İsimden İsim Yapma Ekleri

İsimden isim yapma ekleri isim kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan yapım ekleridir (Ergin, 1958: 135). Metnimizde geçen isimden isim yapma eklerini şöyle vermek mümkündür13:

13 Yapım eklerinin tamamı kullanım sıklığı sırasına göre değil, kolay incelenebilirlik bakımından alfabetik sıraya göre düzenlenmiştir.

115

+AcUK : İşlek görülmeyen bir ektir; bir örnekte görülür. bir cins uş+acu╧ si└ek 48b/21

+AGI4: +a, +e isimden fiil yapma eki ile -ġu, -gü fiilden isim yapma ekinin birleşmesiyle oluştuğu düşünlmektedir (Ergüzel, 1999: 37). Ek işlek olmamakla beraber bir kelimede düz ve yuvarlak ünlülü olarak ve iki şekilli kullanılmaktadır.

iç+egi 66a/21 iç+egü 116a/21

+AK: Türkçe’de organ isimleri yapmada kullanılan bir ektir. ya└+aġ+ından 2a/11

▀utılmadu╧ yeşil çan+aġ+a yazup 4b/19

╧urd pençesinden ╧urtulmış keçi oġl+aġ+ı gibi 57b/11 ol cez┬re ▀opr+aġ+ı 13b/12

+An: Çokluk ekidir, kalıplaşmış olarak kullanılır. İki kelimede görülür. dört yüz bikir ╧ız oġl+an civārı 87a/1

er+en+ler işi 17a/11

+Ar, +(ş)Ar: İşlekliği tam olup asıl sayı isimlerinden dağıtma sayı isimleri yapar (Ergin, 1958: 150). Metnimizde örneğine sıkça rastlanır.

bir+er ╧aya ╧oltuġı 59b/4 beş+er ▀āne 28a/21

yedi+ş+er başlu ┌urmā aġacı dişlü 113a/12 iki+ş+er el 25a/2

iki+ş+er yüz elli+ş+er köşk 15a/7

yitmiş+er, seksen+er ve yüz+er arış ╧āmetlü 106a/2 +ArU: İki örnekte görülmüştür; yön bildirir.

116 bilinden yu╧+aru boyı 57a/4

hezār mertebe il+erü ola diyicek 14a/21

+CA: Hem çekim hem de yapım eki olarak kullanılan bu ek metnimizde işlek olarak kullanılmıştır. “Göre, kadar, gibi” anlamlarında ya da küçültme fonksiyonuyla çekim eki olarak kullanılmıştır. Dil isimleri türetirken yapım eki olarak kullanılır.

mi╧dāru└uz+ca ⌠ır╩u└uz 43a/11 ▀aġlar+ca 116b/17

bun+ca ▓ömr-i ▀av┬l içinde 20a/19 ▓Arab+ca 12a/18, 61a/13

Fars┬+ce 59a/1 mūr+çe dilince 5b/14

╧ır╧ gün+ce büyüyüp 96a/10

+CAK: İsimlerden sevgi, küçültme ve beğenme ifade eden isimler yapan bu ekin ünlüsü üstün ile yazılmaktadır (Ergüzel, 1999: 34). İki örnekte tespit edilmiştir.

⌠üsn-i gök+çek 12a/1 t┬z+cek 54a/9

+CI: Eski Anadolu Türkçesi’nde en çok kullanılan isimden isim yapma eklerindendir. Eski Türkçe’de bu ekin yalnızca c’li şekilleri olmadığı gibi yuvarlak ünlülü şekilleri de yoktu (Yelten, 2009: 112). Bir şeyi alışkanlık yapan kimseyi belirtir yahut meslek isimleri kurar. Metnimizde dört örnekte tespit edilmiştir.

bir du▓ā+cı kemter 23b/7 yardım+cı 38b/9

aş+çı+lar 46b/21 balı╧+çı+lar 25b/5

+CI4K, +CI4G: Eski Anadolu Türkçesi’nde işlek olarak kullanılan eklerdendir. Metnimizde ekin genellikle yuvarlak ünlülü şekillerine rastlanmaktadır.

117 na⌠īf böce+cük 62b/1

bir ince+cük çöpi da┌ı 54a/13 ol ādemi ╩o╧an aru+cu╧ 7b/12 bir cins uşa+cu╧ si└ek 48b/21

▒erreden kiçi cānavar+cu╧ 10b/13 bu ▀aġu└ cānavar+cük+lerin 26a/13 bir yo┌sulu└ oġlan+cuġ+ı 91b/17 ada+cu╧+lar 21b/20

+CIl : Hayvan ismi türetir. Metnimizde üç örnekte tespit edilmiştir.

bir ▓u╧╧āb mi╫āli ╧ara ılan+cıl ╧uşı inüp 43a/6

▀avşan+cıl ╧uşına 7a/13 balı╧+çıl gibi 52a/15

+cIn: Metnimizde bir örnekte tespit edilen ek kuş adı türetmiştir. güger+cin gibi ötişüp 15b/21

+cUGAz: Tek heceli kelimelere eklenen küçültme ekidir. Metnimizde dört kelimede görülmüştür.

╧urt+cuġaz+lar olup 52b/10 se⌠er ╧uş+cuġaz+ları 80b/2

göz+cügez+lerine giden tozı silüp cilā virmegiçün 6b/6 el+cügez+leri birle 47b/17

+deK: Sadece iki kelimede tespit ettiğimiz ek işlek değildir. öz+dek+leri 15a/10

dört dāne ╧aba╧ çekir+deg+i 44a/1

+DAsI: Zaman zarfı yapan ek metnimizde iki örnekte görülmektedir. yarın+dası 90a/4

ā▒┬ne ir+tesi 30b/10

+dAş: Birliktelik bildirmektedir. Dört örnekte görülmektedir.

118

yol+daş+ı 112b/9 ╧ar+daş+ı 89a/16

+dI4: Kalıplaşmış bir ek olan bu ek metnimizde işlek olarak görülmektedir. Genellikle yansıma kelimelerden isim türetir.

im+di varıp 92a/11 ╧anat ġıjıl+dı+sı 103b/17

i└il+dü āvāzı 60b/12 bir ġırıl+du 43a/5

+dIn: Ayrılma hali ekinden ortaya çıkmıştır. İki örnekte tespit edilmiştir. ol ay ay+dın+ına ╧arşu 31a/11

ö└+din 38a/9

+dUz: İşlek olmayan ek metnimizde birkaç kelimede kalıplaşmış olarak kullanılır. gice gün+düz 39b/20, 78a/15

bir yıl+duz 24b/19

+K, -G: Metnimizde iki örnekte görülen bu ek Eski Anadolu Türkçesi’nde işlek değildir. ol köpü+k 63b/16

yaya+ġ oldılar 107a/2

+GA: Bir kelimede tespit edilen bu ek de işlek değildir. na╩┬bümden öz+ge 33a/12

+kek: Bir kelimede kalıplaşmış olarak varlığını sürdüren bir ektir. ir+kek semmūr ╧oçu└ ╩ol butın 110a/1

+KI, +GI: İlgi eki olan bu ek metnimizde çok az da olsa uyuma dahil olmuş, sıkça kullanılmıştır.

ser-cümlesinden ╧an+╧ı+sı 5a/4 evvel+ki āy┬nenü└ ┌ā╩╩ası 16a/7 +(I)l: Renk isimleri ya da sıfatları yapar.

119 yeş+i+l a▀las giyip 87a/7

+lA: Yer ismi ve zaman zarfı yapan ek metinde bir örnekte görülür. sin+le içinde 85b/4

öy+le yili esse 48a/14

dün ▀oġup dün+le büyümüş 89a/4

+lA╧: İsimden fiil yapan +lA ile fiilden isim yapan -K ekinden oluşmuştur. Yer ismi yapan ek, metinde ek alırken ötümlüleşmiştir.

kūh-ı Sütūn yay+la-ġ+ı ╧ullesinden ╧al╧up 102b/20 ot+la╧+ların otlayup 63b/11

+lAn: Sadece bir kelimede tespit edebildiğimiz ek işlek değildir. cān alıcı ars+lan+lar 95b/10

+lAyIn: Metnimizde sıkça kullanılan ek zarf yapmaktadır.

d┬vler gözlerinden uġur+layın 55b/11 burc u bārū+layın 106a/3

+lI4: Sıfat yapan ektir. Metnimizde sıkça kullanılmıştır. Bir örnekte ekin düz-dar şeklinin ikili kullanımına rastlanmıştır.

sevgi+li ol- 19a/8

Allāh Te▓ālānu└ sevgü+lü ╧ulı ıduġın 41b/13 bu ▀o╧uz baş+lu evren ╩ıfat+lu 55b/2

ba⌠r-ı Mu⌠┬▀ kenārındaki ╧ar+lu ve ▀aş+lu ve agaç+lu ulu ▀aġ 21a/15 ┌ayme+lü ┌aymesi ö└ünde 118a/12

╧ażā ve ╧ader ▓alāmet+lü 34a/17 baġ+lu bāġçe+lü m┬ve-┌āne 27a/20 dişi+lü erkek+lü 43a/7

120 altun direfş+lü 106a/3

+lI4K, +lI4G: Eski Anadolu Türkçesi’nin en işlek eklerinden olup metnimizde uyuma girmediği örnekler tespit edilmiştir.

da▓vā-yı ben+lik 83b/10 çekirge+lik olsa 16a/15 cehennem+lik 50b/1 fereh+lik 57b/17 gi└iş+lik 55a/15 p┬l büyük+lüg+i birle 47b/17 bunca ey+lük 55b/19 kendü+lük 94b/4 cüst+lu╧ ile 99b/21 ╩uyıla ╩ovu╧+lu╧ 47a/5 kendü oġul+luġ+um 102b/18 yaban+lu╧ 117b/3

yalu└uz+lı╧ 58b/12 aġız+lıġ+ıla 34b/20

╧amış+lı╧ ve balçı╧lu 5b/7

+mIş: Metnimizde sayılar üzerinde kalıplaşmış olarak tespit edilmiştir. alt+mış kez tamāmı yüz bi└ er 88a/4

yit+miş arış mi╧dārı 33b/4

+(I4)n: Zarf görevli sözcükler, nesne ya da organ isimleri türetir. Metnimizde üç örneği vardır.

uz+u+n yaşu└ ā┌iri 55a/5 ādem al+n+ı 2a/18

bir ar╧a yüki od+u+n 74b/3

+(I)ncI: Sıra sayı sıfatı olan ek metnimizde sıkça geçmektedir. Ek Eski Türkçe’de -nç olarak kullanılmaktaydı (Erdal, 1991: 276).

altı+ncı aya╧ 15b/1 iki+nci ╧avl 44b/16

121 sekiz+i+nci gün oluca╧ 78a/15

yidi+nci gice oluca╧ 70a/4

bir+i+nci ╧at yir altındaġı bu┌ār 26b/17

Bir örnekte ekin dar-yuvarlak şekli ikili kullanımla birlikte tespit edilmiştir. dörd+ü+ncü+si 52b/2

dörd+ü+nci aya╧ 15a/21

+ndü: Metnimizde tek kelimede tespit edilmiştir. iki+ndü zevāli ol- 107b/21

+rA: Yön ve zaman zarfı yaparak isimler kurar. d┬n-i İslām iç+re 2b/2

maġara ╧apusından ▀aş+ra 69a/3 altı yüz yıl ╩o└+ra 45a/1

+rAK: Metnimizde üç örnekte tespit edilen ek Eski Anadolu Türkçesi’ndeki işlek eklerdendir.

t┬z+rek uçup 112a/17 yig+rek 19a/3

ża▓īf+ra╧ 116a/14

+sAK: İşlek olmayan bu ek de metnimizde kalıplaşmış olarak iki kelimede tespit edilmiştir.

sirkeyile sarım+sa╧ 10a/2 ╧ur+saġ+ından 42a/1

+sUK: Organ ismi türeten ek bir kelimede tespit edilebilmiştir. baġrın baġar+suġ+ın çı╧arup 7b/8

122 yir baġır+suġ+ı 43a/10

+sul: Sıfat yapan ek metnimizde bir örnekte tespit edilmiştir. çi ger bayam yā┌u▒ yo┌+sul 119a/6

+sUz: Eski Anadolu Türkçesi’nin en işlek eklerinden olup metnimizde de en çok kullanılan isimden isim yapma eklerindendir. Metnimizde çok çeşitli fonksiyonlarda kullanılmıştır.

ābdār ╧ılıcın+suz 8a/6

⌠adsüz ⌠isāb+suz dürlü dürlü ma┌lū╧āt 53b/18 ġāyet ⌠ayā+suz 48a/18

bir si└ek+süz yir 49a/16 sebeb+süz da┌ı 92a/2 a└+suz+ın 76b/2

h┬ç bir ▀aş+suz yir 56b/1 boynuz+suz ehremen 57a/8

+(I4)z: İşlek olmayan bir ek olup metnimizde birkaç örnekte tespit edilebilmiştir. Genellikle organ isimleri türeten ek bir kelimede zarf türetmiştir.

bir ╧uyru╧ ve iki boyn+u+z 6b/7 yalu└+u+z 102a/12, 109a/13 aġ+ı+z aç- 104b/20