstriler dünya konjonktürüne karşı çok duyarlı olacaktır. Dünyada meydana gelecek olan bir ekonomik bunalım öncelikle bu tip endüstrileri etkileyecektir.