D. YAKINÇAĞ’DA
III. SERBEST BÖLGELERDE SAĞLANAN VERGİSEL TEŞVİKLER VE
Serbest bölgelerde girişimcilere vergisel ve sosyo-politik, altyapı gibi birtakım avantajlar sağlanmaktadır. Bu çalışmada sadece serbest bölgelere tanınan vergisel teşvikler ele alınacaktır. Bir serbest bölgeyi etkili yapan unsur girişimcilerin büyümesini engelleyen sınırlamaları kaldırmak veya düşürmektir. Sağlanan teşvikler her ülkedeki uygulamaya göre bazı farklılıklar göstermekle birlikte bu teşvikleri birkaç temel nokta etrafında toplamak mümkündür127:
- Yurtdışından gümrüksüz gelen malların yeniden ihracının olabilmesi, - Kazançların gelir ve kurumlar vergisinden istisna edilmesi,
- Genel olarak tüm ülkelerde uygulanan önemli bir teşvik, ithalattan alınan gümrük vergisinin serbest bölgelerde alınmaması ve bu bağışıklıkların hem yatırım aşamasındaki makine ve teçhizat için hem de üretim aşamasında girdi ve hammadde ithalatı ve bölgedeki malların muhafaza edildiği sürece devam etmesi,
- Özellikle yatırımcı açısından önemli görülen diğer bir teşvik de, firmalara hızlandırılmış amortisman için izin verilmesidir.
Bu teşviklerden en önemlisini girişimciye gelir ve kurumlar vergisi bağışıklığı sağlanması oluşturmaktadır. Bu bağışıklığın süresi 5-10 yıl arasında değişmektedir.
Bazı ülkelerde bu bağışıklık kademeli bir şekilde uygulanmaktadır. Örneğin ilk 5 yıl
%100 bağışıklık tanınırken daha sonra takip eden 3-5 yıl bu %50’ye düşürülmektedir.
Açıktır ki, bütün bu teşviklerin yanında ölçülmesi oldukça zor olan, fakat etkinliğinin tartışmasız herkes tarafından kabul edildiği bir teşvik de, serbest bölgelerde
126 Filiz Giray, “Vergi Rekabeti ve Serbest Bölgeler”, Vergi Dünyası, Yıl: 23, s. 22, (Nisan, 2004).
127 Nocerino and Reale, a.g.e., s. 2.
ekonomik faaliyetlerle ilgili olarak devlet müdahalesinin ve bürokrasinin minimum bir düzeye indirilmiş olmasıdır. Bunun yanında tüm altyapı hizmetlerinin girişimciye düzenli ve ucuz tarifelerden sağlanması da ölçülmesi güç, fakat yukarıda belirtilen teşvikler kadar etkin olmaktadır128.
Serbest bölgelerin geçmişini oluşturan serbest şehirlerden bu yana, yabancı firmaları kendi bölgelerine çekebilmek bölge yönetimlerinin başlıca sorunu olmuştur.
En basitinden başlanarak günümüzdeki en karmaşık örneklerine kadar sağlanan kolaylıklar, bölgeyi çekici hale getirmenin en temel koşuludur.
Henüz bugünkü kullanıldığı anlamıyla serbest bölgelerin ortaya çıkmamış olduğu dönemlerde sağlanan kolaylıklar, bugün de var olan, “geri ödemeler”
(drawbacks), “geçici kabul” (temporary admission) ve “kefaletli imalat” (manifacturing in-bond) şeklindeki en basit kolaylıklardır. Geri ödemeler, ihraç edilerek malın üretiminde kullanılan maddelerden, ithal edilen bölüme ödenen gümrük vergilerinin geri ödenmesidir. Geçici kabul ve kefaletli imalat kolaylığında ise, ihraç edilecek ürünlerde kullanılacak malların gümrüksüz ithali söz konusudur129.
Yapılacak kısa bir inceleme, hemen tüm serbest bölgelerde aynı kolaylıkların var olduğunu gösterecektir. Örneğin Filipinler’deki İhracat Özendiricileri Yasasında belirtilen kolaylıklar şunlardır130:
- Aşınma süresinin kısalığı,
- Faaliyete başladıktan sonraki ilk 5 yıl içindeki kayıpların hesaba katılmaması,
- Sermaye mallarının ithalinde gümrük telafi vergisinden ve gümrük vergilerinden tümüyle bağışık olma (bu yalnızca öncelikli endüstriler için söz konusudur),
128 Cem Alpar, Dünyada ve Türkiye’de Serbest Bölgeler, Ankara: Dost Kitapevi Yayınları, 1985, s. 23.
129 Serbest Bölgeler - Genel Bir Değerlendirme, Ankara: T.B.M.M. Kütüphane - Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü Yayınları:7, 1984.
130 Mark Lester, “Policies to Attract Export Oriented Industries: The Role of Free Export Processing Zones”, Evaluation Meeting on the Project. The Case of Philippines, Paris: OECD Development Centre, 1981, s. 18.
- Kayıt yapıldıktan sonraki 5 yıl içinde, yabancı uyrukluların, üst kademe yönetim, teknisyen yada danışman pozisyonlarında çalıştırılması hakkı, - İşçi eğitim masraflarının yarısının vergilendirilen gelir dışında tutulması, - İhraç mallarının imalinde, geliştirilmesinde ya da üretilmesinde kullanılan
malzeme, hammadde ve yarı-mamul madde üzerinden alınan satış, gümrük telafi ve özel vergi ve harçlara eşit oranda vergi iadesi,
- Hammaddelerin ve araç-gerecin vergi ve harç alınmadan ithali,
- Stabilizasyon vergisi de dahil olmak üzere ihraç vergisi ithalinden ya da ödenmesinden bağışık olma hakkı,
- Kayıtlı ihraç malı üreticisinin, geliştirme ya da imal tesislerini, Yatırım Kurulunun (Board of Investment) belirlediği alanlar dahilinde kurması halinde ek kolaylıklar da sağlaması,
- Kayıtlı bir kuruluşa ait sermaye haline gelmiş, çalışmaya başlamadan önceki harcamalar ile örgütsel harcamaların, 10 yıldan fazla olmamak koşuluyla vergilendirilen gelir dışında tutulması,
- Kayıtlı firmalara, yabancıların %100 sahip olabilme hakkı,
- Tam ve sınırsız mülkiyet haklarına dokunulmadan, bölgelerdeki firmaların ürettikleri mallarının (vergi ve harçları ödenmek koşuluyla) %30’unu iç pazarda satabilmeleri hakkı,
- Döviz dağıtımında ve resmi mali kuruluşların desteklerinde önceliğe sahip olma,
- Gayrimenkul vergisi dışındaki tüm ulusal vergi, harç ve resimlerden bağışık olma,
- İhracat ve ithalat işlemlerinde kolaylığa sahip olma hakkı, tanınmıştır.
Son dört madde sözü edilen genel yasada yoktur. Bunlar özel olarak serbest bölge yasasıyla tanınmış kolaylıklardır.
Sri Lanka’da ise:
- 2 yıldan 10 yıla kadar vergi bağışıklığı,
- Çalıştırılan yabancı personel için gelir vergisi muafiyeti, - Telif haklarında istisna,
- Yerleşik olan yada olmayan hisse sahiplerinin hisseleri üzerinden vergi alınmaması,
- Vergi bağışıklığından sonraki sürede 15 yıla yakın ayrıcalıklı vergilendirme uygulaması,
- Serbest bölgedeki yatırımların %100 yabancı, %100 yerli ya da ortak sermayeli şekillerde kurulabilmesi,
- Kar paylarının Sri Lanka dışına, ya da ülke içinde başka bir yere transferi serbesttir. Bu sırada herhangi bir vergi ya da döviz kontrolünün söz konusu olmaması,
- Makine, araç-gereç, yapı malzemeleri ve hammaddelerden ithal vergisi alınmaz. Bu tür ihracatın ve ithalatın, normal ithal kontrol ve döviz kontrol işlemleri dışında tutulması,
yer almaktadır.
Ürdün Serbest Bölge Yasasının 13 üncü maddesinde yer alan özendirmeler daha önce sayılanlardan pek farklı değildir. Proje karlarının gelir ve sosyal işler vergisinden 12 yıllık bir süre için bağışık olması, bölgede kurulacak binalar için izin almak gerekmemesi, tüm bina ve tesislerin vergi bağışıklığına sahip olması bunlardan birkaçıdır131.
Nikaragua’da ihracat amacıyla yatırım yapan firmalara sağlanan olanaklar da şu şekilde sıralanabilir132:
- İlgili sanayi kuruluşlarını kurmak ve işletmek için yapılan ithalat üzerinde gümrük ve harçlardan kısmen ya da tam bağışıklık,
131 Jordan Free Zone Corporation Law, London: Overseas Trade Division, Department of Trade, 1992.
132 Fröbel, Heinrichs and Kreye, a.g.e.,s. 106.
- Servet ve gelir vergilerinden bağışıklık, - Tüm üretim ve satış vergilerinden bağışıklık, - Yabancı ve yerli girişimlere eşit haklar.
Çin’deki serbest bölgelerde vergisel teşvikler hem ulusal olarak hem de yerel olarak yasallaşmakta ve değişmektedir. Ayrıca bu teşvikler, mümkün olduğu kadar çok yabancı yatırımcıları çekmeye yönelmiştir133.
Fildişi Sahillerinde sağlanan kolaylıklardan bazıları sayılacak olursa benzerlikler dikkati çekecektir134. Son derece esnek bir vergilendirme sistemi, üretimde kullanılan makine ve hammaddelerin gümrüksüz girişi gibi.
Şimdiye kadar sayılan vergilendirmelerle ilgili özendiriciler yatırımcı açısından fazla önem taşımamaktadır. Çünkü bu uygulama genellikle 5 yıl gibi bir süre için söz konusudur. Ve aynı zamanda gelirin tümünü değil bir kısmını kapsaması gibi bir de sınırlama görülmektedir. Örneğin Güney Kore’de vergilerdeki indirim, ilk 5 yıldaki tüm bağışıklıktan sonraki yıllar için %50 olarak saptanmıştır. Hong Kong’ta ise, gelirin
%15’i ve %17’si oranları vergilendirilmektedir. Yine de, bazı ülkelerde daha kapsamlı vergi indirimlerine rastlanmaktadır. Mısır, Senegal, Malezya gibi ülkeler bunlar arasında sayılabilir.
AB ülkelerinde, serbest bölgelerdeki faaliyetler için gelir ve kurumlar vergisi istisnası uygulamasına yönelik özel düzenleme yoktur. Sadece bölgeye ithal edilen mallar burada kaldıkları sürece gümrük vergisine tabi tutulmamaktadırlar. Ancak bölgeden başka ülkelere yapılan ihracat o ülkede gümrük vergisine tabi olmaktadır.
Serbest bölgeler ekonomik koşullar ve daha genel olarak kalkınma düzeyi ile ilgili faktörlere göre ülkeler tarafından farklı olarak uygulanmaktadır. Ancak AB farklı prosedürle kurulan hem ticari hem özel serbest bölgelerin, topluluk ve uluslararası ekonomi üzerinde farklı etkilerinin olacağını dikkate almaktadır. Bu nedenle serbest bölgelerde farklı uygulamalar olduğu zaman, AB’nin kuruluş anlaşmasının 92.
maddesini ihlal eden, belirli malların üretimi veya belirli hizmetlere tanınan avantajların
133 Nocerino and Reale, a.g.e., s. 13.
134 Financial Times, “Survey : Ivory Coast”, (15 Aralık 1980).
rekabetin bozulmasını tehdit etmesi halinde komisyon müdahale edebilmektedir. Ancak anlaşma genel olarak rekabeti koruma amacıyla devletler tarafından garanti edilen yardımları veya teşvikleri mutlak olarak yasaklamamakta, çalışmasını sağlamaktadır(93.
madde). Komisyon, belirli zamanlarda belirli teşvikleri kaldırmak veya değiştirmek için önlemler alacak ve herhangi bir ulusal sistemin sürekli yenilenmesi koşulu altında üye ülkeler arasında işbirliğini koruyacaktır.
Bu nedenle komisyon, ortak pazar amacı (belirli ekonomik faaliyet ve bölgelerin gelişimini amaçlayan veya istihdam ve yaşam standardı bakımından geri kalmış bölgelerin gelişimini teşvik etmek gibi) ile uyumlu olabilecek projeleri sağlayacak özel bölgeler projelerinde yetkili olacaktır.
Fransa’da Korsika bölgesi bunun önemli bir örneğini sunmaktadır. Fransız hükümetinin kurduğu serbest bölgede, AB’ye üye devletler lehine birkaç gümrük vergisi istisnası (yeni faaliyetler için vergi istisna ve muafiyetler gibi) tanınmaktadır.
Tek bir girişim belirli bir sınırlamayla böyle teşviklerden yararlanabilir. Örneğin Komisyon, bir ada olarak Korsika bölgesi için seçilebilir işletmelerin büyüklüğü, nitelikleri ve faaliyetlerini dikkate alarak, üye ülkeler arasında ticareti bozmayan teşvikler olarak düşündüğü için Fransız projelerini ret etmemektedir135.