B. YENİPAZAR SANCAĞI KAZALARINDA EĞİTİM ÖĞRETİM
1. Yenipazar Kazası
Sancağa adını veren bu kasaba Seniçe’nin 42 km. güneydoğusunda Mitroviçe’nin kuzeybatısında yer almaktadır915. 1879 yılında 33.914 iken916 1900 yıllında 34.615917 olan şehrin köyleri dahil nüfusu büyük bir değişiklik göstermemiştir918.
a. Maârif Komisyonu
1879 yılında Yenipazar kazasında maârif komisyonu bilgisine rastlanmazken 1883 yılında komisyonun reisi Hacı Ali Efendi azaları ise Hacı Eşref Efendi, Davud Bey, Bayram Bey, Hasan Efendi, Mustafa Ağa’dan oluşuyordu919. 1885 yılında reis Müderris Hacı Ali Efendi olarak aynı kalmış azalar; Akif Bey ve Ömer Ağa olmuş Zülfikar Efendi ise komisyon kâtibi olarak göreve başlamıştır920. 1887 yılında
909 KVSR, 1296, s.125-126; 1300, s.136-137.
910 KVSR, 1302, s.155-156; 1304, s.127; 1305, s.118; 1311, s.226-227; 1314, s.438-439; 1318, s.666.
911 KVSR, 1311, s.226-227.
912 SNMU, 1318, s.1512-1513.
913 Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri Yugoslavya, c.III, s.319-320, 346.
914 KVSR, 1304, s.156-157; 1318, s.742.
915 Şemseddin Sami, age, c.VI, s.4803.
916 KVSR, 1296, s.123
917 Hatalı verilen 34.605 toplamı düzeltilmiştir.
918 KVSR, 1900, s.687.
919 KVSR, 1300, s.93.
920 KVSR, 1302, s.78.
139 komisyondaki azalara Emin Bey ilave edilmiş 921, 1888 yılında ise maârif meclisi reis kadrosunun boş bırakılması dışında bir değişiklik olmamıştır922. 1893-1896 yıllarında Tahir Efendi reis olarak görev yapmış önceki azalar görevlerine devam ederken komisyon kâtibi Adem Efendi olmuştur923. 1900 yılında ise aza olarak Ömer Ağa’nın yerine Şükrü Efendi görev almış diğer azalar, komisyon kâtibi ve reisi aynı kalmıştır924.
b. Rüşdiye Mektepleri
Yenipazar kazasında bir rüşdiye bulunup usûl-i cedide üzere muntazam bir eğitim vermektedir. İki katlı olarak rüşdiye mektebi için inşa edilen binanın925 alt katı ibtidâî mektebi olarak kullanılmakla birlikte 500 talebeye eğitim-öğretim verebilecek kapasitededir926. 1879 yılında Muallim Mehmed Emin Efendi ve Muallim-i Sânî Nazif Efendi eğitim öğretim vermektedir927. 1883 yılında 22 talebesi olan rüşdiyenin kadrosuna Edirne Müderrisi Mehmed Efendi ve Hacı Nazif Efendi’den başka Rik‘a Muallimi Abdülhamid Bey katılmış, Bevvâb Zühdü Efendi göreve başlamıştır 928. 1885-1887 yıllarında talebe mevcudu neredeyse ikiye katlanıp 41 olmuş kadrosu ise Muallim Mehmed Sabri Efendi (müderris), Muallim-i Sânî Halil Efendi, Rik‘a Muallimi Hamid Bey, Bevvâb Ömer Bey’den oluşmuştur929. 1888 yılındaki tek değişiklik Muallim Mehmed Sabri Efendi yerine Muallim-i Evvel Ömer Efendi’nin (müderris) göreve getirilmesidir930. 1893-1896 yıllarında rüşdiye mektebindeki kadro tamamen değişerek;
aynı zamanda maârif komisyonu reisi olanTahir Efendi muallim-i evvel, Receb Efendi muallim-i sânî, Rik‘a Muallimi Abdülhamid Efendi, bevvâb ise Mehmed Efendi olmuş talebe mevcudu ise bu 3 yılda 70 olarak kalmıştır931. 1900 yılında ise talebe mevcudu 56’ya düşen rüşdiye mektebinde Muallim-i Evvel Mehmed Tahir Efendi, Muallim-i
921 KVSR, 1304, s.131.
922 KVSR, 1305, s.121.
923 KVSR, 1311, s.168; 1314, s.445.
924 KVSR, 1318, s.677.
925 Mücahit Asim, “ Kosova Vilâyetinde İptidaiyeler”, çev Ali Aksoy, Çevren Dergisi, sy.37, Priştine:
Rilindya Basımevi, (1983), s.62.
926 KVSR, 1304, s.137; 1305, s.128; 1314, s.457; 1318, s.689.
927 KVSR, 1296, s.100.
928 KVSR, 1300, s.92.
929 KVSR, 1302, s.81; 1304, s.133.
930 KVSR, 1305, s.124.
931 KVSR, 1311, s.170, 226-227; 1314, s.447, 459.
140 Sânî Receb Recai Efendi, Rik‘a Muallimi Adem Vasfi Efendi eğitim-öğretim verirken Bevvâb Vasfi Efendi de kapıcı olarak faaliyet göstermiştir932.
c. İbtidâiye Mektepleri
1885 yılına kadar salnâmelerde Yenipazar kazasında bir ibtidâî mektebi bilgisine rastlanmamaktadır. 1885 yılında Yenipazar kazasında 83 talebeli muallim-i evvel olarak Hasan Efendi, onun muavini Receb Efendi ve kapıcı olarak Bevvâb Elmas Efendi’nin görev yaptığı bir ibtidâî mektebi mevcuttur933. 1887-1888 yıllarında talebe mevcudu neredeyse iki katına çıkarak 150’ye ulaşan ibtidâiyede Muallim-i Evvel Hasan Efendi, Muallim-i Sânî Receb Efendi, Muallim-i Sâlis Şakir Efendi eğitim-öğretim vermekte Bevvâb Hamid Efendi kapıcılığını yapmaktadır934. 1893-1896 yılları aralığında ise Recep Efendi yerine Şakir Efendi muallim-i sânî olmuş Muallim-i Sâlis Ramazan Efendi göreve başlamış talebe mevcudu 150 olarak aynı kalmıştır935. 1900 yılına gelindiğinde talebe mevcudunun 125’e düşmesi ve Bevvâb Hamid Efendi yerine Bevvâb Halid Efendi’nin göreve başlamasından başka bir değişiklik yoktur936. Üst katında rüşdiye olan mektebin toplam talebe kapasitesi 500 olup usûl-i cedide üzere eksiksiz bir eğitim verdiği iftiharla görülmektedir937.
Ayrıca 1893 yılında Maârif İdaresi’nden alınan cetvele göre Yenipazar kazasında toplam 7 erkek ibtidâî mektebinde 9 muallim 420 talebeye, 2 kız ibtidâî mektebinde 2 muallime 215 talebeye eğitim-öğretim vermektedir938.
d. Sıbyan Mektepleri
1879 yılında Yenipazar kazasında 432 talebe mevcuttur939. 1885 yılında kazada bulunan 23 sıbyan mektebinin 20 muallimi, 3 muallimesi, 508 erkek, 336 kız talebesi bulunmaktadır940. 1887 yılında kaza merkezinde 10 adet Müslüman mektebi olup 304 erkek 106 kız talebesi mevcuttur. Köylerde ise 20 İslâm mektebinde 495 erkek 197 kız
932 KVSR, 1318, s.680, 691.
933 KVSR, 1302, s.81.
934 KVSR, 1304, s.134; 1305, s.125.
935 KVSR, 1311, s.170; 1314, s.447- 458
936 KVSR, 1318, s.680, 691.
937 KVSR, 1304, s.137; 1305, s.128; 1314, s.457; 1318, s.689.
938 KVSR, 1311, s.226-227.
939 KVSR, 1296, s.126-127.
940 KVSR, 1302, s.82.
141 talebe eğitim-öğretim almaktadırlar941. 1893-1900 yılları arasında Yenipazar kazasındaki İslâm sıbyan mektepleri ve talebe mevcutları şöyledir:
Tablo 37: 1893-1900 Yılları Arasında Yenipazar Kazası Müslüman Sıbyan Mektepleri ve Mevcutları
Mektebin Adı 1893-1896 Yılları Talebe Mevcudu942
1900 Yılı Arası Talebe Mevcudu943
Erkek Kız Erkek Kız
Hacı Hürrem Mahallesi 80 50 70 65
İskender Çelebi Mahallesi 50 40 25 25
Eski Tereke Pazarı Mahallesi 60 20 60 30
Altun Alim Mahallesi 20 5 20 10
Sufi Memi Mahallesi 30 - 15 5
Kapıcıbaşı Mahallesi 30 - 30 3
Ahmed Voyvoda Mahallesi - 45 5 95
Palanka Mahallesi - 55 - 50
Debbağ İshak Mahallesi - - 12 58
Toplam 270 215 237 341
e. Gayrimüslim Mektepler
Yenipazar kazasında tek Hristiyan mektebi bulunmakta ve özellikleri yıldan yıla verilmektedir. Varoş Mahallesi’nde yer alan mektep 1885 yılında ibtidâiye olmuştur.1879 yılında 82 Hristiyan talebesi mevcutken944, Muallim Radovan Radovik Efendi 1885 yılında 73945, 1887 yılında 70 talebeyi yetiştirmiştir946.1896 yılında ise 90947 talebeye ulaşan mektebe, 1900 yılında 65 erkek 35 kız toplam 100 talebe devam etmektedir948.
İlk bilgilerine 1879 yılında ulaştığımız Yenipazar’daki tek Yahudi mektebinde949 1885 yılında Muallim Salamon Efendi 22 talebeye950, 1887 yılında 33 erkek 19 kız
941 KVSR, 1304, s.134.
942 KVSR, 1311, s.170-171; 1314, s.448, 459.
943 KVSR, 1318, s.680-681.
944 KVSR, 1296, s.126-127.
945 KVSR, 1302, s.82.
946 KVSR, 1304, s.134.
947 KVSR, 1314, s.459.
948 KVSR, 1318, s.680, 691.
949 KVSR, 1296, s.126-127.
950 KVSR, 1302, s.82.
142 talebeye eğitim-öğretim vermektedir951. 1896-1900 yılları arasında Yahudi mektebinin 15 talebesi mevcuttur952.
f. Medreseler
Kosova Vilâyeti Salnâmeler’inin ilki olan 1879 tarihli salnâme göre Yenipazar’da bir adet medrese bulunmaktadır953. Bu medrese Müderris Hacı Ali Efendi’nin Medresesi olarak bilinmektedir.1887 yılında yetiştirilen 36 talebenin 13’ü Fenârî, 6’sı Tasdîkât, 10’u Molla Câmî, 7’si Kazmîr’i takip etmekteydiler954. 1893 yılında medresenin 1 müderrisi 50 talebesi bulunmaktadır955. Maârif Salnâmesi’nin Altun İlim Medresesi olarak naklettiği bu medrese 1900 yılında 63 talebeyi yetiştirmektedir956. Ekrem Hakkı Ayverdi Yenipazar’da Eski (Kadim) Medrese, Sinan b. Asım Medresesi, Sinan Çelebi Medresesi ve Yeni Medrese isimlerinde dört medreseden bahsetmiştir957