Yezidi [Êzîdi] Adı

Yezidi [Êzîdi] adına geçmeden önce kısa bir açıklama yapmamız gerekmektedir. Tarih ilminde bir olgunun veya kavramın tarihi ve dönemi hakkındaki yanılgı, anakronizm sorunu olarak kabul edilmektedir. Anakronizm Ģimdi olan bir Ģeyi geçmiĢte varmıĢ gibi göstermedir. Olgu, dil ve yaklaĢım olarak üç türü bulunan anakronizm tarih yazımının kaçınılmaz bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.

Söz gelimi:

Doğu Roma‟nın kendisine Bizans demediği halde sonradan Bizans olarak isimlendirilmesi,

Ġlig Hanlar (el-Hakaniye)‟nin kendisine Karahanlı ismini vermediği halde Tarihçi V. V. Grigoev‟in 1874‟te yazdığı makalesine Karahanlı Devleti adını vermesinden dolayı (aynı soydan gelen hükümdarların ünvanları arasında Kara sözünün sık geçtiği için) bu makaleden sonra Ġlig Hanlar (el-Hakaniye)‟nin Karahanlılar olarak isimlendirilmesi,

Sebükteginoğullarının kendisine Gazneli ismini vermediği halde sonradan Gazneliler olarak isimlendirilmesi,

Yahya Kemal ile Ahmet Refik Altınay‟ın Paris‟te bir sohbetleri esnasında Yahya Kemal‟in 1718-1730 arası Osmanlı tarihini “Lale Devri” olarak isimlendirmesi ve Ahmet Refik‟in yazmıĢ olduğu eserine “Lale Devri” ismini vermesiyle bu dönemin “Lale Devri” olarak anılması gibi.

Yezidilikle ilgili yapılan adlandırma konusunda da çeĢitli sıkıntılar söz konusudur. Yezidi sözcüğü Sünnilerin ve Alevilerin “lanetle andıkları” Emevi Halifesi

175

Yezîd b. Muâviye‟yi hatırlatmaktadır.176

Günümüz Yezidileri, özellikle Avrupa‟da diasporanın oluĢmasından sonra, bu sözcüğü kullanmaktan vazgeçmiĢtir. Burada bir anakronizm sorunu mevcut mu diye baktığımızda; kaynaklarda ve arĢiv belgelerinde Yezidilerin “Yezidi” adıyla anıldığı görülür. Temelde bir isim benzerliğinden doğmuĢ olsa da bulundukları coğrafyada sapkın bir ırk olarak anılmaktansa Yezîd b. Muâviye‟ye bağlantılı sayılmayı yeğlemiĢler ve bu durumu sineye çekmiĢlerdir. Bu nedenle Yezidi ismi Yezidi tarihi boyunca olagelmiĢtir. Kimi Yezidilerin gerçekten Yezîd b. Muâviye‟yi saygı ile andıkları da bir gerçektir. Bu nedenle Yezidi kelimesinde bir anakronizm sorunu yoktur. Hatta ana kaynaklar ve arĢiv belgeleri Yezidi adını kullanılırken bunu Êzîdi olarak değiĢtirmek bir anakronizm sorununa yol açacaktır.

Temelde günümüz Yezidiliğin araĢtırıldığı çalıĢmalarda bu halkın kendilerine Êzîdi demeye baĢladıkları tarihten itibaren Êzîdi adının kullanılması gerekmektedir. Tarihi olay ve olguların açıklanmasında ise tarihi kaynaklar ve arĢiv belgeleri kullanılacağı için Yezidi adının kullanılması kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle bizim çalıĢmamız Musul Meselesi ile sınırlı olduğu için Yezidi adı tercih edilmiĢtir.

Yezîdî ismi konusunda farklı görüĢler ileri sürülmüĢtür. Fırka mensuplarının Ġran‟ın Yezd Ģehri sakinlerinden olması sebebiyle bu isimle anıldığı, Yeni Farsça‟da “melek, tanrı” mânasında ized, Avesta dilinde “saygı ve ibadete lâyık” anlamında yezata, Pehlevîce‟de ve modern Farsça‟da “tanrı” mânasındaki yezdân kelimeleri yanında “tanrıya kulluk eden kimseler” anlamında ezidî, izidî, izdî kelimelerinden geldiği de söylenmiĢtir.177

Yezidilerin Yezîd b. Muâviye‟ye178 nisbetle bu adı aldıkları da söylenir. Yezidiler Yezid‟i aĢırı derece saygı ile anarlar.179 Yezid, Yezidi geleneğinde dinin yenileyicisi sayılmaktadır. Yezidiliğin kurucusu sayılan ve Adeviye Mezhebinin kurucusu ġeyh Âdi b. Musafir‟in Yezid b. Muâviye‟ye konusunda mutedil davrandığı görülmektedir. Ahmet Teymûr PaĢa, ġeyh Âdi b. Musafir‟in inanç ile ilgili eserinden Ģu alıntıyı yapmaktadır:

“Yezîd bin Muâviye, Allah ondan razı olsun, imamdır ve bir imamın oğludur. Halife olmuş, Allah yolunda çalışmıştır. İlme ve hadise hizmet etmiştir. Kendisi Rafızîlerin eleştirdiği konu olan Hüseyin‟in, Allah ondan razı olsun,

176

Yalkut, Age, s. 101. 177

Ahmet TaĢğın, “Yezidiyye”, DİA, C. 4, s. 525. 178

I. Yezid (60-64 / 680-684) Ayrıntılı bilgi için Bkz. Ġrfan Aycan ve Ġbrahim Sarıçam, Emeviler, Ankara 1999, s. 25-35.

179

öldürülmesinden sorumlu değildir. Bu noktada onu eleştirenler dikkate alınmaz, terk edilir.”180

Ahmet Teymûr PaĢa, Yezidilerin ġeylerinin Yezîd b. Muâviye görüĢünü alarak aĢırıya gittiklerini; onu önce veli, sonra peygamber sonra da yedi ilahtan biri yaptıklarını söylemektedir.181

Bu nedenle bazı bilim insanları Yezidi inancının oluĢumunu Emevilerin giriĢtiği karĢı harekete bağlamaktadır. Tarih boyunca Yezidilerin Muâviye‟nin oğlu Yezîd‟in soyundan geliyor sayılmaları, olumsuzlayıcı bir intiba bıraksa da Ġslam tarihinde bir yer edinmelerini sağladığı için bir süre bu ismi kabullenmiĢler ve böylece Ģeytana tapanlar damgasından kurtulmayı düĢünmüĢlerdir. Nitekim bu görüĢü kabul etmeyenlerde vardır. Yezidilere göre tarihte Yazid bin Êzîdiyan ve Emevi halifesi Yezid bin Muaviye arasında, isim benzerliği dıĢında bir benzerlik bulunmamaktadır. Asıl saygı duyulan Yezid muhtemelen gerçek bir tarihi kiĢilik değil, efsanevî bir kiĢiliktir.182

Sabiha Banu Yalkut, 1991‟de Mardin Midyat‟ta Ayhan isimli kaynak kiĢiyle yaptığı söyleĢide kaynak kiĢi Ģunları söylemektedir:

“Biz Melek Tavus‟un seçilmiş halkı olduğumuza inanıyoruz. O, Tanrının ilk yarattığıdır. Hemde yaratıldığının ilk bilincine varan. İşte bu yüzden Êzîdiyan demişiz kendimize. Bilince götüren yolun uzun bir süreç olduğunu görüyoruz, bir peygamberin ve onun kitabının vahyi değil. Gerçeği bulmamıza yardım eden yok göstericiler olduğunu kabul ediyoruz. Yazid bin Êzîdiyan, Zerdeş und Şeyh Hadi bizim yol göstericilerimizdir.”183

Yezidi din mensupları ise Kürtçede “beni yaratan”, “yaratıcı”, “tanrı verdi” anlamına gelen Ez-da‟nın farklı telafuzları “yezidi”, “izîdî” veya “ezdayî”, “êzîdî” 184 nedeniyle bu adı aldıklarını savunurlar. Yezidiler; Muaviye‟nin oğlu Yezid‟in peĢinden gitmediklerini, kendilerini “Ezdai” olarak adlandırdıklarını ve “Ezdai” kelimesinin anlamının ise “Allah‟a aracısız inanan halk” olduğunu ifade etmektedirler. Tanrıyı ise “Ezda”185

olarak isimlendirdiklerini belirtmiĢtir.186 Yezidilerin son zamanlarda yaptıkları panel vb. çalıĢmalarda Ezidi ismini kullandıkları görülmektedir. Bu durum

180

Ahmet Teymûr PaĢa, Age, s. 61. 181

Ahmet Teymûr PaĢa, Age, s. 62. 182

Yalkut, Age, s. 103. 183

Yalkut, Age, s. 103. 184

Ġlhan Kızılhan, “Yezidilik”, (http://www.kurdistan-aktuel.org/roportaj/4984-prof-drlhan-kizilhan- yezdlk-nanci-ve-tarhces.html) Son Güncelleme Tarihi: 16.05.2010.

185

Yezidilere göre Adem Peygamberden sonraki ikinci ataları Ez-da (Tanrı verdi) Bkz. Abca, Age, s. 5. 186

bize artık Emevi Halifesi Yezîd b. Muâviye ile beraber anılmak istemediklerini göstermektedir.

Ölü gömme telkinin de Ģu Ģekilde geçmektedir:

“…Ey ölü kişi!(Mürşit kişi!) Gelecektir üzerine Münker ve Nekir melekleri!

Sana soracaklar: hangi dindensin? Sen, de ki ben Ezidiyim (Yezîdîyim)…” 187

Yezidilerin ġavariĢ (Chavaridsch) adıyla bilinen ġia‟ya bağlı Ġbadiye mezhebine bağlı oldukları da söylenir.188

ġehrestânî‟nin Mihel ve Nihal adlı eserinde “Yezidiyye, Haricilerin Ezârika Ģubesinden evvelki muhakkimei ûlâ mezhebini kabul eden Zeyd bin Uneyse‟nin (doğrusu Yezid bin Ebî Uneyse) ashabının meshebidir. … Yezid, Muhammed Mustafa aleyhisselamın peygamberliğini ikrar edip de onun dinine girmeyen kimseleri de kendi mezhebine kabul etmiĢtir. …”189

demektedir. Yezidi isminin buradan geldiğini söyleyenlerde vardır. ġehrestânî‟nin Mihel ve Nihal adlı eserinde bahsettiği ve Ġbadiye‟nin kurucusu olarak gösterdiği Yezid bin Ebî Uneyse ile bugünkü Yezidilerin bir bağı olmasa gerektir.190

Bazı Arap tarihçiler, Yezidi inancının, Hariciliğin Ġbadiye kolundan ayrıldığını ve Yezid bin Ebi Uneyse'ye dayandığını iddia ederlerken, Ġran kaynakları da, Yezidi adının eski Ġran inançlarındaki Ġyilik Tanrısı Ġzd ya da Yeda'dan geldiğini savunuyorlar.191

Yezidiler için tarih boyunca farklı adlandırmalar yapılmakla beraber bunlar içinde Dasin, Dasni, ceminde Davasin, DavaĢim, Duasin adlarda dikkat çekmektedir. 1534‟te Kanuni Sultan Süleyman Yezidilerin baĢı Hüseyin Bey Dasni‟ye Erbil Sancağı ve Suhran Livasının Beyliğini vermiĢtir.192

ġeref Han, Kürt Beylikleri‟ni incelerken, Dasni Beyliği adlı bir Yezidi Beyliği‟nden bahsetmektedir.193