Musul‟un Nüfus Dağılımı

1892-3 yılında yayınlanan salnameye göre Musul halkı üç kısma ayrılır: Birinci grup, Ģehir, kaza ve köylerde yaĢayan halktır ki medenî olarak vasıflandırılırlar. Bunların çok azı okuma-yazma bilir. Ġkinci kısım ise aĢiret ve kabileler Ģeklinde yaĢayan Kürtler ve bazı Arap kabileleridir ki genellikle Akra ve Zaho cihetlerinde bulunurlar. Üçüncü grup Hemvend olarak adlandırılır ki bunlar sırf bedevî olan aĢiretlerdir. Bu senede tahrir tam olarak yapılmadığından, özellikle ikinci ve üçüncü kısım ahalinin nüfusu belli değildir ve salnamede nüfus miktarı hakkında bilgi mevcut değildir.157

Tablo VII a. 1881/82-1893 Genel Nüfus Sayımına Göre Musul Vilâyeti158

Müslim Rum Ermeni Katolik Yahudi Protestan Toplam

Musul(Merkez) 27.881 1 45 2.809 692 74 31.502 Duhok 4.834 - 1.742 496 - 7.072 - Akra 6.183 - 170 283 - 6.636 - Zaho 1.655 - 228 543 - 2.426 - Zibar 2.610 - 76 57 - 2.743 - Sincar 3.442 - - - - 3.442 - Kerkük 22.008 2 - 243 441 - 22.694 Salâhiye 9.559 - - 157 - 9.716 - Erbil 10.677 - 340 620 - 11.637 - Râniye 5.389 - - - 45 5.434 - Köysancak 8.680 - 205 134 - 9.019 - Revanduz 11.147 - - 359 - 11.506 - Süleymaniye 14.556 - 54 218 - 14.828 - Gülanber 6.316 - - 59 - 6.372 - 155 Kılıç, Age, s. 256. 156

BOA, Musul ve Kerkük Arşiv Belgeleri, s. 31. 157

H. 1308 Musul Vilayeti Salnamesinden Akt. Tellioğlu, Age, s. 79-80. 158

Merge 6.320 - - 34 - 6.355 -

ġehr-i Pazar 5.330 - - - - 5.330 -

Bâziyân 4.408 - 2 26 - 4.463 -

Ġmâdiye 13.601 - - - 121 28 -

Toplam nüfus 16.459 3 45 7.082 4.286 102 176.111 (Kaynak: BOA, Musul ve Kerkük Arşiv Belgeleri, s. 35-36)

Tablo VII b. 1881/82-1893 Genel Nüfus Sayımına Göre Musul Vilayeti Etnik

Dinsel Cemaatler

Ġslam Rum Ermeni Bulgar Katolik Yahudi Protestan Diğer Yabancı Toplam

164.593 3 45 - 7.082 4.286 102 - - 176.111

(Kaynak: Cem Behar (Haz.), Osmanlı İmparatorluğunun ve Türkiye‟nin Nüfusu 1500-1927 Tarihi İstatistikler Dizisi, C. II, Ankara 1996, Tablo 2.18, s. 39-41)

Tablo VIII. 1895 Nüfus Sayımı159

Musul Kerkük Süleymaniye Toplam

Ġslâm 63.962 73.909 40.267 178.138 Keldânî 1.322 - - 1.322 Süryânî 1.159 - - 1.159 Katolik 4.482 1.117 54 5.653 Ermeni 83 - - 83 Protestan 135 - - 135 Rum 13 - - 13 Yahudi 2.388 1.854 43 4.675 Yezîdî 5.358 - - 5.358 Toplam Nüfus 78.892 76.880 40.754 196.526

(Kaynak: BOA, Musul ve Kerkük Arşiv Belgeleri,s. 36)

1904 tarihli salnameye göre, vilayet genelinde Müslim ve Gayr-i Müslim 193848 kiĢi yaĢamaktadır. Bu kiĢilerin 182967'si Müslüman, 10881 kiĢisi gayr-i Müslim‟dir. Genel nüfus ise -sayımda sadece erkekler sayıldığı için- bu rakamın iki katıdır. Musul Ģehrinde ise Müslim ve Gayr-i Müslim 68883 kiĢi yaĢar ki bu nüfus Ģehrin yerlisine mahsus olup dıĢarıdan Ģehre gelenlerle Ģehrin nüfusu iki misline çıkmaktadır. Ahalinin büyük kısmı Arapça konuĢurken küçük bir kısmı Osmanlıca

159

konuĢmaktadır. ġehrin haricindeki halkın konuĢtuğu dil ise genellikle Türkçe ve Kürtçe'dir.160

Tablo IX.1906/7 Nüfus Sayımına Göre Musul Vilâyeti

Musul (Merkez) Kerkük Süleymaniye Musul Vilayeti Toplam Müslim 43.775 67.458 36.929 148.162 Greek 1 2 56 59 Ermeni 45 788 - 833 Ermeni Katolik 3.882 1.758 - 5.640 Protestan 74 - - 74 Keldânî 719 - - 719 Yakubi 1.024 - - 1.024 Yahudi 2.071 - 336 2.407 Yezidî 2.830 - - 2.830 Toplam Nüfus 5.4421 70.006 37.321 161.748

(Kaynak: BOA, Musul ve Kerkük Arşiv Belgeleri, s. 36-37)

Tablo X. H. 1330 (1912) Salnamesine Göre Musul Sancağı

Musul ġehri Musul Kazası Akra Kazası Duhok Kazası Ġmadiye Kazası Zaho Kazası Telafer - Sincar Toplam Müslüman 29.165 19.934 6.393 4.592 3.583 3.216 4.767 71.650 Er k e k Katolik Keldani 2.185 4.796 167 433 - 355 - 7.936 Katolik Süryani 1.848 2.489 - - 554 77 16 4.984 Kadim Süryani 1.877 970 - - - 1.877 Protestan 142 - - - 142 Ermeni 93 - - - - 31 - 124 Rum 42 - - - 42 Musevi 1.303 - 456 238 120 978 1 3.096 Müslüman 2.661 7.042 41 - - 2.988 2.829 15.561 K ad ın Katolik Keldani - - 4 100 - 209 - 313 Katolik Süryani - - - 71 71 Kadim Süryani - - - - Protestan - - - - Ermeni - - - 37 - 37 Rum - - - - Musevi - - - 575 - 575

(Kaynak: H. 1330 Salnamesinden Akt. Eroğlu vd., Age, s.43)

160

Tablo XI. H. 1330 (1912) Salnamesine Göre Musul Vilâyetinin Kayıtlı ve Kayıt DıĢı

Tahmini Nüfusu

Kadın Erkek Toplam

Nüfus Dairesince Verilen Kayıtlı Nüfus 22.187 224.726 246.913 Kayıt DıĢı Olarak YerleĢik Nüfus 256.813 54.374 311.187 Toplam 279.000 279.000 558.000 Seyyar AĢiretlerin Kayıtlı Olmayan Tahmini Nüfusu 135.000 135.000 270.000 GENEL TOPLAM 414.000 414.000 828.000 (Kaynak: H. 1330 Salnamesinden Akt. Eroğlu vd., Age, s.45)

H. 1330 yılı Musul Salnamesinde vilayet geneline ait verilen nüfus bilgileri, çok basit bir incelemeye tabi tutulduğunda Ģöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır: Kayıtlı olan erkek ve kadın toplam nüfusu 246.813 iken; kayıt dıĢı erkek ve kadın nüfus da hesaba katıldığında vilayetin toplam nüfusu 828.000‟ne ulaĢmaktadır. Genel nüfus içerisinde çocukların da var olduğu düĢünüldüğünde bu sayının çok daha fazla olacağı ortadadır.161

Burada özellikle dikkat edilmesi gereken Musul‟un sağlıklı bir nüfus sayımının yapılamamıĢ olmasıdır. Bunun en önemli sebebi bölgede bulunan aĢiretlerin askere gitmemek için nüfus sayımına katılmamalarıdır. Ayrıca yapılan nüfus sayımı bölgenin etnik kimliğini de ortaya koymaktan uzaktır.

161

3. YEZĠDĠLER VE YEZĠDĠLĠK DĠNĠ

3.1. Yezidi Coğrafyası

Yezidiler bugünkü Irak, Suriye, Ġran, Ermenistan, Gürcistan ve Türkiye arasında bulunan bölgede oldukça dağınık olarak yaĢıyorlardı. Bu bölgenin Ermenistan, Gürcistan ve Ġran dıĢında kalan kısımları Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun yönetimi altındaydı.162

Bugün Yezidilerin büyük bir kısmı Türkiye, Irak (özellikle Sincar bölgesi), Suriye ve Ermenistan‟ın Laçin koridoru olarak tabir edilen bölgede yaĢamaktadır.163

1980 darbesi sonrası Güneydoğu Anadolu Bölgesinde karıĢıklıklar meydana gelmiĢ, bu karıĢıklıklardan yararlanan PKK, 1984 yılından itibaren bölgede bölücü-bölgeci faaliyetler yürütmeye baĢlamıĢtır. PKK‟nın bu faaliyetleri sonucu bölgede devletle halk karĢı karĢıya gelmiĢtir. Bu karıĢık ortamda arada kalmak istemeyen pek çok Yezidi önce siyasi sığınmacı olarak, daha sonra iĢçi olarak Avrupa‟ya göç etmiĢtir. Bunları en çok göç ettikleri ülkeler Almanya, Ġsviçre, Belçika ve Fransa‟dır.164 Göçmen Yezidilerin en yoğun bulundukları yerler ise AĢağı Saksonya‟da Celle bölgesi, Kuzey Ren-Vestfalya‟da Emmerich kenti yakınları ve Saarland‟dır.165

Atlas Dergisi Ģöyle demektedir:

“Göçenlerin çoğu Almanya'ya gitmiş. Beşiri, Kurtalan, Bismil, Midyat, İdil, Cizre, Nusaybin, Viranşehir, Suruç ve Bozova'nın 80'den fazla köyünde barınan Türkiye Yezidileri, 1980 başlarında 60 bin kadar nüfusa sahipti. Bugünkü sayıları üç dört bini ancak buluyor. Hemen hepsi batıya, Avrupa'ya göçmüş.”166

Yezidiliğin ġam‟da ortaya çıktığına dair görüĢler olsa da167 bu dinin ve mensuplarının dar bir coğrafyada yaĢamadıkları aĢikârdır. Öyle ki Sincar Dağları‟ndan Ararat Dağı‟na, Aras‟ın öbür tarafında ki Alagöz Dağı‟ndan ve Gökçe Göl kıyılarından Karabağ‟a kadar geniĢ bir ülkeye yayılmıĢlardır. Bununla birlikte tarih boyunca büyük

162

Yurdaer Abca, Yezidilik ve Osmanlı Yönetiminde Yezidiler, EskiĢehir 2006, s. 38. 163

Davut Okçu, “Yezidiliğin OluĢmasında Ġslam ve Mecuziliğin Etkisi”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, C. 1, S. 1, Batman 2012, s. 262.

164

ġakire Çelik, “Yezidilerin YaĢam Pratikleri ve Kimlik Algıları”, Mukaddime, 2011, s.162. 165

Sabiha Banu Yalkut, Melek Tavus‟un Halkı Ezidiler, Ġstanbul 2013, s.46. 166

Faik Bulut ve Ayaz F. Pınar. “Yezidiler: GüneĢe Yakaranlar” Atlas Dergisi, Sayı 89, Ağustos 2000. (http://www.Kesfetmekicinbak.com/kultur/din/06024/) EriĢim Tarihi: 09.11.2013.

167

Yezidiliğin kurucusu sayılan ve Adevilik inancının kurucusu olan ġeyh Adî b. Musâfir‟in ġam‟ın Baalbek nahiyesinin Beytifar köyünde 1072 yılında doğması nedeniyle Yezidiliğin ġam‟da ortaya çıktığı görüĢünü savunanlar vardır. Nitekim Yezidiliğin inanç esasları daha eski dini ritüellere dayanmaktadır.

çoğunluğu bugün ki Irak sınırları içerisinde bulunan Musul merkezli bölgede yasamıĢlar ve Seyhan idari bölgesinde bulunmuĢlardır.168

Yezidiler burada Sincar tepesinde ve burayı çevreleyen çöllerde yoğun olarak yaĢamaktadırlar.169

Musul‟a bağlı Seyhan ve Sincar bölgesini dinlerince kutsal sayarlar.

Musul Tahkik Komisyonunun 1925‟te Cemiyet-i Akvam‟a verdiği raporda Yezidi coğrafyası ile ilgili Ģöyle denilmektedir:

“… Çalışmalarımız sırasında Yezidilerin eskiden daha geniş olduğu memleketinin haritasını bulduğumuzu tahmin ediyor ve buna dikkat çekmeyi faydalı buluyoruz. Bu 1765‟te Fransız Akademisi tarafından yapılmış “L‟Armania Majeure Dressée sur les Auteara Armeniensé” adlı haritadır. Bu harita tüm Ermenistan mıntıkalarının sınırını gösteriyor. Ülkenin güney hududunu aynı yönde doğuya doğru giderek Cezire, İmadiye, Neri dağları civarını takip ediyor. Bu hattın kuzeyinde Zağros dağ silsilesini kesen, ancak kuzeye doğru sınırlandırılmamış bir arazi vardır ki Kürtler ülkesi adını taşıyor. Batıda bu araziden ayrılan küçük bir kısma Munc yahut Mecusîler ülkesi deniliyor. Bu; Musul, Dicle İmadiye, Akra arasında ki mıntıkadır. Şu halde bu havali de Mecusî dinleriyle ilişkili yegâne dinin sâlikleri olan Yezidilerin tapınak bölgesidir. Bu harita mösyö Hanzadyan‟ın Ermenistan‟ın Tarihi Haritaları Külliyatı içerisinde yayınlanacaktır. …”170

Türkiye‟nin Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde bulunan ġanlıurfa (özellikle ViranĢehir), Siirt, Mardin (özellikle Midyat), Batman, Diyarbakır, Van, Hakkâri illerinde yaĢayan Yezidilerin sayıları oldukça azalmıĢ olmakla beraber, bu inanç sahipleri Avrupa, Suriye, Irak (özellikle Musul‟un Sincar Bölgesi), Ġran, Ermenistan ve Kafkasya‟da da dağınık olarak yaĢamaktadırlar.171