Yasal Düzenlemelerin Cumhuriyet Bayramlarına Yüklediği İşlevler

1924-2012 yılları arasında yayınlanan 22 hukuki metin niteliksel açıdan değerlendirildiğinde, cumhuriyet bayramı törenlerinin ulusa ve devlete ilişkin işlevlerle donatıldığını görmek mümkündür. Bu başlıkta sadece yasal düzenlemelere ilişkin araştırma sorularına yanıt aranmış, bayram hazırlıkları, düzenlenen etkinler, katılım ve değerlendirmeler izleyen sayfalarda ele alınmıştır.

1925 yılında 29 Ekim (Teşrinievvel) günü milli bayram olarak kabul edilmiş (1935 yılından itibaren ülke içinde ve dışında devlet adına düzenlenen tek milli bayram olarak ) ve devlet adına yalnız bugün kutlama yapılabileceği onaylanmıştır. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde halkta milli bilinci oluşturmak üzere seçilen bayram gününün cumhuriyetin ilan tarihi olması ulusun ancak cumhuriyet rejimi ile var olabileceğine dair inancı yerleştirmek üzere tesis edilmiştir. Cumhuriyet bayramı olarak özellikle halkın geniş katılımıyla kutlanması beklenen 29 Ekim günü yeni devletin kuruluş günü olarak kabul görmüş ve bu niteliği ile ulusal bilinci yerleştirmenin ve pekiştirmenin bir vesilesi olarak benimsenmiştir.

Değerlendirilen tüm hukuki metinlerde inşa edilmek istenen ulusa ilişkin üç temel niteliğin sıklıkla vurgulandığı dikkat çekmektedir. Kutlamaların ilk yıllarında hazırlanan metinlerde daha ağırlıklı olmak üzere çıkarılan yasalarda törenler yoluyla halkın birlik ve beraberliğini pekiştirmenin, cumhuriyete sadakatini sağlamanın,

146

Atatürk’e, onun ilke ve inkılaplarına bağlılığını arttırmanın hedeflendiği görülmektedir.

Örneğin cumhuriyetin ilanının onuncu yıl dönümü dolayısıyla çıkarılan kanun ile başbakanlığa bağlı kutlama yüksek komisyonu ve vilayetlerde bu işle meşgul olacak komite ve heyetler kutlama törenlerinin Cumhuriyetin bugüne kadar ve gelecekteki başarılarını gösterecek şekilde düzenlenmesiyle görevlendirilmişlerdir (Kanun No:2305 Kabul Tarihi: 11.06.1933 Madde: 2).

Ayrıca yine bu kanun (Kanun No:2305 Kabul Tarihi: 11.06.1933 Madde: 9) ve ona bağlı olarak kaleme alınan kararname (Kararname No: 15073 Kabul Tarihi: 19.10.1933) ile cumhuriyetin onuncu yıl hatırası olarak bir madalya basılıp

satılması, elde edilen gelir ile “inkılaba hizmet eder bir eser” yaptırılması ve

uçaklardan yurdun çeşitli yerlerine “inkılap ve istiklali ifade eden yazıların” atılması karara bağlanmıştır (Kanun No: 2319 Kabul Tarihi: 19.10.1933 Madde: 2).

1973 yılı cumhuriyetin ellinci kuruluş yıldönümü kutlamaları tıpkı onuncu yıl gibi çok sayıda etkinliğin düzenlendiği ve tüm bunların yılın ilk aylarında özel bir kanun ile hükme bağlandığı törenlere ev sahipliği yapmıştır. Hükme bağlanan ilk belge olan Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50nci Yıldönümünün Kutlanması Hakkında Kanun’da kutlama programlarının amacına geniş yer ayrılmıştır. Törenler yoluyla ulusu birlik ve beraberliğe çağıran, tarih ve kaderde ortaklığı vurgulayan şu maddelere yer verilmiştir:

“Milletimizin istiklaline, tarihi haklarına ve yurdumuza yapılan haksız saldırılara karşı milletçe direnişi, saldırgan düşmanları yurdumuzdan kovmak için şahlanan milli şuur ve milli mücadele ruhunu,

Türk milli mücadelesinin mazlum milletlerin kurtuluş çabalarına örnek ve önder oluşunu,

Türk Milletinin bütün fertleriyle kaderde, kıvançta ve tasada ortak bölünmez bir bütün halinde milli şuur ve ülkü etrafında birleşme gereğini bütün imkanlardan yararlanarak

147

içte ve dışta duyurmak, anlatmak ve kavratmaktır (Kanun No: 1701 Kabul Tarihi: 30.03.1973 Madde: 2).”

Ayrıca kanun metninin aynı maddesinde “Türkiye Cumhuriyetinin varlık ve

hayat sebebi olan Atatürk inkılabının milli hayatımızdaki önemli rolü” vurgulanmış,

Mustafa Kemal Atatürk’e olan bağlılığın altı çizilmiştir.

Aynı kanunun 10. Maddesi hükümleri uyarınca kaleme alınan yönetmelik, kutlama törenleri kapsamında yapılacak işleri hükme bağlarken milli bilince ve şuura

tesir edecek çeşitli etkinlikler tertiplemiştir. Örneğin; şehir ve kasabalarda kutlama

süresince resmi dairelerle bütün kamu kuruluşları ve özel kuruluşlar resmi ve özel bütün işyerleri ve konutların bayraklarla süslenmesi ve aydınlatılması esastır. Atatürk portreleri ile donatılmış taklar sınır kapıları ile şehir ve kasabaların uygun yerlerine konumlandırılmalı; anıtlar, mabetler, yollar, parklar, köprüler ve taşıtlar bayraklarla süslenmelidir. Uygun görülen yerlere Milli Eğitim Bakanlığınca belirlenmiş Atatürk’ün vecizeleri ile Cumhuriyetin elli yılda ulaştığı sosyal, ekonomik, kültürel ve teknik kalkınmayı ifade edecek dövizler asılmalı, camiler de aynı nitelikte mahyalar ile ışıklandırılmalıdır (Yönetmelik No: 7/6472 Kabul Tarihi: 26.05.1973 Madde: 4-5-6).

Yönetmeliğin dikkat çeken 7. Maddesi ise; “50. Yıl Köşesi” olarak adlandırılan uygulamanın esaslarına ilişkindir. Buna göre; kamu kuruluşları, özel kuruluşlar ve işyerlerinde uygun yer ve vitrin imkanı olanlar, kutlamanın anlam ve önemini belirtir nitelikte 50. Yıl Özel Köşe ve Vitrinleri düzenlenmesi ve geceleri bu alanların aydınlatılması ile sorumlu kılınmışlardır (Yönetmelik No: 7/6472 Kabul Tarihi: 26.05.1973 Madde: 7).

Köylerde yapılacak işler başlığı adı altında ise; köy meydanına veya uygun bir yere Atatürk portesi ve bayraklarla taklar kurulması ve aydınlatılması, mümkün

148

olmayan hallerde Atatürk portresi veya büstünün aydınlatılması, okulların, muhtarlık binalarının, karakolların ve mümkün olduğu kadar çok sayıda köy evinin bayraklarla bezenmesi, Atatürk vecizeleri ile Cumhuriyetin elli yılda ulaştığı sosyal, ekonomik, kültürel ve teknik başarısını ifade eden dövizlerin uygun yerlere asılması konusunda yapılacaklar aktarılmıştır (Yönetmelik No: 7/6472 Kabul Tarihi: 26.05.1973 Madde: 11-12-13).

Bayram süresi boyunca kutlamaların anlamlı ve canlı geçmesi için geceleri şehirlerde fener alayları tertiplenmesi, havai fişek ve maytap atılması; köylerde ise bu etkinliklerin davul ve zurna eşliğinde yapılması uygun görülmüş, kurul ve komiteler tüm bunlardan sorumlu kılınmıştır (Yönetmelik No: 7/6472 Kabul Tarihi: 26.05.1973 Madde: 10-14-15).

Onuncu yıl kutlamalarında da ellinci yıl kutlamalarında da ulusa ilişkin benzer idealleri görmek mümkündür. Milli birlik, Atatürk’e bağlılık ve Cumhuriyete sadakat kutlamaların toplumsal işlevleri olarak belirmekte; bayraklar, Atatürk posterleri, vecizeler, cumhuriyetin başarısını anlatan sözler, aydınlatmalar, fener alayları devlet tarafından düzenlenen etkinliklerde yine ilk sıralarda yer almaktadır. Ancak bu noktada; onuncu yıl kutlamaları ile ellinci yıl kutlamaları arasında hukuki metinler üzerinden bir karşılaştırma yapıldığında onuncu yıl kutlamalarının cumhuriyet rejimini halka benimsetmek üzerine kurulu olduğu ellinci yılda ise milli birlik vurgusunun daha fazla olduğunu söylemek mümkündür.

1981 yılında 2429 Sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun ile bir gün kısalan cumhuriyet bayramı kutlamaları aynı yıl yayınlanan yönetmeliğe (8/3456) göre düzenlenmeye başlanmıştır. Yönetmeliğin ilk maddesi ile Atatürk’e ve ilkelerine bağlılığı geliştirmek, ulusal birliği pekiştirmek üzere bayram günlerinin coşku ile kutlanmasının amaçlandığı belirtilmektedir (Yönetmelik No: 8/3456 Kabul Tarihi: 14.08.1981 Madde:1). 2012 yılında aynı kanuna bağlı olarak yayınlanan yeni yönetmelikte (Yönetmelik No: 2012/3073 Kabul Tarihi: 16.04.2012) bu maddeye

149

yer verilmemiş, bunun yerine kutlama komisyonları törenlerin milli onur gereklerine uygun kutlanması ile sorumlu kılınmıştır (Yönetmelik No: 2012/3073 Kabul Tarihi: 16.04.2012 Madde: 4(a)).

Her iki yönetmeliğin cumhuriyet bayramına ilişkin maddeleri irdelendiğinde, bayram kutlamalarının 28 Ekim günü saat 13:00’de 21 pare top atışı ile başladığı bilgisinin verildiği, Atatürk Anıtlarına ve Anıtkabir’e çelenk koyma, İstiklal Marşı, göndere bayrak çekilmesi ve tebrik kabul törenlerinin sıralandığı ve ekte liste halinde tebrikata giriş sıralamasının aktarıldığını görmek mümkündür. Denilebilir ki; 1981 yılından bu yana bayram kutlamaları devlet tarafından aynı düzen dâhilinde ve aynı sıralama ile yapılmaktadır.

1925 yılından günümüze kanun, yönetmelik, kararname ve genelgelerle devlet nezdinde kutlanan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşunu sembolize eden, bu yeni devletin halkını yeni yönetim biçimi ile buluştururken, biçimlendiriciliği ile de halkını oluşturan törenler günümüze yaklaştıkça değiştirilen ve/veya çıkarılan maddeler ile didaktik olma özelliğini bir nebze olsun geride bırakmış, aynı zamanda metinlerde Atatürk, ilke, inkılap ve cumhuriyet vurguları da azalmıştır.

Milli törenlerin ulus-devletlerin sembollerinden biri olduğu ve bayrak, marş, kurtarıcı ya da lider gibi diğer sembollerle birleşerek milli duyguları ve şuuru en yüksek noktaya taşımaya çalıştıkları bilinmektedir. Yasal metinler aracılığı ile törenler sadece milletin ve milliyetçi düşüncenin şekillendiricisi değillerdir kuşkusuz, aynı zamanda devletin varlığını, niteliklerini, gücünü ve otoritesini gösterdiği alanlar olarak da işlevlendirilmişlerdir.

Örneğin; 1701 saylı Türkiye Cumhuriyetinin 50nci Yıldönümünün Kutlanması Hakkındaki Kanun’un 2. maddesi törenlerin başlıca amaçlarını sıralarken Türkiye Cumhuriyeti Devletinin “egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” ilkesini temel sayan,

150

insan hak ve hürriyetlerine dayalı, milli demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olduğu bu yönleriyle dünyanın modern milletleri arasında yer aldığı, insan hak ve hürriyetlerini geliştirme azmi içinde yurtta ve dünyada barışı hedeflediği belirtilmekte, kutlamalar kapsamında devletin bu niteliklerinin hem yurtta hem de yurt dışında ilan edilmesi, vurgulanması çağrısı yapılmaktadır.

Devletin gücünün ve otoritesinin göstergesi olarak yansıyan uygulamalardan biri ve en önemlisi merkezde oluşturulan kutlama yüksek komisyonu ile vilayetlerde ona bağlı olarak çalışan komite ve heyetlerdir. Bu bağlamda kutlama işleri ile meşgul olacak komisyon, komite ve heyetler tören hazırlıkları, resmigeçit ve diğer etkinlikler ile bu etkinliklerde kullanılacak materyallerin temin ve tahsisi ile katılımcılar konusunda yetkilendirilmişlerdir (Kanun No: 2305 Kabul Tarihi: 11.06.1933 Madde: 2-3; Kararname No: 14668 Karar Tarihi: 06.07.1933 Madde: 1-2-3; Kanun No: 2319 Kabul Tarihi: 19.10.1933 Madde:1; Kanun No: 1701 Kabul Tarihi: 30.03.1973 Madde: 3-4-9-10; Kararname Sayısı: 7/6472 Karar Tarihi: 26.05.1973 Madde: 15-16; Kararname Sayısı: 7/6473 Karar Tarihi: 26.05.1973 Madde: 2-3-4-5-6-7-8-9-10; Yönetmelik No: 8/3456 Tarih: 14.08.1981 Madde:5-6; Yönetmelik No: 2012/3073 Tarih: 16.04.2012 Madde:3).

Törenlerin düzenlenmesinden ve kutlamalardan sorumlu olan komitelerin oluşumu devleti temsil eden makamlar ve statüler konusunda bilgi verici, dönem dönem bu oluşumda yaşanan değişimler ise devlet anlayışı konusunda aydınlatıcıdır. Yasal metinlerde Başbakanlığa bağlı kutlama yüksek komisyonunun ve vilayetlerde görevli komite ve heyetlerin kimlerden oluşacağı detaylarıyla belirtilmiştir. Örneğin onuncu yıl kutlamaları için belirlenen komisyonda; Cumhuriyet Halk Fırkası genel sekreteri ile Milli Savunma, İç İşleri ve Milli Eğitim Bakanlıkları müsteşarları yer almıştır. Bayramın organizasyonu ile yetkilendirilen kutlama yüksek komisyonunun oluşum biçimi dönemin hükümet, parti ve devlet arasındaki ilişki yapısını gösterirken aynı zamanda siyasal bakış açısını da yansıtmaktadır (Kararname No: 14668 Karar Tarihi: 06.07.1933 Madde:1).

151

1981 yılında çıkan Ulusal ve Resmi Bayramlarda Yapılacak Törenler Yönetmeliği (8/3456) ile Cumhuriyet Bayramı törenleri için Ankara’da Dışişleri Bakanlığı, Ankara dışında ise İçişleri Bakanlığı koordinatör olarak belirlenmiştir. Yine bu yönetmeliğe göre kutlama komiteleri; il, ilçe ve bucaklarda bütün törenler Mahalli Mülkiye Amirinin veya görevlendireceği kişinin başkanlığında, Garnizon Komutanlığı, Belediye Başkanlığı, Jandarma, Emniyet, Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı temsilcilerinden; Bucak Müdürü olmayan Bucaklarda, Kasaba ve Köylerde en yüksek dereceli okul müdürleri arasından en kıdemlisinin koordinatörlüğünde varsa Belediye Başkanı, Köy Muhtarı ve bir öğretmenden oluşur (Madde4-5).

2012 yılında yürürlüğe giren yeni yönetmelikte ise; kutlama komitelerinde görevlendirilenler arasından (2016 yılında yapılan değişiklik ile) garnizon komutanlığı çıkarılırken, gençlik hizmetleri ve spor müdürlüğü ile sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri eklenerek daha sivil bir komite oluşumunun önü açılmıştır (Yönetmelik No: 2012/3070 Tarih: 16.04.2012 Madde: 3).

Kutlama komitelerini oluşturan isimlerden ve yetki alanlarından devlet otoritesini, merkezi yönetimin gücünü ve yetki hiyerarşini okumak mümkün görünmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluş yılları diyebileceğimiz dönemlerde ve askeri hükümetlerin görev yaptıkları yıllarda oluşturulan komitelerin çeşitlilikten uzak olduğu ancak sonraki yıllarda bakış açısının değiştiği söylenebilir.

Onuncu ve ellinci yıl kutlamalarına özel olarak ulaşımın ücretsiz şekilde yapılması, telgraf, mektup ve kart ücretlerinde tenzilata gidilmesi, resmi geçite katılacak asker, polis, jandarma, öğrenci ve izcilerin seyahatlerinin ücretsiz olması, müzelerin ve ören yerlerinin parasız gezdirilmesi, etkinlikler için kullanılacak taşıtların yakıt giderlerinin karşılanması gibi kararlar halkın törenlere katılımını dolayısıyla bayram coşkusunu arttırmayı amaçladığı gibi devletin gücüne yönelik algıyı da biçimlendirmektedir.

152

Yasal metinlere ilişkin bu başlık altında cumhuriyet bayramı törenlerine ilişkin 22 yasa, yönetmelik ve kararname bir arada değerlendirilmiş, araştırma soruları kapsamında kutlamaların hukuki çerçeve içindeki görünümlerine odaklanılmıştır. Her on yılda bir özel kanun yönetmelik ya da kararname çıkarılmadığından ve genel kapsamlı yasal metinler düzenlenen törenlerin tümünü kapsadığından kanuni hükümler için ayrı bir başlık açılmıştır. İzleyen sayfalarda her bir on yıl için açılan ayrı başlıklar altında kutlamalar kapsamında düzenlenen etkinlikler, hazırlık çalışmaları ve yarattığı etkiler değerlendirilmiştir.