A. ÜSKÜP MERKEZİNDE EĞİTİM-ÖĞRETİM
4. Gayrimüslim Mektepler
Balkan şehirleri bulundukları konum itibariyle farklı millet ve dinleri bünyesinde barındırmaktadır. Üsküp’ün vilâyeti merkezi olması sebebiyle bu farklılıklar şehirde daha fazla yoğunlaşmıştır. Vilâyet merkezi olmadan önce 1885 yılında ise 10 Hristiyan mektebi bulunmaktadır497. Vilâyet merkezi olduktan sonra bu mekteplerin sayısında bir hayli artış gözlemlenmektedir.
1893 yılında şehirde 12 Bulgar, 2 Rum, 1 Sırp, 1 Yahudi, 1 Katolik mektebi bulunurken 1896 yılında biri kız biri erkek olmak üzere iki Bulgar mektebi daha açılmıştır. Bu yıllarda Üsküp’teki gayrimüslim okulları ile ilgili bilgiler şöyledir:
Tablo 30: 1893-1896 Yılları Arasında Üsküp’te Gayrimüslim Okullarının Durumu
Mektebin İsmi ve Çeşidi Mektebin Sınıf ve
Derecesi Lisanı
499 KVSR, 1314, s.167-168. Yekün kısmında 231 olarak yazılan hatalı toplam düzeltilmiştir.
95
1900 yılında gayrimüslim mekteplerinin isimlerini, muallim kadrolarını ve talebe mevcutlarını görebilmekteyiz. Bulgar mekteplerinden başlarsak Yiğit Paşa Mahallesindeki yatılı idâdî ve rüşdî mektebinin müdürü Paskal Racef Efendi olup Hasan Tahsin Efendi, Yano Toşof, Eftem Nakof, Todor Paskalef, Kostadin Nikolof, Pavle Kovacef, Serebren Papa Petro, Yakon Pasokof, Anastas Petro Dolef, Yuvan Karacof, Deyunes Kandilarof, Atnas Mihaylof muallim kadrosunu oluşturmaktadır. Mektebin 180’i yatılı 300’ü gündüzlü 480 talebesi mevcuttur. Yiğit Paşa Mahallesi’ndeki yatılı kız idâdî mektebinde Müdür Velko Efendi, Muallim Levbe Köpeva Efendi ve muallimeler; Katrina Aleksandra, Resto, Marya Boşnakova, Rosa Maslarova, Astoyno İvanoda 90 talebeye, Çair Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nde Müdür Lazar Karacof Efendi ve Muallim Esperedon İstefanof Efendi 30 talebeye, Gazi Menteş Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nde Müdür Berase Eşcif Efendi, Muallim Atnas Tarikova,
500 Bulgar Kız Mektebi’ndeki talebe mevcudunun erkek kısmına sehven yazılmış olması muhtemeldir.
96 Muallime Katrina Silanova 25 talebeye, Haraççı Selahaddin Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nde Müdür Lazo Organcif, Muallim Todor Çeron İlkof ve Muallime Pirese Antova 50 talebeye, Haraççı Selahaddin Mahallesi’ndeki kız mektebinin tek muallimesi İlka Maşarova 30 talebeye, Cedid Hristiyan Mahallesi’ndeki ibtidâî mektebi’nde Müdür Andreya Tasolof, Muallim Todor İvanof, Muallime Aleksandır Mogdalova 20 talebeye eğitim-öğretim vermektedir501.
1900 yılında Üsküp’teki Sırp Ortodoks mektepleri hemen hemen Bulgar mektepleriyle aynı bölgede kurulmuşlardır. Yiğit Paşa Mahallesi’ndeki ibtidâî ve rüşdî mektebi müdürü İlya Voçitik Efendi muallimleri Ladomir Petkobin, Eçvetozar Tomik, İstemnako İvanovik, Mustafâ Efendi, Sâmî Efendi, Mihail Görgevik, Petre Dimitrivik, Resto Ogyanovik, Bogo Fertonik Danil, İvan Çiric, Lazar Bojvik, Vasile Gebro Atnasfevik, Tomka Danil Fertonik olup mektebin toplam talebe mevcudu 233’tür.Yiğit Paşa Mahallesi’ndeki kız ibtidâî mektebinin muallimeleri Yuvanka Gabik, Jenka Direnova, Angelina Penkova, Darnika Gerigen, Alinu Tarakova, Aline Pankova 123 talebeyi, Haraççı Selahaddin Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nde Müdür Estoyan Beykovik ve mektebin tek muallimi Milan 34 talebeyi, Gazi Menteş Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nde Müdür Yuvan Kastırnevik, Muallim Lazar Bojvik 30 talebeyi, Hamidiye Mahallesi Erkek İbtidâî Mektebi’nin müdürü Muallim Yuvan Girik, Muallime Lubiçe İstemneko Digova 35 talebeyi yetiştirmektedir502.
Balkanlar’daki bir diğer unsur olan Ulahlar’ın da Üsküp’te eğitim kurumları mevcut olup aynı mahalleye kurulan iki ibtidâî bunlardandır. Yiğit Paşa Mahallesi’nde 47 erkek-kız talebeye eğitim veren ibtidâî mektebinin kadrosunu Müdür Mihail Marci Efendi, Muallim Kosta Kostantin Efendi, Muallime Madam Alina Buklanazo oluştururken diğer mektebin 138 talebesine Müdür Yafparoşi Efendi, Muallim Musa Efendi, Muallime Madam Nilenoy Bulimo eğitim-öğretim vermektedir503.
1879 yılında Üsküp’te 1 Yahudi mektebi bunuyorken504, 1893-1896 yıllarında 5 sınıftan oluşan rüşdî ve ibtidâî derecelerinde Fransızca İspanyolca ve Türkçe eğitim veren iki şubeli mektebin 154 erkek talebesi mevcuttur505. 1900 yılında adıyla anılan Yahudi Mahallesi’ndeki Elyanis İsrailiyet İbtidâî ve Rüşdî Mektebi’nde Müdür Mişon
501 KVSR, 1318, s.299.
502 KVSR, 1318, s.301-302.
503 KVSR, 1318, s.302-303.
504 KVSR, 1296, s.124-125.
505 KVSR, 1311, s.96; 1314, s.167-168.
97 Salamon Efendi, Muallim Asak Yakolevi, Muallim İbrahim Efendi, Şabtan Efendi ve Moneş Hanımefendi’nin 87 talebesi mektebe devam etmektedir506.
5. Medreseler
Üsküp, ilim alanında eskiden beri sahip olduğu şöhretini ziyan etmemiş ilim merkezi olma özelliğini hep korumuştur. Ders veren müderrisler de icazet verecek donanımdadır507.
1879 yılında Üsküp’te 6 medrese mevcutken508 1883-1885 yıllarında bu sayı yarı yarıya azalıp 3’e düşmüştür509. Üsküp vilâyet merkezi olduktan sonra 1893 yılında ise 7 medresede 7 müderris 160 talebeyi yetiştirmektedir510. 1896 yılında Gazi Mustafa ve Yahya Paşalar ile Gazi İsa ve İshak Beyler, Yelen Kapan, Kebir Mehmed Çelebi cami avlularında, bir de Yeni Hamam civarında birer medrese 511. 1900 yılında ise bunlara ilaveten Meddah Camiî bitişiğinde ve Lonca Çeşmesi civarında da birer medrese bulunmakla birlite toplam medrese miktarı 9’a ulaşmıştır512.
Evliya Çelebi Sultan Murad Han Cami Medresesi, Yahya Paşa Medresesi, İshak Paşa Medresesi, İsa Paşa Medresesi Mustafa Paşa Medresesi ve Karlızade Medresesi’ni Üsküp’ün en meşhur ilim merkezlerinden sayar. Bundan başka camilerle birikte anılan dokuz dâru’l-kurrası da bulunmaktadır513. Bu medreselerin her biri aynı seviyede değildir. Örneğin 1438 yılında İshak Bey tarafından yaptırıldığı tahmin edilen İshak Paşa Medresesi514 ve Üsküp beyi İsa Bey’in 1469 yılında 10 bölümlü olarak yaptırdığı İsa Bey Medresesi 50’li idi515. Yine Üsküp’te bulunan Hacı Hüseyin Medresesi 40’lı516, Hüseyin Şah Medresesi 20’li medreselerdendir517. 1900 tarihli Maârif Salnâmesi’ne göre Üsküp’te Debbağ Şakir, Mustafa Paşa, Nabi, İshakiye, İbn Kocacık, Kebir Mehmed Çelebi, Muradiye, İbn Şahin medreseleri eğitim-öğretimi sürdürmektedir518. Ekrem Hakkı Ayverdi Üsküp’te Burmalı, İsa Bey, İshak Bey, Murad Paşa, Mustafa
506 KVSR, 1318, s.303.
507 KVSR, 1304, s.178; 1305, s.164.
508 KVSR, 1296, s.124-125.
509 KVSR, 1300, s.134-135; 1302, s.153-154.
510 KVSR, 1311, s.224-225.
511 KVSR, 1314, s.191 Aynı salnâmenin 211. Sayfasında 8 medrese olduğu bilgisi mevcuttur.
512 KVSR, 1318, s.336, 348.
513 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, c.V, Dersaadet: İkdam Matbaası, 1315 (1897), s.556.
514 Cahid Baltacı, age, c.I, s.492.
515 Baltacı, age, s.490.
516 Baltacı, age, s.327.
517 Baltacı, age, s.202.
518 SNMU, 1318, s.1510-1511.
98 Paşa, Sultan Murad, Atiye Binti Yaşar Bey, Hacı Hasan b. Ali Bey, Mehmed Bey, Yahya Paşa medreselerinden isimlerini zikretmiş. Tophane Medresesi’nin Mustafa Paşa Medresesi ile Tütünsüz Medresesi’nin de diğer medreselerden biriyle aynı yerde olduğunu nakletmiştir519. Salih Asım Üsküp’te 12 medrese olduğunu bunların dördünün önceden kullanılamaz hale geldiğini kalan sekizinin ise yaklaşık 1912 yılına kadar eğitim-öğretimin devam ettiğini aktarmaktadır520.
B. ÜSKÜP SANCAĞI KAZALARINDA EĞİTİM-ÖĞRETİM