Fiilimsiler

Fiilden isim yapan eklerin en önemli bahsini oluşturan fiilimsiler üç grupta incelenmektedir:

3.1.6.1.1. İsim-Fiil Ekleri (Mastar)

Mastarlar fiillerin isim şekilleridir. Bu yüzden herhangi bir ismin gireceği bütün hallere girer ve isimlerin aldığı bütün ekleri alır (Gülsevin, 2011: 122).

-mA:

Eski Türkçe’den beri kullanılan en işlek olan eklerden biridir. Bütün fiil kök ve gövdelerine gelebilir (Ergin, 1998: 186). Metnimizde sıkça kullanılmıştır.

as-ma üzümleri 15a/12 ▀o╧uz bur-ma kirişlü 105a/10 ısıt-ma ▀utsa 49a/12

bir düz-me nesne 74a/20

şehlā-╩ıfat çiçeklerü└ gözleri sür-me+sin 53a/1

-mAK: Metnimizde sıklıkla görülen isim-fiil eklerindendir. İsmin bütün işlevlerine sahiptir.

╧ı╩ā╩ yirine gel-mek içün 88a/2 bil-mek gerek ki 40a/3

leşker gönder-mek 113b/15 men▓ it-mek 54b/1

Süleymān-ı Bū-türāb makāmına var-ma╧ dilerse└ 25b/20 d┬n-dār olan pā▒işāhlara mut┬▓ ol-ma╧ 8a/7

o╧u-ma╧ yaz-ma╧ ve güç ▓amelleri işle-meg+e ╧ādirlerdür 12a/21 kemer baġla-ma╧ gibi ol- 111a/18

127

-mAK ve +lIK eklerinin bitişmesiyle oluşan ek tamamen -mAK mastarıyla aynı fonksiyonda kullanılmaktadır (Gülsevin, 2011: 122). Metnimizde bir yerde tespit edilmiştir.

dünyāya sög-mek+lik 116b/9

-(I)ş: Bu ekle umumiyetle hareket ve oluş ismi yapılır, bir çeşit mastar hükmündedir (Timurtaş, 2012: 81).

bizüm gel-i-ş+ümüz 102b/16 serzen-i-ş it- 72b/11

dön-ü-ş+üm 107b/5 yürüy-ü-ş itdügin 90a/4

3.1.6.1.2. Sıfat-Fiil Ekleri (Partisipler)

Partisipler fiillerin sıfat şekilleridir, isim gibi tasrif edilirler (Timurtaş, 2012: 135). Sıfat-fiiller kullanıldıkları zamana göre belirtilmektedir.

-(y)AcAK: Gelecek zaman bildiren sıfat-fiil ekidir. Metnimizde örneği çoktur. yi-y-ecek nesne 46b/5

bir yıl yit-ecek et zevādesin 9b/5 āfer┬n di-y-ecek iş 17b/20 bil-ecek ol- 75b/2

╧al▓anu└ üçünci d┬vārına yit-ecek bir ▀aş kesüp 32a/5 çı╧-aca╧ yir 69a/11

def▓ ol-aca╧ ma╧▓ad 10b/6, 66a/21 ġaraża var-acaġ+ın bilsem 17a/14

mevlǖdi ol-acaġ+ı ╧ader gicesine irmek 67a/20 ▀aşı götüreme-y-eceg+in 32a/9

128

İbrāh┬m dünyāya gel-eceg+inden ┌āber virse gerek 68b/1

-(y)An: Eski Türkçe’de -GAn olan ek Eski Anadolu Türkçesi’nde /g/ sesinin düşmesiyle bu şekilde görülmektedir. Metnimizde de sıklıkla geçen ek geniş zamanı belirtir.

yiryüzinde ol-an ▀aġları ayırtlayup 34a/7 bu ▀aşları götürüp ▀aşı-y-an d┬vler 29a/20

cennetden çı╧-an ▀āvūsıla ⌠ubūbāt yi-y-en ╧uşlar 117a/9 tenine ╧on-an si└ekler 42a/7

tevekkül ╧ıl-an 55a/18

┌idmetine yüz sür-en tinn┬n ve ╫ü▓bān 88a/12

to┌umdan dürü-y-en ve ⌠ayvāndan dürü-y-en si└ecükler gibi 4a/2 düşen ╧on-an toz 48a/11

╧arşu toz-an 113a/9

-Ar, -Ur, -r: Geniş zamanı ifade eden sıfat-fiil eklerindendir. Metnimizde örneğine sık rastlanmamıştır.

yan-ar odlu göz 96b/7 iki gör-ür göz 66a/19

doy-ar kimse 5a/8

bunlara be└ze-r cānavarlar 8b/5

-dUK: Geçmiş zaman bildiren sıfat-fiil ekidir. Eski Anadolu Türkçesi’nde işlek olan ek metnimizde de sıklıkla tespit edilmiştir. Kimi zaman iyelik ekiyle kullanılmaktadır. Mekkeye getür-düg+in 109a/6

si└ek göze uşup yi-düg+inü└ menfa▓atı 48b/6 ▓āl┬ ⌠ażretü└e gel-dük+lerinden murādları 51a/5 ne söyle-dük+lerin 113b/8

ne vechile ╧ap-duġ+ın ve n. ▀ar┬╧ile kāfūr┬ mumdan müseddes ┌āne yap-duġ+ın bilmeyüp 3b/4

129 nefesin al-duġ+ınca 6a/13

Nemrūd otur-duġ+ı evü└ ╧apusın yapup 99b/15 senden i▓tibārsuz nesne yaratma-duġ+ı ecilden 53a/19

Yalnızca olumsuz taban üzerinde -DUK sıfat-fiil ekini, -mIş anlamında bulmaktayız (Gülsevin, 2011: 123).

▀utılma-du╧ yeşil çanaġa yazup 4b/19 ādem ╧almadı gözi kör olma-du╧ 99a/20 ādem┬-zād gözi görme-dük ola 17b/7 ┌aber virme-dük ola 17b/7

-mAz: Geniş zamanın olumsuzunu belirtmek için sıfat-fiil eki olarak kullanılan bu ek de metnimizde sıkça yer alır.

görün-mez oldı 46b/13, 6a/9 gö└il gözi gör-mez olur 32a/14 azar it-mez ra⌠┬m dil 67b/20 it-mez oldı 6b/21

ol-maz da▓v┬ 32b/12

bu yara-maz fi▓illerden 79b/16 ╩a╧la-maz olsa 85b/7

-mIş: Geçmiş zaman partisibidir. Metnimizde sıklıkla yer almaktadır. gel-miş ol- 21a/21

▓a╧l irgürme-miş ol- 14a/17 cāhillikden ╧urtul-mış ola 50a/2 ba⌠ra ġar╧ ol-mış kişi 32b/12

╧urd pençesinden ╧urtul-mış keçi oġlaġı gibi 57b/11 cevherden bezen-miş micmereler 73b/21

130 ╧ad┬mden ╧al-mış bu ulu şehr 21a/20

ol aġacu└ yi-miş+i yirine 82b/21

3.1.6.1.3. Zarf-Fiil Ekleri (Gerundiumlar)

Fiilleri başka fiillerle bağlamak üzere zarflaştıran eklerdir. Aslen zarf-fiil eki olan şekiller bulunduğu gibi, başka eklerin bir araya gelmesi ile zarf-fiil fonksiyonunu üstlenen yapılar da vardır (Gülsevin, 2011: 125).

-A: Metnimizde bu eke nadiren rastlanmaktadır. bu kişi çevr-e alup 42b/1

tāze yar-a+ya ╧oysalar 54a/9

-AlI: Eski Türkçe’deki -GAlI ekindeki /g/ sesinin düşmesiyle ortaya çıkmıştır. Bir örnekte tespit edilmiştir.

dünyādan geç-eli 77a/9

-ArAK: Metnimizde birkaç yerde tespit edilen ek hal bildiren zarf-fiil eklerindendir. deşt ü beyābān geç-erek 34a/16

kürre-i nes┬m yöresinde uç-ara╧ 34a/16 ▀ut-ara╧ 111b/4

-dUKCA: Metinde üç yerde tespit edilen bu ek zaman bildiren zarflar yapar. dur-du╧ca 28a/12

╧uvvetümüz yit-dükce 27b/11 nefsüme dile-dükce 100a/11

-(y)I: Eski Türkçe’den beri kullanılan zarf-fiil eklerinden olup metnimizde beş yerde tespit edilmiştir.

utan-u ╧ızar-u 16b/20

131 iste-y-ü gitdiler 73a/1

memleketden ötür-ü 111a/15

-(y)IcAK: Eski Anadolu Türkçesi’nde işlek olarak kulanılan zaman zarfı türeten eklerdendir. Metnimizde örneği çoktur.

cenk idelüm di-y-icek 90a/21 cevāb vir-icek 10a/5

╧ara si└ek cumhūrı gel-icek 11a/2 benlik da▓v┬sin id-icek 93b/8

dergāh-ı Süleymān┬ye var-ıca╧ 30a/17 aġaç yı╧ıl-ıca╧ 64a/1

aġır ba╩-ıca╧ 55b/21 ol cevābı al-ıca╧ 75b/11

-(y)IncA: Eski Türkçe’deki -GInçA eki Eski Anadolu Türkçesi’nde bu şekilde görülmektedir. Metnimizde örneğine sıkça rastlanmıştır.

birin çı╧ar-ınca 46b/16

bir ża▓īf ma┌lū╧dan ╧or╧-ınca 96b/10 cum▓a namāzı ╧ılın-ınca-ya dek 30b/11 ignesin çı╧arma-y-ınca 7b/16

gel dime-y-ince 118b/13

╧ubbe-i felege dikil-ince 107b/18 dünyā ▓a▒ābın görme-y-ince 50a/1 ġavġā eyle-y-ince 60a/12

-ken: i- fiili ile kullanılır. Ünlü uyumuna girmez (Gülsevin, 2011: 130). Metnimizde sıkça görülmektedir.

132 eylük var+i-ken 103a/21

içer+i-ken 63b/14

dutmış+i-ken ▓ālemi 88b/3 çekmez+i-ken 45a/3

Fir▓avn-ı kāfire dimiş+i-ken 8a/3 gider+i-ken 33b/15

otlar+i-ken 63b/14

-mAdIn: Zaman zarfı türeten ek metnimizde sıklıkla kullanılmıştır. ▀uy-madın 102a/14

╩ubı┌-dem ol-madın 104a/13 yarat-madın 63b/8

ā┌ar cānavar cinsinden kimseyi incit-medin 67a/7 ta▓y┬n bil-medin 74a/12

āteşden dürüt-medin 63b/8 nücūm sā▓atı gel-medin 40b/17 göz gör-medin 19a/3

-mAzdAn: İşlek bir ek değildir. Olumsuzluk eki -mAz ile çıkma hâli eki +dAn eklerinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. Metnimizde bir yerde geçmektedir.

cihān sarāyına gel-mez+den niçe bi└ yıl evvel 24b/1

-(y)Up: En çok kullanılan zarf-fiil eklerinden olup metnimizde genellikle iki fiili birbirine bağlarken tespit edilmiştir.

nişterini çı╧-up urduġı yirde 7b/12 şād ol-up secde-i şükr itdi 77b/8

133 el ╧avşur-up 12a/9

b┬şe arasından çı╧-up gitdi 41b/19 re▓āyāsın ╧o-y-up gitmedügine 63a/3 uç-up gitdi 67a/4

gāh od görinmez ol-up gāh yan-up 34b/2 N┬l-i Cey⌠ūn gibi a╧-up 70b/1

ne senü└ gibileri azdur-up 75a/5

-sA: Dilek-şart ekidir. Bazı arıştırmacılar tarafından zarf-fiil eki olarak kabul edildiği için buada zikredilmiştir14.

ba└a bir çāre bul-sa+└ 79a/13

╧avmüm gözine ╧arşu gökden ya└a biraz aġ-sa+m, yine in-se+m gök ma▓būdın öldürürdüm di-se+m 79a/14

çegürgelik ol-sa 16a/15

Söz ki aġızdan çı╧-sa dilden din-se eger / │al╧ işidip cümlesi irden ▀uyar 85b/6 düşmenüm o╧una ╧arşu ▀urdu└-sa ben ġan┬ da┌ı bıçaġı sa└a ⌠arām ╧ıldum 82b/17 -(y)UbAn: -(y)Up ekinin genişlemesiyle oluşmuş bu ek metnimizde sıkça görülmektedir. Uyuma dahildir. Bu ek Eski Türkçe’de -pAn şeklindeydi.

⌠ükmine ma⌠kūm ol-uban 14b/10 emrine i▀ā▓at ╧ıl-uban 95b/4 ╧or╧-uban 48a/7

o╧ı-y-uban 39a/3

ceng ü āheng eyle-y-üben 106a/7

134 ▓arż id-üben116b/4

ni▓metümi bil-üben 90b/12 di└le-y-üben 21b/21 alça╧ yücel-üben 28a/2