Hâl Ekleri

3.1.3.1 İlgi Hâli (Genitif) Eki (+U└, +(n)U└)

İlgi hâli eki ünsüz bir sesle biten sözcüklerden sonra +U└; ünsüz ile biten sözcüklerden sonra +(n)U└ olarak görülür.

▓ömri+n+ü└ e▀vālinden ve cihān+u└ a⌠vālinden ve cihānda gördig+ü└ ▓acāyıbdan ve ġarāyıbdan 19b/13

āb-ı revān+u└ yüz sürdügi yirler 37a/7 ba▓ūż+u└ ╧anadın açduġını 66b/3

106 │al┬lü’r-Ra⌠mān+u└ düşmeni 64a/18

İsfendiyār+u└ emri 91b/21

el-hevāmm ecnası+n+u└ re■┬sleri 11a/11

ef╣al-i fużalā+n+u└ ⌠ākim ü ┌ā╧anı na╧lince 46a/14

Metnimizde ekin düz-dar ünlülü yani +I└, +(n)I└ şekli de kullanılmıştır. Allāh Te▓ālā+n+ı└ ⌠ıf█ u emānı içinde ol- 103b/14

Hedvāl+i└ üstün yanına geçüp 64b/11 ╧ız+ı└ dāyesi ╧ulaġı 87b/20

Birinci teklik şahıs zamiri ve birinci çokluk şahıs zamirinin genitifi +üm’dür. ben+üm ┌od perr ü bālumu└ fermānı kal- 67b/20

biz+üm ╧uvvetümüz ▓a█ametümüz bilüp 27b/12 ben+üm boynuzlarum uşadup 57b/19

biz+üm ceddümüz 115a/2

Genitif ekinin kullanılmadan ilgi anlamının görüldüğü sözcükler de metnimizde mevcuttur.

nefsüm(ø) ▓irfānı 66b/8

hevāmm tekv┬ni(ø) a▓vānı 90a/18

peşşeler tekv┬ni(ø) a▓vānı Behyārūş 91b/13

3.1.3.2. Yaklaşma Hâli (Datif) Eki (+A, +(n)A, +(y)A)

Yaklaşma hâli ekinin teşekkülü Eski Türkçe’de başlar. Eski Türkçe’deki +GA eki, Eski Anadolu Türkçesi’nde /ġ/ ve /g/ seslerinin düşmesiyle +A’ya dönüşmüştür. Bu ek metnimizde ünsüzle biten bir sözcükten sonra -A; ünlü ile biten bir sözcükten sonra araya -/y/- ve -/n/- seslerinden birini de alarak -(y)A ve -(n)A olarak gelmektedir. Batı Türkçesi’nde, şahıs zamirlerinin datif şeklinin (ba└a, sa└a, o└a) ihtiva etmesi, bu ekin

107

başındaki /ġ/ ve /g/ seslerinin sonradan düşmüş olduğunu göstermektedir. Belki de Eski Türkçe devresinde, /n/ ile /ġ/, /└/ halinde birleşmiş, lehçelerin teşekkülünde tekrar parçalanma vukû bulmayarak Batı Türkçesi’ne klişe halinde intikal etmiştir (Timurtaş, 2012: 69). Metnimizde eke dair örnek oldukça çoktur:

ta┌t-ı ▓āc üstü+n+e geçüp 87a/18 ▓acz+e var- 44a/18

ad u ╩anumuz+a ╧uvvetümüz+e göre bir ╧al▓a yapup 28a/11 cinn ü ādem+e 39b/5

boynuzsuz ehremen+e 57a/8

cehennemden çı╧mış zebān┬ ejder+e 104b/18 el-e getür- 59b/11, 90a/12

bir demürden ╧aplu ev+e be└ze- 99b/11 ▓arş-ı eyvān+a 71a/18

fay╩al+a 52a/6

fermān+a geldükleri yir 13b/3 kārgāh-ı fı▀rat+a 10b/17, 25b/14 tennūr-ı ġar+a 64a/21

ġazā+y+a 110b/19

⌐a╧ Te▓ālā+y+a ╩ıġınup 104b/7 ╧al▓a+y+a yitürüp 30b/1

ādem oġlanı+n+a 44a/19 ādem oġlı+n+a 58b/12

c┬fe-i fān┬+y+e meşġūl ol- 50b/10 ┌alā╩ olmaġ+a 32b/13, 95a/21

108 yazı olmaġ+a sebeb 21b/11

sivri si└ekden aşaġ+a 48b/21

yönüni Be▓albek’ten ya└+a dö└üp 30b/17

3.1.3.3. Yükleme Hâli (Akuzatif) Eki (+(y)I)

Eski Türkçe’de kullanılan +IG eki Eski Anadolu Türkçesi’nde +I olmuştur. Ek, ünsüzle biten kelimelerde araya yardımcı ses alarak +(y)I olmuştur.

╧apu+y+ı aç- 37a/5

Dımış╧┬ t┬şe+y+i ve pūlād külüng+i eline alup 31a/10 Sārā+y+ı alup 78a/13

ol ▓ar╩a+y+ı 92a/3

Nemrūd-ı ▓ā╩ī+y+ı 80b/14 kendü+y+i ▀aşra atduġı 10a/8 ayaġına yüzün+i sür- 109a/20

an+ı çı╧arma╧ ve za┌mın o└ultma╧ 32a/2 ╧an+ı ve ╧o╧u+y+ı 11b/6

Metnimizde yükleme hâli ekinin üçüncü teklik şahıs veya üçüncü çokluk şahıs iyelik eklerinden sonra kullanılan +n’li şekli de sıkça görülmektedir.

eksügi+n bulma╧da ▓ācizler 7b/2 şehirleri+n aç- 110b/19

aġzı+n aç- 105a/7 ▓afār┬t leşkeri+n 28b/13 günāhı+n ▓afv kıl- 39b/21 de└iz cānavarları+n yiyüp 97a/4

109 aya╧ları+n yire direyüp 118a/13

╧anları+n dökmege 99a/9 ╩u döküp dolduru╧ları+n 13b/13

╧arnı+n şişürmiş bir ejdehāya dö└üp 42b/13 anı çı╧arma╧ ve za┌mı+n o└ultma╧ 32a/2

Yine Eski Türkçe’de sıkça kullanılan +(n)I yükleme hâli eki metnimizde de üçüncü teklik ve üçüncü çokluk şahıs eklerinden sonra sıklıkla görülmektedir.

yönü+n+i Beytü’l-Mu╧addesten ya└a dö└üp 30b/18 bunlaru└ dilleri+n+i 69b/4

anu└ dimāġı+n+ı fesāda vir- 59b/7 dişleri+n+i ışıtdur- 15b/10

der ü d┬vārı+n+ı 35a/16

ol Rüstemden gelen ▀urna ╧uşları+n+ı 112b/11 per┬ serhengleri+n+i 12a/8

▀uz etmek ⌠a╧╧ı+n+ı gözler bahādur 101b/20

Eksiz yükleme hâli de metnimizde birkaç örnekte yer almaktadır. gözü└(ø) aç-ġıl 51a/1

gözüm(ø) açup 44a/12, 66a/15 ba▓ūż cündi re■┬s(ø) 64b/14 ▒übāb re■┬s(ø) Hedvāl 44a/6

110

3.1.3.4. Bulunma Hâli (Lokatif) Eki (+(n)dA)

Eski Türkçe’de ötümsüz olarak da kullanılan +dA bulunma hâli eki, Eski Anadolu Türkçesi’nde yalnızca ötümlü olarak kullanılmıştır. Üçüncü teklik şahıs iyelik eklerinden sonra +(n)dA olarak karşımıza çıkmaktadır. Menimizde ekin ötümsüz şekli görülmemiştir.

de└iz+de ve ╧uru+da 96a/12

lāle ve nu▓mān ve şa╧āyı╧ arası+n+da 52b/20 bu yol+da 33a/4

yak┬n zamān+da 67a/18

her baş ya╩duġı üzeri+n+de 111a/11 ne yir+de yapaca╧ların 27b/6

bu ▀aġu└ altındaġı şehr içi+n+de yatan mer╧adi+n+de 22a/14 evlü evi+n+de yaturken 28b/9

Yevmü’l-⌐aşir+de 12b/20

yidi ╧at gökler+de olan feriştehler 14a/2 dil+de söylenip 85b/12

Metnimizde birkaç örnekte bulunma hâli ekinin ayrılma görevi de bulunmaktadır. Bu durum Eski Türkçe’de görülen bir özelliktir.

gö└li+n+de eyitdi 16b/9 kendü+de götürse 4b/18

yiryüzin+de ne cinn ü per┬ neslin 18a/9

3.1.3.5. Ayrılma Hâli (Ablatif) Eki (+(n)dAn)

Eski Anadolu Türkçesi’nde +dAn olarak kullanılmakta olan bu ek Eski Türkçe’de hem ötümlü hem ötümsüz olarak, yalnızca dar ünlülü olarak kullanılıyordu. Eski Anadolu

111

Türkçesi’nde ekte ses benzeşmesi görülmediği için yalnızca ötümlü olarak kullanılmıştır. Ekin ayrılma, çıkma, sebep bildirme görevleri bulunmaktadır.

yönlerin Süleymān+dan ya└a dutup 49b/3

to┌um+dan ve yumurda+dan ve ╧urt+dan dürü- 3b/21 bir ża▓┬f ma┌lū╧+dan ╧or╧ınca 96b/10

baş+dan başa 111a/16, 50b/11

╧arınca+dan si└ek+den ża▓┬f kemter a⌠╧ar ma┌lū╧ 116a/13 aġzı+ndan a╧an zehir-den 96b/8

ne zelzele+den yı╧ılmış yiri var ne ╩ā▓i╧a+dan delinmiş delügi var 30b/5 zern┬┌ dütüni+n+den 44a/17, 49a/15

Allāh ▒ikri+n+den ġayrısı 116b/8 ▒ikr itdük+den ╩o└ra 67a/11 ziyāde na█ar itdügi+n+den 16b/16

╧ara si└ek ╩ınfı+n+dan ve ba▓ūż cinsi+n+den ziyāde 50a/9

3.1.3.6. Eşitlik Hâli (Ekvatif) Eki (+cA)

Eski Türkçe’de yalnızca ötümsüz şekli bulunan +çA eşitlik eki, Eski Anadolu Türkçesi’nde ötümlülüşerek +cA olmuştur. Metnimizde ekin ötümsüz örneklerine nadiren rastlanmaktadır. Ekin eşitlik, kadar, göre, gibi görevleri mevcuttur.

ehl-i ▓irfānı mūcibin+ce 95a/11 ▓a╧abü└+ce gelüp 60b/18

╦ahhār-ı Tinn┬n-ten-i Nüh-ser ve bilesin+ce olan ehremenān ▓afār┬t serhengleri 57b/13 ol ╧al▓anu└ d┬vārı enin+ce 30b/14

erkegi ö└ün+ce dişisi ardın+ca ╧anad açup 112a/16 ba▓ūż ╧anadın+ca 53b/11

112 keklik yumurdasın4ca ol- 63a/20

an+ca kim 72a/11, 72a/13 melek dilin+ce 19a/21

mūcebin+ce 114a/13, 117a/21 anu└ mu╧ābelesin+ce 102a/19 nevbet+ce 87b/10

ol ▓ā╧il ü a▓╧al ⌠ükmün+ce 71b/4

her ▒errenü└ ve on sekiz bi└ ▓ālemü└ mi╧dārlu mi╧dārın+ca 66a/2 Ekin ikili kullanımının görüldüğü örnek tektir.

ni+ce irür 11a/5

ni+çe görmişemdür 114a/3

+cIlAyIn eşitlik eki zamirlere gelerek benzetme ve eşitlik bildirir (Yelten, 2009: 292). bun+cılayın ▓ayāl 72a/5

sen+cileyin bir ╧ul 71b/16, 72a/2 siz+cileyin ma┌lū╧ gördügüm 25a/4 ben+cileyin uluyı 75a/7

an+cılayın 110a/9,

Eski Türkçe’de +lAyU olarak bilinen eşitlik eki, Eski Anadolu Türkçesi devrinde +lAyIn olmuş ve metnimizde de birkaç örnekte tespit edilmiştir.

varaca╧+layın 89a/12 burc u bārū+layın 106a/3

113

3.1.3.7 Vasıta Hâli (İnstrumental) Eki (+n, +IlA, +(y)IlA, +lA, +(y)lA, +IlAn)

Vasıta hâli ekinin Eski Anadolu Türkçesi devresinde birçok farklı biçimi kullanılmıştır. +n, +IlA, +(y)IlA, +lA, +(y)lA, +IlAn biçimleriyle Eski Anadolu Türkçesi’nde en işlek görülen eklerin başında gelir.

a┌şām olıncaya degi+n 30b/16 yaya+n olup 118a/6

düşmen+ilen 88b/14

ejdehā ve ╧amçum+ılan 88a/5 yitmiş iki millet ▀āyifesi+y+le 32b/5 Allāh Te▓ālānu└ i▒ni bir+le 4b/7

t┬ġ ve teber ve gürz ve ┌ançer+le 60a/13 yoldaşlar+ıla 109a/11

yüzi ni╧āblu ┌ātūn+ıla 68b/4 yüz ╩u+y+ıla 71a/18

ża▓īf cānavar+ıla 93a/15 zebān┬ler emri+y+le 96b/21

3.1.3.8. Yön Ekleri

Eski Türkçe’de +GArU olan ek, Eski Anadolu Türkçesi’nde -/g/-, -/ġ/- ünsüzünün düşmesiyle -ArU olark görülmektedir.

bilinden yu╧+aru boyı 57a/4 nefesin iç+erü çek- 12b/4

Yalnız bir örnekte ikili kullanımda ekin düz-dar ünlülü örneği de tespit edilebilmiştir. il+eri+dür 13b/21, 14a/1

il+erü+dür 13b/20, 13b/21

+rA yön eki metnimizde işlek olarak kullanılmıştır. düşmenlik ╧apusından ▀aş+ra 111a/12

Kitāb-ı Ker┬m ve Kelām-ı ╦ad┬m iç+re buyurur kim 53a/20 m┬zānı üze+re 16a/18

ayaġ üz+re ╧al╧up 101a/2 altı yüz yıl ╩o└+ra 45a/1

114

3.1.3.9. Soru Eki

+mI olarak bilinen soru eki Eski Anadolu Türkçesi’nde tıpkı Eski Türkçe’deki gibi düz-dar ünlülü olarak kullanılmıştır. Ek uyuma dahil değildir.

rız╧ mı virür diyicek 71b/16

Süleymānlı╧ ╧ıldı mı ola diyicek 21a/14 buncılayın iş mi ider 74a/19

revā mıdur 55b/19, 64b/5

var mı+dur 101a/1, 23b/17

bilmez mi+sin 24a/5, 6b/2, 79b/21 ider mi+sin 100a/7