Debre’nin sonraları Manastır vilâyeti idaresine girmesi sebebiyle araştırmamızın kaynağı olan Kosova Salnâmeleri’nde sadece H. 1296 (1879) yılına ait malumat mevcuttur.
1. Rüşdiye Mektepleri
1879 yılında Debre sancak merkezinde (Debre-i Bâlâ) ve her kazasında (Debre-i Zîr, Elbasan, Mat) birer rüşdiye olmak üzere toplam 4 rüşdiye bulunmaktadır1171.
Sancak merkezindeki rüşdiye mektebinin birinci sınıfında 9, ikinci sınıfında 17, üçüncü sınıfında 16, dördüncü sınıfında 30 talebe mevcuttur. Bu talebelere Muallim-i Evvel Haşim Efendi ve Muallim-i Sânî Hafız Celal Efendi eğitim-öğretim vermektedir1172.
Elbasan kazasındaki rüşdiyenin kadrosu ise Muallim-i Evvel Hüseyin Efendi ve Muallim-i Sânî Aziz Efendi’den oluşmaktadır1173
1167 Kiel “İlbasan” DİA, İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2000, c.22, s.79.
1168 KVSR, 1296, s.122.
1169 Şemseddin Sami, “Mat”, age, c.6, s.4109.
1170 KVSR, 1296, s.122.
1171 KVSR, 1296, s.126-127.
1172 KVSR, 1296, s.111.
1173 KVSR, 1296, s.112.
164 2. Sıbyan Mektepleri
Debre merkezinde 22, Debre-i Zîr’de 1, Elbasan’da 5, Mat’ta 8 İslâm mektebi mevcuttur1174.
3. Gayrimüslim Mektepler
Hristiyan çocukların eğitimi için Debre merkezinde 2, Elbasan’da 2 adet Hristiyan mektebi bulunmaktadır1175.
4. Medreseler
Debre’nin her kazasında bulunmamakla birlikte merkez kazada 7 Elbasan’da 2 medrese eğitim-öğretim vermektedir1176.
1174 KVSR, 1296, s.126-127.
1175 KVSR, 1296, s.126-127.
1176 KVSR, 1296, s.126-127.
165 BEŞİNCİ BÖLÜM
MATBAA GAZETE VE KÜTÜPHANELER
166 I. MATBAALAR
İbrahim Müteferrika’nın 1727 yılının Temmuz ayında Sultan III. Ahmed’in fermanı ile İstanbul’da evinde kurduğu matbaanın adı Dârü’t-Tıbâati’l-Mamûre olarak geçer. II. Meşrutiyet’e kadar matbaanın adı Matbaa-i Âmire olarak bilinir. Sonraları isim değişikliğine uğramış en son 1939 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’na devredilip MEB Yay. adını almıştır1177. Özel matbaalardan, Tanzimat öncesi veya Tanizmat’ta kurulan modern eğitim kurumlarının matbaaları ve askerî okul matbaaları da fen kitapları basımına katılmışlardır. i Tıbbıye-i Şahane, i Harbiye Mekteb-i BahrMekteb-iye matbaaları bunlardandır1178.
Vilâyetlerde devlet matbaaları 1864 Vilâyet Nizamnamesi’nin çıkarılmasından sonra kurulmuştur. Kosova’da ise 1868 yılında Prizren Vilâyeti’nin merkezi Prizren’de bir matbaa kurulmuş, 1877 yılında Kosova vilâyetinin kurulması ve Prizren’in Kosova’ya bağlanmasıyla matbaa da Kosova vilâyeti merkezi Priştine’ye taşınmıştır.
1888 yılında Üsküp’ün vilâyet merkezi olmasıyla matbaa da Üsküp’e nakledilmiştir1179. Mektûbî-i Vilâyet Nezareti altında faaliyet gösteren Kosova Vilâyeti Matbaası’nın Priştine’de bulunduğu yıllardaki kadrosu şöyledir:
Tablo 38: 1879-1888 Yılları Arasında Kosova Vilâyeti Matbaası Kadrosu Görevi 18791180 18831181 18851182 18871183 18881184 Müdür Rıfat Bey Şevki Efendi Mehmed
Kamil Efendi Kamil Efendi Kamil Efendi Kamil Efendi Kamil Efendi Litografya
1177 Turgut Kut, “Dârüttıbâa”, DİA, İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1994, c.9, s.10-11.
1178 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı”, 150. Yılında Tanzimat, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: TTK Yay., 1992, s.377-378.
1179 İsmail Eren, “Yugoslavya’da Türk Basını”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sy.23, (1969), s.20-23.
1180 KVSR, 1296, s.67.
1181 KVSR, 1300, s.47.
1182 KVSR, 1302, s.46.
1183 KVSR, 1304, s.63.
1184 KVSR, 1305, s.61.
1185 1887 yılı salnâmesinin (H. 1304 s.314) tashih ve ilave kısmında matbaa müdürü Osman Efendi olarak verilmiştir.
167
Makinist Şevki - - - -
Makine Ustası Hüseyin Ağa Hüseyin
Efendi
Ser-mürettib Akif Efendi Sandık Emini Sinan Efendi
Sâlis Tevfik Efendi Mehmed Efendi dillerde de basım yapıldığının göstergesidir1186. Matbaada Türkçeden başka Fransızca, Bulgarca ve Sırpça eserler1187 ve her türlü kitap defter evrak kartvizit de basılmaktadır1188.
Matbaanın envanterinde ise 1879 yılında 2 litografya tezgâhıyla 1 hurufat makinesi bulunmaktadır1189. 1883-1887 yılları arasında 3 litografya tezgâhı ve 1 hurufat makinesiyle faaliyetlerini sürdüren matbaa1190, 1888 yılında bu envantere bir de hurufat tezgahı eklenmiştir1191.
1186 KVSR, 1302, s.46.
1187 KVSR, 1314, 1318 (Salnâmenin son kısmındaki iç kapaktadır. Millet Kütüphanesi ve Beyazıt Kütüphanesi dijital kopyalarında bulunmaktadır.); SNMU, 1316, s.1144.
1188 KVSR, 1314, 1318.
1189 KVSR, 1296, s.67.
1190 KVSR, 1300, s.47; 1302, s.46; 1304, s.63.
1191 KVSR, 1305, s.61.
168 Vilâyet merkezi olması dolayısıyla Üsküp’e nakledilen matbaa, 1895 yılında kurulan Hamidiye Sanâyi Mektebi’ne gelir getirmesi ve matbaacılığın öğretilmesi amacıyla mektep bünyesine alınmıştır1192. Üsküp’te litografya ve hurufat kısmı olmak üzere ikiye ayrılan vilâyet matbaası kadrosu Hamidiye Sanâyi Mektebi bünyesine girince ulum ve sanayi olmak üzere ikiye ayrılmış sanayi kısmı da litografya ve hurufat olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Ulum kısmı teori dersleri muallimlerindenden sanayi kısmı ise matbaa ustalarından oluşmuştur.
1893 tarihinde matbaanın müdürü Halil Rıfat Efendi’dir. Litografya kısmında depo memuru olarak Süleyman Efendi, merdaneci olarak Mustafa Efendi, Murad Ağa ve Mehmed Efendi, merdaneci yardımcısı İsmail Ağa ve mücellid çırağı Osman Efendi yer almaktadır. Hurufat kısmında ser-muharrir İsmail Kemal Efendi, muharrir muavini Mehmed Kamil Efendi ser-mürettip Musa Kazım Efendi, mürettip Ömer Efendi ve Panko, mürettip ve müvezzi Şaban Efendi, makineci Hakkı Efendi çarkçı Mustafa Ağa faaliyet göstermektedir1193.
1896 yılında matbaanın idari kısmında müdür yine Halil Rıfat Efendi, ser-muharrir Tahir Bey, ser-muharrir-i sânî Mehmed Kamil Efendi sandık emini Zekeriya Efendi yer almıştır. Litografya kısmında depo memuru Süleyman Efendi, merdaneci Murad Ağa görevlerini sürdürmüş, İsmail Ağa Murad Ağa’nın yardımcısı, Mustafa Efendi hattat, Mehmed Efendi merdaneci, Hıfzi Efendi Mehmed Efendi’ye yardımcı, Osman Efendi mücellid olarak faaliyet göstermişlerdir. Hurufat kısmında ise ser-mürettip ve ser-mürettipler ile makineci ve çarkçı görevlerini sürdürmüşlerdir1194.
1900 yılında Kosova Vilâyeti Matbaası idari kısmında Müdür Halil Efendi, gazete başmuharriri Tahir Bey, gazete muharriri Mehmed Kamil Efendi, hattat Karamzade Ahmed Efendi depo memuru Süleyman Efendi hizmet vermektedir.
Litografya kısmında litografya ustası Mahmud Efendi, merdaneci Reşid Ağa bir talebe ve 2 hademeyle, hurufat kısmında ser-mürettip Musa Kazım Efendi, mürettip Halid Efendi ve Yahya Hayati Efendi, makinist Hakkı Efendi 5 talebeyle faaliyet göstermektedir1195.
1192 KVSR, 1318, s.283.
1193 KVSR, 1311, s.50.
1194 KVSR, 1314, s.111.
1195 KVSR, 1318, s.295.
169 II. GAZETELER
Kosova Matbaası 1912 yılına kadar Kosova isminde haftalık resmi bir gazete vilâyete ait sekiz salnâme, Envâr-ı Hürriyet, Şar, Top gazeteleri ve Yeni Mektep ile Yıldız dergilerini basmıştır1196. Kosova Vilâyeti Salnâmeleri’nde matbaanın salnâmeleri bastığı bilgisi dışında matbaa memurları kısmında verilen başyazar ve yazar bilgileri vesilesiyle gazete de bastığı görülmektedir. Bu gazetenin 1314-1318 yıllarındaki abone bedeli 57 kuruş olup taşraya gönderilecek olanlardan 12,5 kuruş posta ücreti alınmaktadır1197.
Kosova’nın resmi gazetesinin1198 yazarları 1879 yılında Mektûbî-i Vilâyet Mümeyyizi Mehmed Vasıf Efendi1199, 1887 yılında Kaşif Hayri Efendi1200, 1888 yılında İsmail Kamil Efendi1201, 1893 yılında başyazar İsmail Kemal Efendi, yazar yardımcısı Mehmed Kamil Efendi1202, 1896-1900 yıllarında başyazar Tahir Bey ve Mehmed Kamil Efendi’dir1203.
III. KÜTÜPHANELER
Osmanlı Devleti her ne kadar fethettiği yerlere mektepler açmayı şehircilik geleneği edinmişse de bu kurumların müesseseleşmesi zaman almıştır. İlk medrese kaydı Orhangazi dönemindedir ancak bununla birlikte bir kütüphane bilgisine rastlanmamıştır. Hafız-ı kütüp tayininden I. Bayezid (Yıldırım) devrinde Eyne Bey Subaşı’nın Bursa dışına inşa ettiği medresede bir kütüphane bulunduğu anlaşılmaktadır1204.
Kosova’da ise İshak Bey’in yaptırdığı medrese ile birlikte Kur’ân-ı Kerim tefsiri, ahkâm-ı şer‘iye ve birkaç Arapça dinî eserin bulunduğu 30’a yakın kitabı bulunan kütüphane bölgenin ilk kütüphanesidir. İshak Bey’in oğlu İsa Bey de inşa ettiği medrese için 330’dan fazla yazma eser vakfetmiştir. Prizren bölgesinde ise tanınmış şairlerden Sûzî Çelebi’nin kurduğu kütüphanede vakfettiği kitaplar arasında Attar ve
1196 Eren, “Yugoslavya’da Türk Basını”, s.23-25.
1197 KVSR, 1314, 1318 (Salnâmelerin son kısmındaki iç kapaktadır.)
1198 SNMU, 1316, s.1144; 1317, s.1344; 1318, s.1516.
1199 KVSR, 1296, s.67.
1200 KVSR, 1304, s.63.
1201 KVSR, 1305, s.61.
1202 KVSR, 1311, s.50.
1203 KVSR, 1314, s.111; 1318, s.295.
1204 Erünsal, Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, 2. bs., İstanbul: Timaş Yay., 2015, s.83-87.
170 Rûmî’nin eserlerine rastlanmaktadır1205. 1897 istatistiklerine göre ise Kosova’da 791 yazma 797 matbu eseri ihtiva eden 9 kütüphane bulunmaktadır1206.
Salnâmelerde de kütüphanelerin önemi üzerine durulmuş Bağdat ve Endülüs kütüphaneleri için dünyayı lâlezâr-ı ‘umrân haline getirdiği iftiharla anlatılmıştır.
Bununla birikte Üsküp’te de vaktiyle güzel bir kütüphane bulunduğu fakat bir zorunluluktan dolayı kitapların bir kısmının önce Siroz’a bir kısmının da İstanbul’a gönderildiği eski vali Faik Paşa’nın kitapların iadeside çalıştığı rivayet edilmiştir1207.