Cumhuriyetin İlanı ve Birinci Yıldönümü

Cumhuriyet Bayramına ilişkin yasal düzenlemelerin irdelenmesine geçmeden evvel cumhuriyetin ilan edildiği güne ve o gün yapılan kutlamalara değinmekte yarar vardır.

1923 yılının Eylül ayının son günlerinden itibaren gazetelerin Ankara muhabirleri tarafından geçilen haberlerde yönetim şekline ilişkin bir değişiklikten bahsedilmekte, gelen haberler üzerine kaleme alınan başyazılarda ve köşe yazılarında cumhuriyet rejimi anlatılmakta, halka bu konuda bilgi verilmekteydi. Tüm basının cumhuriyet rejiminden yana olduğunu söylemek mümkün değildi ancak büyük çoğunluk iktidarın kararını desteklemekte, bu yönde yayın yapmaktaydı (Özkaya, 1993:280-283). Nihayet 29 Ekim 1923 günü yönetim şeklinin değiştirilmesine ilişkin kanun teklifi meclise taşınmış ve oylamaya sunulmuştu.

135

Nutuk’un (2012: 494-501) konuyla ilgili kısımlarından edinilen bilgiye göre 29 Ekim 1923 günü Mustafa Kemal yönetim şeklinin cumhuriyet olarak değişikliğine ilişkin kanun teklifini Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunmuş, değişikliğe ilişkin teklif İsmet İnönü tarafından; “Millet, hâkimiyetini ve mukadderatını fiili olarak ele almıştır. O halde bunu hukuki olarak dile getirmekten neden çekiniyoruz?” sözleriyle değerlendirilmişti. Mustafa Kemal’in değişiklik teklifi parti grubunda ve mecliste görüşülerek “Yaşasın Cumhuriyet!” sesleri arasında kabul edilmiş, meclis oybirliği ile Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Atatürk’ü cumhurbaşkanı olarak seçmiş, ilk kabine ise İsmet İnönü tarafından kurulmuştu. Aynı eserde Mustafa Kemal (2012:501) cumhuriyetin ilanını şu şekilde aktarmaktadır:

“Mecliste cumhuriyet kararı 29 Ekimi 30 Ekime bağlayan gece (1923) saat 20:30 da verildi. On beş dakika sonra yani 20:45’te cumhurbaşkanı seçildi. Durum aynı gece bütün memlekete bildirildi ve her tarafta gece yarısından sonra yüz bir pare top atılarak ilan edildi”

Osmanlı Devletinde bir merasim kaidesi olarak top atışının en önemli günlerde dahi yirmi bir pare ile sınırlı (Batmaz, 2007:187) olduğu düşünüldüğünde yapılan değişikliğe ne denli önem ve değer atfedildiğini görmek mümkündür. Bu karar bir rejim değişikliğinden çok yeni bir devletin kuruluşunun ilanıdır. Kararı yüz bir pare top atışı ile ilan etme ve bu yolla kutlama kararı; iktidarın bu değişime verdiği önemin halk tarafından görülmesi, hissedilmesi ve benzer bir değerin atfedilmesi yolunda oldukça stratejiktir.

İstanbul’da da kutlamalar gece yarısı atılan toplarla başlamış, okulların tatil edildiği duyurulmuştur. 30 Ekim günü sabah erken saatlerde bayraklarla donatılan şehirde öğleden sonra valilikte ve kolorduda tebrik merasimi yapılmış, akşam ise halkın katıldığı fener alayları ile eğlenceler tertiplenmiştir. Benzer kutlamaların İzmir ve Ankara’da da yapıldığını söylemek mümkündür. Gazetelerin verdiği bilgiye göre;

136

halkın her kesiminden bireyler Ankara’da meclis önünde ve Ulus meydanında kendiliğinden kutlama için toplanmıştır (Özkaya, 1993:299; Bolat, 2007:57-58).

Cumhuriyetin ilanının milli bayram olarak kabul edilmesinden önce, ilk yıl dönümü (1924) çıkarılan bir kararname ile devlet tarafından özel bir törenle kutlanmıştır. Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına ilişkin ilk hukuki metin bu kararnamedir. 26 Ekim 1924 tarihinde “Cumhuriyet’in tarih-i ilanı olan 29

Teşrinievvel yevm-i mezkûr zevalinde yüz bir pare top endahtı suretiyle ve merasim-i mahsusa ile tesidi hakkında” (Düstur 5, Tertip C.5, 1924:666) çıkartılan kararname

ile bazı çevrelerde 1 Kasım 1923 olarak bilinen cumhuriyetin ilan tarihinin kesinleştirilmesi, 29 Ekim 1924 günü yüz bir pare top atışı yapılması ve bu günün özel bir törenle kutlanması amaçlanmıştır.

4.5.1.2. 1925-2012 Yılları Arasındaki Yasal Düzenlemeler

Yapılan doküman taraması sonucunda Cumhuriyet Bayramı kutlama törenlerine ilişkin ilki 1924 sonuncusu ise 2012 yılında yürürlüğe alınan 22 adet hukuki metne ulaşılmıştır. Yasa, kararname, genelge ve yönetmeliklerden oluşan bu 22 hukuki metnin ad, sayı numarası, yıl ve türüne ilişkin bilgiler Tablo 1’de bir bütün olarak sunulmuş, Tablo 2, 3 ve 4’te ise hukuki düzenlemelerin tür, konu ve yıllara göre dağılımları aktarılmıştır.

137

Tablo 1. Hukuki Metinlerin Tür Konu ve Yıllara Göre Dağılımı Sıra

No Yıl Sayı No Türü Adı Konu

1 1924 Düstur, 5. Tertib, C.5,26 Teşrinievvel 1340, S.666 Kararname Cumhuriyet’in Tarihi İlanı Olan 29 Teşrinievvel Yevm-İ Mezkûr Zevalinde Yüz Bir Pare Top Endahtı Suretiyle Ve Merasim-İ Mahsusa İle Tesidi Hakkında

Birinci Yıl Kutlaması

2 1925 96 Kanun Milli Bayram Kanunu

Milli Bayram Olarak Kabul

3 1933 2305 Kanun

Cumhuriyet İlanının 10. Yıl Dönümünü Kutlulama Kanunu

Onuncu Yıl Kutlaması

4 1933 2318 Kanun Cumhuriyetin Onuncu Yıl Dönümü Bayramını Kutlulamak Üzere Vekalet ve dairelerin 1933 Bütçelerinden 50.000 Liranın Tenzilile Maliye Bütçesinden Yeniden Açılacak 172. Fasla Konulmasına Dair Kanun

Onuncu Yıl Kutlaması

5 1933 2319 Kanun Cumhuriyet İlânının Onuncu Yıl Dönümünü Kutlulama Hakkındaki 2305 Sayılı Kanuna Müzeyyel Kanun

Onuncu Yıl Kutlaması

6 1933 2320 Kanun

11/6/1933 Tarih Ve 2305 Sayılı Kanuna Müzeyyel Kanun

Onuncu Yıl Kutlaması

7 1933 2321 Kanun Cumhuriyetin İlânına Müsadif 29 Teşrinievvel Gününün Milli Bayram Addi Hakkında 19 Nisan 1341 Tarih Ve 028 Numaralı Kanuna Müzeyyel Kanun

Onuncu Yıl Kutlaması

8 1933 14668 Kararname

Cumhuriyetin Onuncu Yıl Dönümü İşini Tanzim Ve Tesbit Etmek Üzere Merkezde Ve Vilâyetlerde Teşkil Edilecek Komisyon, Komite ve Heyetler Hakkında

138

Tablo 1. Hukuki Metinlerin Tür Konu ve Yıllara Göre Dağılımı (Devamı) Sıra

No

Yıl Sayı No Türü Adı Konu

9 1933 15073 Kararname Cumhuriyetin Onuncu Yıl Dönümü Hatırası Olarak Çıkarılan Madalya Hakkında

Onuncu Yıl Kutlaması

10 1933 15098 Kararname Cumhuriyet Bayramı Dolayısile Mazot Talebinin Normal İhtiyacın Üstünde Olması Dolayısıyla Kontenjanın Arttırılması

Onuncu Yıl Kutlaması

11 1933 15113 Kararname Cumhuriyetin 10.Yıl Dönümünü Kutlulamak Üzere Yapılacak Şenlikler İçin Lâzım Olan Ampul Duylar ile Kâğıt Kontiyonları İhtiyaçlarının Karşılanması

Onuncu Yıl Kutlaması

12 1933 15306 Kararname Cumhuriyet Bayramının Onuncu Yıl Dönümü Münasebetile Yapılan Tezahürat Esnasında Asayiş ve İntizamın Korunması

Onuncu Yıl Kutlaması

13 1935 2739 Kanun

Ulusal Bayram Ve Genel Tatiller Hakkında Kanun

Milli Bayram Olarak Kutlama 14 1973 1701 Kanun Türkiye Cumhuriyetinin 50nci Yıldönümünün Kutlanması Hakkında Kanun

Ellinci Yıl Kutlaması

15 1973 7/6472 Kararname Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50 inci Yıldönümü Dolayısıyla Şehir, Kasaba ve Köylerin Aydınlatılması ve Donatılması Hakkında Yönetmeliğin Yürürlüğe Konulmasına Hakkında Kararname

139

Tablo 1. Hukuki Metinlerin Tür Konu ve Yıllara Göre Dağılımı (Devamı) Sıra

No

Yıl Sayı No Türü Adı Konu

16 1973 7/6472 Yönetmelik Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50 inci Yıldönümü Dolayısıyla Şehir, Kasaba ve Köylerin Aydınlatılması ve Donatılması Hakkında Yönetmelik

Ellinci Yıl Kutlaması

17 1973 7/6473 Kararname Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50 nci Yıldönümünün Kutlanması Hakkında Kanunun 9 uncu Maddesine Öngörülen Fonun Teşkili ve Bu Fondan Yapılacak Sarfiyatın Esasları ile Hesap Usullerini Gösterir Yönetmeliğin Yürürlüğe Konulması Hakkında Kararname

Ellinci Yıl Kutlaması

18 1973 7/6473 Yönetmelik Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50 nci Yıldönümünün Kutlanması Hakkında Kanunun 9 uncu Maddesine Öngörülen Fonun Teşkili ve Bu Fondan Yapılacak Sarfiyatın Esasları ile Hesap Usullerini Gösterir Yönetmelik

Ellinci Yıl Kutlaması

19 1973 7/6960 Kararname Cumhuriyetin 50 nci Yıldönümü Nedeniyle Umuma Açılmış Olan Müzelerin, Müze Haline Konulmuş Tarihi Binaların ve Düzenlenmiş Ören Yerlerinin Parasız Gezdirilmesi Hakkında Kararname

140

Tablo 2. Hukuki Metinlerin Türe Göre Dağılımı

Metinin Türü Sayı Yüzde

Kanun 9 %40.9

Yönetmelik 4 %18.18

Kararname 9 %40.9

Toplam 22 % 100

Tablo 3. Hukuki Metinlerin Konuya Göre Dağılımları

Konu Sayı Yüzde

Birinci Yıl Kutlamaları 1 % 4.5

Onuncu Yıl Kutlamaları 10 % 45.45

Ellinci Yıl Kutlamaları 6 % 27.27

Milli Bayram Olarak Kabulü ve Kutlanması 5 % 22.72

Toplam 22 % 100

20 1981 2429 Kanun Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun

Milli Bayram Olarak Kutlama

21 1981 8/3456 Yönetmelik Ulusal ve Resmi Bayramlarda Yapılacak Törenler Yönetmeliği

Milli Bayram Olarak Kutlama

22 2012 2012/3073 Yönetmelik Ulusal Ve Resmi Bayramlar İle Mahalli Kurtuluş Günleri, Atatürk Günleri ve Tarihi Günlerde Yapılacak Tören Ve Kutlamalar Yönetmeliği

Milli Bayram Olarak Kutlama

141

Tablo 4. Hukuki Metinlerin Yıllara Göre Dağılımları

Yıl Sayı Yüzde

1924 1 % 4.5 1925 1 % 4.5 1933 10 % 45.45 1935 1 % 4.5 1973 6 % 27.27 1981 2 % 9 2012 1 % 4.5 Toplam 22 % 100

Cumhuriyetin ilanının kutlanmasına dair yayınlanan ilk yasal belge; 1924 yılında ilk yıldönümünün devlet töreni ile kutlanmasına yönelik kararnamedir. 1924 yılında birinci yıl dönümü kutlamalarından sonra 1925 yılının Nisan ayında Başvekil Ali Fethi ve Vekiller Heyeti tarafından cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim günün milli bayram olarak kutlanmasına ilişkin bir kanun teklifi verilmiştir. Meclisin 106. Birleşiminde sunulan kanun teklifi Başvekil Ali Fethi tarafından şöyle gerekçelendirilmiştir (19.04.1925, İçtima:106, Celse:2):

“Memaliki mütemeddineden (medeni memleketlerden) her biri kendisi için milli bayram olmak üzere tek bir gün kabul etmiştir. Her millet o vehiçle tayin ettiği günü yevmi mahsus addi ile yalnız o gün gerek memleket dahilinde, gerek memaliki ecnebiyedeki sefarethane ve şehbenderhanelerinde (Yurt dışındaki elçiliklerde ve konsolosluklarda) merasimi milliye icra ederler. Ezcümle Fransa’da İhtilali kebirden beri birbirini velyeden muhtelif eşkali devletin cümlesi (14 Temmuz tarihini resmi yevmi mahsus olarak muhafaza ettikleri gibi Şimali Amerika Cemahiri müttedesinin yevmi mahsusu da 24 Temmuz) a müsadiftir. Filhakika her millete resmi yevmi mahsustan maada dini ve milli bir takım itiyadı muayene ve eyyamı mahsusa vardır. Lakin bugünlerde merasimi milliye icra olunmayıp devair ve mekatibin bir veya birkaç gün tatile veya hususi tebrikat ifası ile iktifa olunmaktadır.

Ecnebilere de tesit ettirilmesi lazım gelen Türkiye Cumhuriyetinin ve milletimizin resmi yevmi mahsusunu mileli mütemeddinei saireye kıyasen bir gün olarak tayin etmek lazımeden görülür. O gün ise Cumhuriyetin yevmi ilanı olan (29 Teşrinievvel) de başka bir gün olmamalıdır. Eğer ki Hükümeti Milliyenin yevmi teessüsü olan (23 Nisan) tarihinin kabulü varidi hatır olursa da işbu iki günden birini tercih ızdırarı karşısında (29

142

Teşrinievvel)i tercih etmek icap eder. Zira (23 Nisan) Türkiye İnkılap Tarihinde bir merhale ifade eyler. İnkılabı mezkur (29 Teşrinievvel) de Cumhuriyetin ilanı ile tamam olmuş ve eylevm istimal oluna gelen resmi damga ve mühürlerde bittabi bu sonucu tarih mahkuk bulunmuştur.”

Böylece aynı gün yapılan oylama ile 29 Ekim günü Türkiye Cumhuriyetini ve milletini yurtta ve yurt dışında temsil edecek tek milli bayram ilan edilmiş, diğer bayram günleri ise resmi bayram günleri olarak kabul edilmiştir. Başvekilin sunduğu gerekçeden de anlaşıldığı gibi milli bir bayram gününe sahip olmak aynı zamanda modern milletlere benzer olmak ve bu modern milletler arasında Türkiye Cumhuriyetinin temsil edilmesi anlamını da taşıyor, diğer modern milletlerin Türkiye Cumhuriyeti devletini tanımaları ve benimsemeleri için bir vesile olarak konumlandırılıyordu. Bu tarihten sonra her yıl ulusal birliğin bir ifadesi, bir yansıması olarak şenliklerle kutlanan bayramın onuncu yıl dönümüne ayrı bir önem verilmiş, kutlamaların biçim ve içeriği yasa ve kararnamelerle düzenlenmiştir.

Yapılan düzenlemelerle; onuncu yıl kutlamalarının üç gün olacağı, kutlama günleri için ulaşım ücretlerinde indirim uygulanacağı, törene katılan asker, polis, jandarma, öğrenci ve izcilerin kara ve deniz seyahatlerinin ücretsiz olacağı, telgraf, mektup ve kart ücretlerinin yarı yarıya indirileceği karara bağlanmıştır. Ayrıca kutlama işleriyle meşgul olacak bir yüksek komisyon ve bu komisyona bağlı komite ve heyetler oluşturulacağı, komisyon, komite ve heyetlere kutlama masrafları için bütçe temin edileceği ve bu birimlerin birbirleriyle olan iletişimlerinin ücretsiz olacağı belirlenmiştir. Resmi ve özel kurumların bina dışları ile bu binalarda kutlamaların yapılacağı salonlarda yer alacak bayrakların miktarı, hatıra olarak basılacak madalyanın satışı, inkılaplar ve cumhuriyet konusunda hazırlanan kitapçıkların ülke genelinde uçaklardan atılacağı, bina dışlarına asılacak levha ve afişler ile sinema ve tiyatro salonlarının kutlama günlerinde nutuk, temsil ve konferanslar için ücretsiz olacağı yine 1933 yılında yürürlüğe konulan bu metinler yoluyla yasallaştırılmıştır. 2305 sayılı 10. Yıldönümü kutlama kanunu 11.06.1933 tarihinde kabul edilmiş, tören ve kutlamalara ilişkin yukarıda sıralanan detaylar

143

2318, 2319, 2320, 2321 sayılı kanunlar ve 14668, 15073, 15098, 15113, 15306 sayılı kararnameler ile hükme bağlanmıştır.

Bu tarihten sonra 27.05.1935 tarihinde Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında çıkarılan kanun ile 29 Ekim günü ulusal bayram, 30 Ağustos günü Zafer Bayramı ve 23 Nisan günü Ulusal Egemenlik Bayramı tatil ilan edilmiştir. Resmi bayramların yanı sıra aynı kanun ile Kurban ve Şeker Bayramlarının tatil günü sayısı, 1 Mayıs Bahar Bayramı, yılbaşı günü ve Pazar günün hafta tatili olarak kabulü karara bağlanmıştır. Öte yandan 1935 yılında yasalaşan bu kanun ile 1909’dan beri kutlanan II. Meşrutiyet’in ilan günü 10 Temmuz (23 Temmuz 1908) “İyd-i Milli” bayram olmaktan çıkarılmış, böylece Osmanlı Devletinin tek milli bayramının artık Türkiye Cumhuriyeti’nde kutlanmayacağı ilan edilmiştir.

Onuncu yıl kutlamaları gibi özel bir kanunla düzenlenen ve törenlerin neredeyse tüm yıla yayıldığı bir başka sene ise Cumhuriyetin ilanının 50. Yıldönümüne rastlayan 1973 yılıdır. “Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50. Yıldönümün Kutlanması Hakkında Kanun” Nisan ayında yayınlanarak yürürlüğe girmiş, tıpkı onuncu yıl kutlamalarında olduğu gibi Bakanlar Kurulunca tespit edilen kutlama faaliyetlerini planlamak, koordine etmek ve gerekli programları hazırlamak ile sorumlu tutulan bir yüksek kurul (Ellinci Yıl Kutlama Yüksek Kurulu) kurulmuştur. Kanun; üniversiteler, akademiler ve TRT kutlama programlarında Kutlama Yüksek Kurulu ile işbirliği yapacağı, kamu kurum ve kuruluşları ise kutlama hazırlık ve uygulamaları sırasında tüm imkanlarını seferber etmelerinin zorunlu olduğu maddelerini içermektedir. Ayrıca 1973 içinde yılı 50inci yıldönümü dolayısıyla yurdun her tarafında konferans, seminer ve festivaller tertipleneceği, kitap, broşür, film ve öğretici malzeme yayını, Türk Bayrağı, madalya, pul, rozet dağıtımı gerçekleştirileceği, Sivas’ta ilk fakültesi 29 Ekim 1973’te öğretime başlamak üzere Cumhuriyet Üniversitesi adıyla bir üniversitenin kurulacağı, Kurtuluş Savaşı ve Büyük Zafer anısına yaptırılacak anıtların fon ile destekleneceği, yıldönümüne özel altın ve gümüş para bastırılacağı karara bağlanmış, bayram tatili ise 26 Ekim saat 13:00 ila 30 Ekim saat 24:00 olarak uzatılmıştır.

144

Söz konusu 1701 Sayılı Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşunun 50. Yıldönümün Kutlanması Hakkında Kanun metnine dayandırılarak çıkarılan üç kararname ile iki yönetmelik bulunmaktadır. Bu metinlerde yıldönümü dolayısıyla şehir, kasaba ve köylerin aydınlatılması, resmi ve özel kurum ve kuruluşlar ile ev ve işyerlerinin bayraklarla süslenmesi, belirlenen noktalara taklar kurulması, anıt, park ve köprülerin aydınlatılması, Milli Eğitim Bakanlığı’nca belirlenmiş yerlere vecizeler ve dövizler asılması, fener alayları düzenlenmesi, havai fişek gösterilerinin yapılması, 50.yıla özel köşe ve vitrinler düzenlenmesine ilişkin hükümler ile yapılacak harcamaların fondan tahsisine ilişkin kararlar yer almaktadır. Kararnamelerden biri ise; 29 Ekim 1973 tarihi itibariyle 1 hafta süre ile müze, tarihi bina ve ören yerlerinin ücretsiz ziyarete açılmasına ilişkindir.

1981 yılına gelindiğinde Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun ile bu kanuna dayanan bir yönetmelik düzenlendiğini görmek mümkündür. 1935 yılında yayınlanan Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun’un yerine düzenlenen yeni kanun metninin birinci maddesine göre; “1923 yılında Cumhuriyetin ilan edildiği 29 Ekim günü ulusal bayramdır. Türkiye’nin içinde ve dışında Devlet adına yalnız bugün tören yapılır. Bayram 28 Ekim günü saat 13:00’ten itibaren başlar ve 29 Ekim günü devam eder.” Böylece 1935 yılından 1981 yılına dek 28 Ekim-30 Ekim tarihleri arasında kutlanan ve tatil olarak kabul edilen Cumhuriyet Bayramı 1 gün kısalmıştır. Bu kanuna bağlı olarak yayınlanan yönetmelik ise; koordinatör olarak belirlenen kuruluş ve bakanlıkları, kutlama komitelerini, bunların görev, yetki ve çalışma usullerini içermekte ayrıca ulusal ve resmi bayramlara ilişkin (Cumhuriyet Bayramı, Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, Atatürk’ü Anma ve Gençlik ve Spor Bayramı, Zafer Bayramı) törenlerde uyulacak genel esasları belirlemektedir. Bu yönetmelik 2012 yılında Ulusal ve Resmi bayramlar ile Mahalli Kurtuluş Günleri, Atatürk Günleri ve Tarihi Günlerde yapılacak Tören ve Kutlamalar Yönetmeliği kabul edilince yürürlükten kalkmıştır.

145

Çalışmanın bundan sonraki kısmında hakkında kısa bilgi verilen bu 22 hukuki metinin içeriği; törenlerin işlevleri, kutlama ve uygulama ilkeleri, düzenleyenleri, katılımcıları ve sembolleri bakımından niteliksel içerik analizi yöntemi ile irdelenmiş, bulgular yasal düzenlemelerin cumhuriyet bayramlarına yüklediği işlevler başlığı altında sunulmuştur.

4.5.1.3.Yasal Düzenlemelerin Cumhuriyet Bayramlarına Yüklediği