Ünlü Değişmeleri

Metnimizdeki ünlüler kelime kökünde veya eklerde çeşitli sebeplerle değişmiştir. Belirlediğimiz ünlü değişmeleri gösterilirken önce kelimenin metinde geçtiği şekli yazılmış, ardından tırnak içinde günümüz Türkçesi’ndeki kullanımı ve zaman zaman da tarihi süreçteki kullanımları parantez içinde gösterilmiştir.

2.1.1.1. i/e Meselesi (/i/>/e/, /e/>/i/, /i/>/ė/, /ė/>/e/, /e/>/ė/)

Türkçe’de tartışılan bir mesele olan /i/>/e/, /e/>/i/ değişimlerini metnimizde tespit etmek zordur. Metnimiz harekeli olduğu için metne sadık kalınarak esre görülen yerde /i/ sesi, üstün görülen yerde /e/ sesi okunmuştur. Arap harfli metinlerin kapalı e (/ė/) ile ilgili özel bir işaretinin bulunmaması sebebiyle metin oluşturulurken kapalı e (/ė/) sesine yer verilmemiş; dolayısıyla /i/>/ė/, /ė/>/e/, /e/>/ė/ gibi ünlü değişimleri de tespit edilememiştir. /i/ sesinin daha önce yapılmış tarihi yazma eser çalışmalarında hem /i/ hem de /ė/ olarak okunduğu bilinmektedir. Çalışmamızda kapalı e (/ė/) sesinin tespit edebilecek kesin bir dayanağı olmadığı için ilk hecedeki bütün esreler /i/ okunmuştur9. Metnimizde /i/>/e değişmesi ise günümüz okunuşlarına göre belirlenmiştir.

Günümüzde kelime başında ve ilk hecede /e/ okunup metinde /i/ sesi ile yazılan kelimelerden bazıları şunlardır:

bil: ādem ╩açın biline kemer ╧ılup 117a/5 “beline”

9 Kapalı e hakkında oldukça çok çalışma yapılmış; ancak biz bu sesin eserde varlığını kabul etmediğimiz için konuya ayrıntılı yer vermemeyi uygun gördük. Fakat bu konu hakkında yapılan çalışmalar, tartışmalar hakkında okumalar yaptık. Ayrıntılı bilgi için şu eserlere bk. (Thomsen, 1993; Eraslan, 1986; Erdem ve Gül, 2006; Kocaoğlu, 2003; Duman, 1999; Korkmaz, 2005: 496).

55 biş: biş mertebe 13b/21 “beş”

bişer: bişer bi└i 87b/10 “beşer” di-: didi ki 30b/20 “dedi”

di-: Fir▓avn-ı kāfire dimişiken 8a/3 “demişken” dirnek: dirnek ╧ılayın 101a/9 “dernek”

dir-: ba▓ūż cündin dirmege 116a/6 “dermek” gi└: gi└ yire çıkup 34a/7 “gen, geniş”

girçek: girçek ╩anup 32a/16 “gerçek” girü: girüye çekilüp 111b/5 “geriye”

il: ⌠üsn-i Bel╧īs iline 23b/6 “eline (memleket)” ir-: ┌i▀āb-ı ▓i██et irdi 82b/11 “erdi”

iriş-: ▓a╧lım irişe 9a/12 “erişe”

irgür-: meded irgürüci ╦ādir ü dānā 33b/8 “eriştirmek” irkek: irkek semmūr ╧oçu└ ╩ol butın 110a/1 “erkek” it-: Süleymān ┌idmetine da▓vet itmek 61b/15 “etmek” idiş-: tesb┬⌠ idişürler 27b/2 “edişirler”

irte: irteye ╩alarsın 107b/4 “erteye” işik: ╧apu işiginde 63a/13 “eşiğinde” vir-: ╧uvvetini virdi 2b/2 “verdi” yil: bir yil ╧opdı 76b/3 “yel”

yidi: yidi ╧at yir ditreyüben 35a/3 “yedi” yitmiş: yitmiş kitābın 117b/9 “yetmiş”

yidişer: yidişer başlu evrenler görüp 27a/9 “yedişer” yir: ╧ı╩ā╩ yirine gelmek içün 88a/2 “yerine”

yi-: yimekde içmekde 109b/4 “yemekde” yidür-: ekl iden d┬vlere yidürüp 58a/7 “yedirip”

56 yiksān: ┌āke yiksān 55a/7 “yeksān”

yilkenlü: ▀o╧uz yilkenlü parça gibi 105a/5 “yelkenli” yinil-: yinildi 69b/16 “yenildi”

yitmiş: yitmiş yirde 106a/1 “yetmiş yerde”

yimiş - yir: ol aġacu└ yimişi yirine 82b/21 “yemişi yerine” viren: ▓ış╧a gö└ül virenü└ ▓a╧lı şaş- 12a/3 “verenin”

yidişer – yilek – yidi : yidişer yileklü yidi o╧ıla urup 105a/20 “yedişer yelekli yedi” yigrek: yigrekdür 19a/3 “yegrek”

yitiş-: a┌şām yitişdi 107a/18 “yetişti” yir: miyvesi yirine 92a/7 “meyvesi yerine” yir: yir yir ▀av┬lelerde 118a/11 “yer yer”

yiryüzi: yiryüzinde olan ▀aşları ayırtlayup 34a/7 “yeryüzünde”

yir - yitür-: bir cez┬re görinür yire yitürdügin 109a/16 “yetirdiğin (ulaştırmak)” Günümüzde /i/ okunup metinde /e/ sesi ile yazılan kelimelerden bazıları şunlardır: gey-< ked-: İdr┬s neb┬ na▓leynin alnına geyüp 117a/6 “giyip”

geyür-< kedir-: mura╩╩a▓ ┌il▓at geyürüp108a/9 “giydirip” eyi<edgü: elli yıllı╧ ╧azanılmış eyü ad 60b/4 “iyi”

Yine bazı kelimelerde /i/ ünlüsü değişme yoluyla ortaya çıkmıştır: gice<gece: ol gice geçüp 46b/15 “gece”

iy<ey<ay: iy ādem oġulları 55a/4 “ey” iy<ey<ay: iy a⌠ma╧lar 88b/19 “ey” imdi<emdi<amtı: imdi varıp 92a/11 “şimdi” yine<yene<yana: yine bir re■┬s 11a/16 “yine”

Birinci teklik şahıs zamiri “ben” ve ikinci teklik şahıs zamiri “sen” metnimizde “ben/bin”, “sen/sin” olarak, her iki şekilde de görülmektedir. Çoğunlukla “ben” ve “sen” olarak okunan bu zamirlerin genellik metnin manzum bölümlerinde “bin, sin” şekliyle

57

kullanıldığı anlaşılmakla birlikte, nesirde de “sin” şeklinde yazıldığı tespit edilmiştir. Zaman zaman aynı sayfada bile her iki şeklin kullanıldığı görülmüştür.

bin: bu du▓ām olaydı binüm müstecāb 91b/10 “benim” sin: bāġda t┬hū ▒ikri yā Hū sin de o╧ı sebb┬⌠ āyeti 2a/1 “sen”

sin: ▀ur sini evü└e ilteyim, düşmān görüp sini bilmesün 69a/2 “seni” sin: sini bu maġara içinde görmedüm 76b/3 “seni”

sin: sini düşmān göre 59b/16 3 “seni”

2.1.1.2. u/o ve ü/ö Genişlemesi

Arap alfabesinde /o/, /ö/, /u/, /ü/ seslerini gösteren tek işaret ötre işaretidir. Hangi sesin /o/ veya /u/; hangi sesin /ö/ veya /ü/ okunacağına karar vermek de zordur. “uyan-/oyan-, uġra-/oġra , yürü-/yörü-, güzel/gözel, yu╧aru/yo╧aru” gibi ikili okumak mümkündür. Bu sesler ağızlarda farklı şekillerde söylenmekteyse de metinde İstanbul ağzına yakın olan dar-yuvarlak sesler tercih edilmiştir.

ugra-: yolum uġradı 25b/3 “uğra-” güzel: güzeller 89b/8 “güzel”

oyan-: eti acısından uyanup 6a/11 “uyan-”

yörü-: ādem┬-zād birle ╧arışup yürürlerdi 9a/4 “yürü-” yo╧aru: başın yu╧aru ╧aldurup 58a/3 “yukarı”

2.1.1.3. /ı/>/a/ Genişlemesi

Tespit edebildiğimiz kadarıyla iki kelimede görülmüştür:

aġla-<yıġla-<ıġla-: zāri zāri aġladı 70a/20 “ağladı” aġaç<yıġaç: ╧ara aġaç bergi içinde dürüyen b. gibi 52b/19 “ağaç”

2.1.2.4. /a/>/e/

Bu ses değişikliğinin metnimizde bir örneği vardır: eyit-<eyt-<ayt-: eyitdi 20a/13 “söyledi”

58

2.1.2.5. /ö/>/e/ Düzleşmesi

Bu değişikliğe metnimizde bir kelimede rastlanmıştır:

eyle<öyle<o ile<o ayla<ayla: eyle diyicek 113a/10, 24a/19, 74a/18, 84a/12, 97b/20, 9b/19 “öyle”