Çalışmamız beş ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde salnâme kavramı, Osmanlı Devleti’nde yayımlanan salnâme türleri ve özelde Kosova Vilâyeti Salnâmeleri tanıtılmıştır. Bölümde ayrıca Osmanlı Devleti’nde vilâyet kavramı ve Kosova vilâyetinin kuruluşu merkez sancakları, diğer sancaklardaki idarî değişiklikler ile Kosova sahrasının tarihi kısaca özetlendi. İkinci bölümde Osmanlı Devleti’ndeki eğitim kurumları ve Kosova’daki eğitim-öğretimden kısaca bahsedildi. Üçüncü bölümde ilk vilâyet merkezi Priştine ile son vilâyet merkezi Üsküp ve kazalarındaki eğitim-öğretim faaliyetleri değerlendirildi. Burada Hamidiye Sanayi Mektebi, Üsküp İdâdiyesi, Üsküp Askerî Rüşdiyesi, Dâru’l-muallimîn mektebi gibi önde gelen kurumlar, gayrimüslim mektepleri, rüşdiyeler, ibtidâiyeler sıbyan mektepleri ve medreselerdeki faaliyetler hakkında bilgi verildi. Dördüncü bölümde de Priştine ve Üsküp dışında kalan diğer sancaklardaki eğitim-öğretim faaliyetleri nakledildi. Beşinci ve son bölümde ise Kosova’daki eğitimi dolaylı olarak yansıtan matbaa, gazete ve kütüphaneler anlatıldı.
Araştırmamızın kaynağının hicri takvime göre düzenlenmiş olması ve bugün kullandığımız miladi takvimle bir karışıklığa sebep olmaması için salnâmelerin miladi karşılıklarını Tablo:1’de aktardık. Bu tablodan sonra araştırmamızda salnâmelerin miladî karşılıklarını kullandık.
Tezimizin omurgası salnâmelerin Arap alfabesiyle Osmanlı Türkçesi dilinde yazılmış olması bazı kelimelerde günümüzde kullanılmayan işaretleri vermemizi gerektirdi. Özel isimlerde, aynen alıntılarda ve günümüzde kullanılmayan Arapça veya Farsça kelimelerde bu duruma hassasiyet göstererek bunları günümüz Türkçesiyle değil, okunduğu haliyle yazmaya gayret ettik.
4 BİRİNCİ BÖLÜM
SALNÂMELER, KOSOVA VİLÂYETİ SALNÂMELERİ VE KOSOVA
5 I. SALNÂME KAVRAMI
Salnâme; kelime olarak Farsça yıl, sene demek olan sâl1 ile mektup, kitap anlamına gelen nâme2 sözcüklerinden meydana gelmiş Farsça bir bileşik isimdir3. Latince Annuş, Fransızca Annale, bilhassa Annuaire ve son olarak Almanach4, İngilizce Year Book terimleriyle karşılanan, Türkçeye Tanzimat’tan sonra girmiş “yıllık”
manasına gelen bir kavramdır5. Yıldan yıla sayfa sayısı artan salnâmeler yayınlandıkları dönemde vilayette bulunan doğal kaynaklar, ziraat, hayvancılık, üretim, nüfus, hizmet birimlerinin durumu, hastaneler, yollar, ormanlar, eğitim kurumlarının yanı sıra, mahallî tarih, coğrafya, idarî yapı, kurumları önemli kişilerin biyografileri, ekonomi, ordu, donanma, eğitim, kültür, sanat eserleri ve abideler, üretim maddeleri ve başka birçok alanda önemli bilgiler içerir6. Salnâmeler yayınlandıkları yıl içerisindeki çalışmaları ve olayları anlatırken aynı zamanda yazıldıkları dönemin öncesi hakkında da bilgi verirler7. Salnâmelerin ilkleri 15. yüzyılın ikinci yarısının başlarında Viyana’da sonra Macaristan’da yayınlanmıştır. Periyodik olarak ise “almanak” ismiyle 17. yüzyıldan itibaren neşrine başlanılan bu eserlerin en mühimi Fransa’nın Salnâme-i Kralî’si (Almanak Royal) ile 1763 yılında çıkmaya başlayan ve aralıksız her sene neşrolunan Almanak Do Gota’dır8.
Osmanlılar’da salnâmelerin en eskisi, düzenlisi, uzun ömürlüsü Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’lerdir. H. 1263 (1847) yılında yayınlanmış bu ilk resmi salnâmeyi düşünen ve uygulamaya geçiren, 1763 yılıdan itibaren Almanca ve Fransızca olarak diplomatik tablolar ve şahıs adları yıllığı şeklinde neşredilen Almanach de
1 Ferit Devellioğlu, “Sâl”, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yay., 2017, s.1070.
2 Devellioğlu, a.g.e. s.942.
3 Devellioğlu, age, s.1072.
4 Midhat Sertoğlu, “ Sâlname”, Osmanlı Tarih Lugatı, 2. bs., İstanbul: Enderun Kitabevi, 1986, s.297.
5 Hasan Duman, Osmanlı Sâlnâmeleri ve Nevsâlleri Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, c.I, 2. bs., Ankara: Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı Yay., 2000, s.1.
6 Mefail Hızlı, “Osmanlı Eğitim Tarihinin Arşiv ve Yazma Kaynakları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c.VI, sy.12, s.583.
7 Çağlar Ekşi, Hudavendigar Vilayeti Salnamelerine Göre Bursa’da Eğitim-Öğretim, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017, s.6.
8 İsmail Erünsal, Kütüphanecilikle İlgili Osmanlıca Metinler ve Belgeler, c.I, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi, 1990, s.194-196.
6 Gotha’ları görme fırsatı bulan Sadrazam Reşid Paşa’dır9. Bu işe Abdülhak Hamit’in babası Hayrullah Efendi memur olmuş ve salnâmeyi 19. yüzyıl ilim ve devlet adamı Ahmed Vefik Paşa yaptırmıştır. Sonraları sırasıyla Cevdet Paşa, Meclis-i Maârif Başkâtibi Behçet Bey, meclis azasından Rüşdî Bey tarafından yapılan salnâmenin tertibi daha sonra padişah emri ile Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi Heyeti’ne ve H. 1306 (1888) yılından itibaren Me’mûrîn-i Mülkiye Komisyonu’na bağlı Sicill-i Ahval İdaresi’ne havale edilmiş, saltanatın sonuna kadar resmî salnâmeler bu idarece tertip edilmiştir10.
H. 1263-1297 (1847-1880) yıllarına ait devlet salnâmeleri taş baskı, kalanlar matbaa harfleriyle basılmış, Osmanlı Devleti adına H. 1334 (1918) tarihli son salnâmeyle birlikte toplam 68 devlet salnâmesi neşredilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi olarak yayınlanan ilk iki salnâme 1925-1926, 1927-1928 yıllarında Arap harfleriyle, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı ismiyle 1928-1929 yılından 1941’e kadar neşredilen altı salnâme ise Latin harfleriyle basılmış11 ve doksan dört yıl süren birçok konuda istatistikî bilgiler verip tarih sahnesinde mukayeseye fırsat tanıyan salnâme ismi altındaki bu ilmî gelenek sona ermiştir.
Dünyadaki örneklerinde olduğu gibi Osmanlı’da da umumi olanlardan başka yine resmî salnâmeler yazılmakla birlikte bunlar dışında resmî olmayan herhangi bir konu veya kişi üzerine ihtiyaca binaen kaleme alınmış salnâmeler de mvcuttur.
II. OSMANLI DEVLETİ’NDE SALNÂMELER
Osmanlı Devleti’nde salnâme çeşitlerini on başlık altında inceleyebiliriz.