Sıbyan, Arapça kökenli olup baliğ olmamış erkek çocuk anlamına gelen (يبص) sabî kelimesinin çoğuludur97. Sıbyan mektebi, kız erkek fark etmeksizin beş-altı yaşlarındaki çocuklara ilköğrenimi vermek üzere kurulan mekteplerin adıdır98. Abbasiler’in küttab adını verdiği bu mekteplere Karahanlılar veya Selçuklular sıbyan mektebi demiş, Osmanlılar da bu ismi kullanmıştır. “Dârü’t-talim, dâru’l-ilm, muallimhane, mahalle mektebi, taş mektep, mekteb-i ibtidâiyye” gibi isimlerle de anılan bu mekteplerin hocalarına muallim, yardımcılarına kalfa (halife) denilmekteydi. Mektep kelimesi XIX. yüzyıldan itibaren daha şümullu bir mana içermiş fakülteler de dahil tüm eğitim kurumlarını içine almıştır99.
Sıbyan mektepleri; çocuklara Kur’ân okutmak, namaz kılma usulleri ve namazda okunması gereken ayetleri ve duaları öğretmek, az da olsa yazı yazdırmak gibi gayelerle kurulmuştur. Hesap, coğrafya, tarih gibi derslere hiç yer verilmediğini aktaran
95 Ünal, age, s.7-11, 101-102.
96 Ünal, age, s.106.
97 Şemseddin Sami, “Sabî”, Kamus-i Türkî, İstanbul: Mihran Matbaası, 1317, s.817.
98 Pakalın, “Sıbyan Mektebi”, age, s.201.
99 Cahit Baltacı, “Mektep”, DİA, Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2004, c.29, s.6.
27 kaynaklar olduğu gibi100, okuma-yazma ve dinî bilgiler dışında matematik dersi verildiğini aktaran eserler de mevcuttur101.
Vakfiyelerden mekteplerin öncelikle yetim ve fakirler için açıldığı ancak diğer Müslüman çocuklarının da mekteplerden faydalanabileceği anlaşılmaktadır102 Genellikle 5-6 yaşlarında mektebe verilen çocuklar 13-15 yaş aralığında mektebi tamamlarlardı. Başlarda sadece yazı öğretilen bu okullarda, sonraları Kur’ân’ın okunuşunun öğretilmesi gibi temel İslâmî bilgiler de verilmeye başlandı. 3 yılda Kur’ân’ı hatmeden ya da ezberleyen talebe 10 yaşından sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat tarih gibi konularda üç yıl daha çalışabilirdi103. Bu mekteplerin hocaları genellikle medrese mezunudur, cami veya mescitlerde imam-hatiplik veya müezzinlik yapan kimselerdir. Sıbyan mekteplerinin bazılarında karma eğitim verildiği gibi bazıları kız ve erkek olmak üzere ayrı ayrı eğitim alıyorlardı. Kız çocuklarının eğitim aldığı sıbyan mekteplerinin hocaları genellikle “Kur’ân, Subha-i Sıbyan, Tuhfe-i Vehbî” gibi risaleleri okumuş yaşlı kadınlardı104.
Osmanlı sıbyan mektepleri programlarında kuruluşundan 1924’e kadar birçok değişiklikle birlikte gelişmeler olmuştur. Fatih Sultan Mehmed’in kendi adını taşıyan camiinin civarında kurduğu dâru’t-talimin vakfiyesinde Kur’ân okunmasını, oğlu II.
Bayezid ise buna ilaveten ilmihal bilgilerinin de öğretilmesini şart koşmuştur. Daha sonra programa yeni dersler ilave edildiği, I. Mahmud’un 15 Şevval 1152 / 4 Aralık 1739 tarihli vakfiyesinde muallimhaneye bir hat hocası tayin etmesinden anlaşılmaktadır105. Açık Türkçe yazıp konuşmanın kaba bir hareket sayıldığı dönemde I.
Abdülhamid Osmanlıca denilen o zamanki Türkçenin iyi yazılabilmesi için mektep programına Farsça ve Arapçayı ilave etmiştir106. II. Mahmud’un 1824’de ilan ettiği
“Talim-i Sıbyan” fermanında çocuklara İslâm akidelerinin öğretilmesini ve okullarda devamlılığı şart koştuğu görülmektedir107. Tanzimat’tan sonra 3 yıllık mekteb-i ibtidâî
100 Osman Ergin, Türkiye Maârif Tarihi, c.I-II, İstanbul: Eser Matbaası, 1977, s.86.
101 Cahit Baltacı, XV. XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, c.I, 2. bs., İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 2005, s.76.
102 Mefail Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri, Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1999, s.72.
103 Zülfü Demirtaş, “ Osmanlı’da Sıbyan Mektepleri ve İlköğretimin Örgütlenmesi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, c.XVII, sy.1, 2007, s.181-182.
104 Baltacı, age, c.I, s.79.
105 Baltacı, age, s.78.
106 Ergin, age, s.86-87.
107 Kodaman, age, s.58.
28 olarak faaliyet gösteren sıbyan mekteplerinin programlarına mülahhas tarih-i Osmanî, muhtasar coğrafya-yı Osmanî ve hesap dersleri ilave edilmiştir108. 8 Nisan 1847’de hazırlanan talimatnâmeyle sıbyan mekteplerinde öğretim 4 yıl ile sınırlandırılmış, 1868 de Mekâtib-i Sıbyan-ı Müslime Komisyonunca hazırlanan Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ile de erkekler için 6-10 yaş arası kızlar için 7-11 yaş arası devam zorunluğu getirilmiştir109. Bu mekteplerin gelişmesi için uzun uğraşlar verilmiş, ilköğretim zorunlu tutulmuş, taşrada ilköğretim teşkilatı kurulmuş, ibtidaîler açılmış, sıbyan okullarına yeni usuller getirilmiş, halka eğitim alanında malî yardım sağlanmış, dâru’l-mualliminler açılmış olsa da110, yeni usul eğitim veren okullar ile aradaki farklılıkları gidermek için 3 Mart 1924’te çıkartılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun sonucu olarak sıbyan mektepleri medreselerle aynı kaderi paylaşmış, kapatılmıştır111.
2. İbtidâiye Mektepleri
Osmanlı Devleti ıslahat döneminde klasik dönemin eğitim kurumlarını yeniden düzenlemiş veya yeni kurumlar açmıştır. Tanzimat’ta bir değişikliğe uğramayan sıbyan mekteplerini, 1862 yılından itibaren ibtidâiyeye dönüştürme çalışmaları başladı.
İstanbul’da 360 sıbyan mektebi bulunurken sadece 36 mektebin ibtidâiye olması bu dönüşümün ağır ilerlediğinin göstergesidir112.1869 Maârif Nizamnâmesi’nde sıbyan mekteplerinin ıslahı ve nahiye merkezlerine ibtidâîlerin açılmasını kararlaştırmış ancak vilâyetlerde pek fazla aşama kaydedilememiştir. Devlet bütçesinde eğitime ayrılan miktarın yetersizliği ve yeni usulde yetişmiş öğretmenin azlığı ibtidâî mektebi açmak şöyle dursun sıbyan mekteplerinin dahi ıslahına imkân vermemiştir113.
Bu mekteplerin eğitim süresi bir dönem şehir merkezindeki mekteplerde 3, köylerde faaliyet gösterenlerde 4 yıl olmuştur. 6 Ekim 1913’te Tedrisat-ı İbtidâiye Kanun-i Muvakkat’in kabulünden sonra bir kısmı rüşdiyelerle birleştirilip 6 yıllık ibtidâî mektepleri haline getirilmiştir. Bundan başka sultânîlere bağlı 5 yıllık bir ilkokul modeli de kabul edilmiş, rüşdiyelerle birleşip 6 yıllık eğitim programı olan sultânîlerin
108 Baltacı, a.g.e. c.I, s.78.
109 Kodaman, age, s.62-63.
110 Kodaman, age, s.69-70.
111 Demirtaş, agm, s.182.
112 Baltacı, age, s.99.
113 Kodaman, age, s.77-79.
29 ilk kısımlarına denk tutulmuştur. Bu ikilik Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na kadar sürmüştür114.
Şehirdeki ibtidâiyelerde; Elifbâ, Kur’ân-ı Kerim, tecvid, ilm-i hal, ahlak, sarf-ı Osmânî, imlâ, kıraat, mulahhas tarih-i Osmânî, muhtasar coğrafya-yı Osmânî, hesap, hüsn-i hat,
Taşra ve köy ibtidâiyelerinde ise; Elifbâ-i Osmânî, eczâ-yı şerife, hesâb-ı zihnî, Kur’ân-ı Kerim, ilm-i hal, kıraat, hat ve imlâ, hesap dersleri verilmektedir115.
B. ORTA VE YÜKSEK SEVİYEDEKİ EĞİTİM KURUMLARI