Zamir

Zamirler nesneleri temsil veya işaret suretiyle karşılayan kelimelerdir (Ergin, 1977: 258). Metnimizden hareketle zamirleri şahıs, işaret, dönüşlülük, belirsiz, soru ve bağlama zamirleri olarak tasnif edebiliriz:

3.2.1. Şahıs Zamirleri

Şahıs zamirleri, varlıkları şahıslar hâlinde ve temsil suretiyle karşılayan kelimelerdir (Yelten, 2009: 306).

3.2.1.1. Birinci Teklik Şahıs Zamiri

Metnimizde birinci teklik şahıs zamiri “ben” dir.

benümle bile olan ▒übāb cinsi 41b/11, benüm adum 4b/2, 65a/14, benden a╧dem bir Süleymān 21a/13, benüm ar╧ama 32b/8, 56b/19, bencileyin ╧ul 75b/14, ba└a gelüp 12b/14, ol şehrü└ ba└a uyan ┌al╧ı 9b/18

Bir örnekte “bin” şeklinde görülmektedir. binüm du▓ām 91b/10

Eski Anadolu Türkçesi’nde bu zamirin “men” şekline rastlanmaz ancak metnimizde dört yerde geçmektedir. Bu durum Eski Türkçe’ye has bir durumdur ve eserin devrine yansımıştır.

men kem┬neye 61b/10, men ża▓īf da┌ı 66a/14, men żaīfa 65b/7

3.2.1.2. İkinci Teklik Şahıs Zamiri

135

senü└ ╧anu└dan 82b/18, senü└ leşkerü└ü└ ne ▀ā╧atı ola kim 5b/3, sencileyin bir ╧ul 71b/16, sen Süleymānu└ mu▓cizātı birle 114a/6, sen sā┌irsin 73a/13, senden ulu heybetlü şecā▓atlu ejdehā 97a/8, senden bahādur kişi 107a/19, senden ma╧╩ūdum 80a/11

Metnimizde ek aldığı zaman “sin” şeklinde de görülmektedir. sini 77b/3

3.2.1.3. Üçüncü Teklik Şahıs Zamiri

Eski Anadolu Türkçesi’nde üçüncü teklik şahıs zamiri “ol”dur. Zamir ek aldığı zaman “a└a, anu└, anı, vs. ” kelimelerinde görüldüğü gibi kökte değişikliğe uğrar.

a└a lāyı╧ bir bisā▀ 17a/11, a└a göre çalışup 94a/3, a└a çatılu ta┌ta pāreleri 40a/9, anu└ içinde bir sarāy da┌ı 86b/7, anu└ dilince söyleyüp 47a/13, anı döndermek 32a/1, anı görüp 115a/10, 42a/5, anı işidüp 6b/17, andan ya└a uyan ▒übāb cinsiyle 42b/10

3.2.1.4. Birinci Çokluk Şahıs Zamiri

Eski Anadolu Türkçesi’nde bu zamir “biz”dir.

bizüm otuz bi└ artımuz 112b/17, bizi da┌ı 65a/16, ol bize ▀a▓n iden si└eklerü└ bā╧┬ ╧alancası 44a/5, iy bizi ╧ılıcıla ╧or╧udan 89a/6, bizüm rā┌atumuz uçurma╧ 67a/5, biz da┌ı uçup 91a/1, bizden ╧or╧up 28b/15, bizden ╩o└ra 27b/10, bizüm ╧uvvetümüz, ▓a█ametümüz bilüp 27b/12

3.2.1.5. İkinci Çokluk Şahıs Zamiri

İkinci çokluk şahıs zamiri metnimizde “siz” dir.

sizden rāżı ol- 36a/20, sizü└ ╩ınfu└uz 65a/18, size nisbet 53a/21, sizü└ bütlerü└üzden 72b/19, sizü└ ma╧╩ūdu└uz 42b/20, sizcileyin ma┌lū╧ gördügüm 25a/4, sizü└çün 64b/19, sizü└le ceng iden d┬vler 60b/18, bize ve size 13b/17

3.2.1.6. Üçüncü Çokluk Şahıs Zamiri

Eski Anadolu Türkçesi’nde üçüncü çokluk şahıs zamiri “anlar” dır.

anlaru└ ╧alanları 52b/3, anlara 110b/17, 111a/7, anlara mānend bir zişt 115a/4, anlardan ġālib çeri 116a/14, anlaru└ ⌠amlesin görüp 43a/8, anlaru└ıla ve ┌avātūn ile 12a/6, anlaru└ ╩ūretleri 25a/2, anlaru└ ┌ayr ve şerri 111a/3, anları 107b/17, 113a/11

136

3.2.2. İşaret Zamirleri

3.2.2.1. Teklik İşaret Zamirleri

bu: Birinci teklik işaret zamiri metnimizde sıklıkla geçmektedir.

budur ki 33a/11, ⌠āl budur ki 45a/15, budurur 103b/1, bundan ef╣al 16b/9, bundan murād 10b/12

şu, şol: Metnimizde ikinci teklik işaret zamiri ile ilgili yalnızca üç örneğe rastlanmıştır. şol ki perende ╩ınfıdur 26b/10, tā şu└a degin 107b/21, şunu└ bigi 35b/6

o, ol: Üçüncü teklik işaret zamiri tıpkı şahıs zamiri gibi çekimlenmektedir.

bu mu╧addimeden ma╧╩ūd oldur ki 62a/18, her melik cem▓ itdügi oldur ādemi 58b/13, Mālikü’l-mülk ol │udādur mülk anu└ oldur ╧ad┬m 2a/1, bu mu╧addimeyi bas▀ itdügimüzden ma╧╩ūd odur ki 4a/7, niyyetüm odur ki 80a/9

3.2.2.2. Çokluk İşaret Zamirleri

bular, bunlar: Metnimizde bu zamirin örneği oldukça çoktur.

bunları görüp 102b/14, bunlaru└ dilleri 69b/4, bulardur 51b/18, bularu└ 8a/6, bunlaru└ ne mi╧dārı 8a/11, bunlaru└ müdārāsın bilüp 30a/19

anlar, olar: Metnimizde üçünçü çokluk şahıs işaret zaminin yuvarlak ünlü ile başlayan biçimine iki yerde rastlanmıştır. Bunun dışında kullanılan işaret zamirleri düz ünlülüdür. olar 112b/8, onlar 50a/8, anlara mānend bir zişt 115a/4, anlardan ġālib çeri 116a/14, anlaru└ gibi kimesneler içün 116b/15,anlaru└ ╧anadları 52b/3

3.2.3. Dönüşlülük Zamirleri

Yapılan işin yapanı etkilediği zamirler dönüşlülük zamirleridir. Metnimizde üç farklı biçimde görülmektedir:

öz: Günümüzde kullanılmayan bu zamir metnimizde sıkça geçmektedir.

özi ölse gerek 38b/17, a╩lan özine 99a/17, Nemrūd özine 99a/2, özüm 71a/20, özü└ 118b/6, özü 114a/10

137

kendü: Metinde en çok geçen dönüşlülük zamiridir; teklik ve çokluk çekimleri mevcuttur. kendü a▓vānları 28b/7, kendü cinsinden birisin musalla▀ ╧ılup 61b/19, kendüden a╧dem niçe Süleymānlar 23b/16, kendü dilince 50a/18, 78a/4, kendü i┌tiyārıyla geldügine 63a/14, kendü kendüye 61a/21, kendülerden geç- 58b/2

kendü’z: “kendü+öz” kelimelerinin birleşiminden meydana gelen bu zamir de metnimizde yalnız birinci ve ikinci teklik şahıslar için kullanılmaktadır.

kendü’zümi 66a/17, kendü özinden 7b/19, kendü’zü└ 94b/12, kendü’zü└i 23a/1

3.2.4. Belirsiz Zamirler

Metnimizde belirsizlik zamirleri oldukça sıklıkla geçmektedir. Bunların başlıcaları şunlardır:

kim, kimi: kimin getürür kimin götürür 78b/16, kimin ▀aġıdup 47a/19, kiminü└ başın kesüp 60b/16, kiminü└ yiryüzinde 25a/13

kimse: bu si└ek cinsinden mūz┬ ve ⌠ar┬╩ kimse 110a/21, ne kimsedür 37a/21, sibā▓dan ve ā┌ar cānavardan kimse 69a/13

kimesne: bir kimesne 114b/18, cihān zāviyesinde mu╧┬m olan kimesne 104b/6, ġażabnāk ┌ışımnāk kimesnedür 30a/14

her ki, her kim: her kimü└ ▓ış╧ı 12a/4, her kim 8b/17, her kime kim 10a/11 h┬ç kimse: h┬ç kimse 85a/9, h┬ç kimseye 102a/11

her biri, her birisi, biri: her birinü└ gö└li içre 9a/16, ▀o╧uz ╩ınfınu└ da┌ı her birinü└ bir ⌠ākimi 11a/17, ⌠ükminde olan memleket cinn┬sinü└ her birisi 18b/15

bir ╧açı: d┬vlerü└ bir ╧açı 57a/16

ne, ne kim, her ne: her ne kim 112a/5, ne kim bunlara be└zer cānavarlar varsa 8b/5, ne kim bu└a be└zer varısa 62a/13

╧amu, ╧amusı: ╧amuma 89b/7, ╧amusından 72a/15, pehlevānlar p┬l süvār olmış ╧amu 118a/18

138

╧an╧ısı, ╧anġı: ser-cümlesinden ╧an╧ısı 5a/4, ╧an╧ımuzu└ başı 107b/2, ╧an╧ı└uzu└ ╧olında ╧uvvet 106b/17

ayru╧: ayru╧ 73a/15

h┬ç kes: ins ü cinden itmemişdür h┬ç kes 29b/2

niçeler: niçeler 40a/7, Nemrūd ╧avminden niçeler 74b/9, niçeler da┌ı 75a/21

nicesi, niçesi: de└izlerü└ nicesi 21b/11, şükūfeden ve şecerātdan ve ╫emerātdan ve ⌠aşāyiş-i kibārdan nicesine 40b/3, bir niçesi da┌ı eyitdiler ki, anu└ nefesi degdügi çemeni otlayan behāyimlerü└ niçesi 96a/5

cümle, cümlesi, ser-cümle, ser-cümlesi: ser-cümlesi 110a/9, 11a/12, ser-cümle└üzden 28b/3, cümleden birisin 95b/20, cümlesin 114a/19, 114b/20

fülan: fülan 74a/11, 91b/20

3.2.5. Soru Zamirleri

Nesneleri soru şeklinde temsil ve ifade ederler. Kavramların soru şeklindeki karşılıklarıdırlar (Yelten, 2009: 307). Metnimizde geçen soru zamirleri şunlardır:

kim: Şahısları karşılayan zamirdir.

kimdür 115a/20, kimdürür 113a/9, kimem 46a/7, kimidüm 39a/6 ne: Nesneleri karşılayan zamirdir.

neden düridügin 45a/17, nedendür 78b/13, ne diyüp işitdiyse 54b/9, ne eyleyüp 80a/15 ╧anı, ╧anda, ╧an╧ısı: h┬ç gördü└ mi ki ╧andadur 112a/9, ╧anı ġayretümüz ╧anda gitdi 14a/7, ╧anı yā sul▀ān-ı ┤rān Key╧ūbād 88b/7, ser-cümlesinden ╧an╧ısı ╧av┬dür ve bahādurdur 5a/4

3.2.6. Bağlama Zamirleri

Bağlama zamiri ki ve kim’dir, “ki o” manasını verir (Timurtaş, 1977: 89). Kelimeleri, kelime gruplarını veya cümleleri birbirine bağlar.

139

ki: ╧ademin ki açdı 60a/18, ejdehā etinden yimege ki başladılar 6a/17, d┬v ü per┬ şekline perende ╧ılup ki perrān itdürem 88b/21, yitürü└ budur ki ⌐a╧ ╧uvvet vire bu ▀aşı götürem 33a/10, uyan ki benüm gözüm uyutmazsın 89a/6, Gö└lüni Firdevs┬ āh bir nāzen┬ne virdi ki / ╦ahrı çoġu mihri yoġu ş┬ve-i nāz-ıla ider ▓a▒āb 95a/8

kim: aġzı ╩uyı zehri her nereye kim a╧dı 95a/20, ▒übāb cündi└ü└ elinden gelür mi kim ejdehāları depeleye 95b/8, Cümleden birin ⌠ikāyet eylegil / Kim işidüp ▓ibret alam kām-yāb 95b/21, ╧an╧ı vilāyetden çı╧up geldü└ kim bu yirleri helāk idüp ısuz ╧ıldu└ 96b/19, ⌐ayf a└a kim kendü nefsin bilmeyüp ider günāh 97a/12