Yargı Kolu Kavramı ve Yargı Türleri

Sayıştayın yüksek mahkeme olup olmadığını ortaya koymadan önce

“yargı kolu” kavramını açıklığa kavuşturmak gerekir. Bazı hukukçular yargı kolunu; hukuki nitelikleri itibariyle bir bütün oluşturan işlerin bağımsız bir yargılama usulüne tabi olması şeklinde tanımlamıştır. Hukuki nitelikleri itibariyle bir bütün olan işler, aynı yargı çeşidi altında toplanır ve bunlar hakkında o yargı çeşidine özgü yargılama kuralları uygulanır. Bağımsız bir yargı kolu olabilmek için o yargı kolu dışında onun kararlarını kabul ya da bozabilecek başka bir yargı mercii olmaması gerekir.

Türkiye’de yargı kolu olarak; Anayasa yargısı, adli yargı, idari yargı, uyuşmazlık yargısı ve hesap yargısı şeklinde beş yargı kolu bulunmaktadır.

1.8.1.1. Anayasa Yargısı

Türkiye’de Anayasa yargısı 1961 Anayasası ile anayasa hukukumuza girmiş ve 1982 Anayasası’nda da bazı değişikliklerle birlikte korunmuştur.

Anayasa yargısının temelini “hukuk devleti ilkesi” oluşturur. Anayasa yargısının temelini oluşturan bir diğer ilke Anayasanın “üstünlüğü ve bağlayıcılığı”dır.

Anayasanın bağlayıcılığı ve üstünlüğüne 1982 Anayasası’nın 11’inci maddesinde yer verilmiştir. Buna göre; Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.

Görüldüğü üzere, anayasa yargısının dayanağı olan anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı ile hukuk devleti ilkeleri, doğal olarak, anayasa

yargısının işlevinin de belirleyicisi olmaktadır. Anayasa yargısı; doğrudan doğruya anayasaya uyulmasını sağlamak amacını güden her türlü yargı işlemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içinde bir karara bağlanması sürecini ifade eder.

Anayasa yargısı 1982 Anayasası’nın 146’ncı ve izleyen maddelerinde düzenlenmiştir. Buna göre Anayasa Mahkemesinin iki tür görevi vardır;

• Anayasa Mahkemesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü’nün Anayasa’ya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları karara bağlar.

Anayasa mahkemesinin vermiş olduğu iptal kararları kesindir. Yani bu kararlar aleyhine başka mercilere başvurulamaz.

• Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanını, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarını görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar.

1.8.1.2. Adli Yargı

Yargı kolları arasında en eski ve en yaygın olanı adli yargı koludur.

Diğer yargı düzenlerinin görev alanlarına girmeyen tüm uyuşmazlıklara adli yargıda bakılır. Bu çerçevede adli yargı genel yargı düzenidir.

Ülkemizde adli yargı, medeni yargı (hukuk yargısı) ve ceza yargısı olmak üzere iki ana bölüme ayrılır. Medeni yargı, hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Ceza yargısı ise ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetleridir.

Günümüzde adli yargı sistemi, hem medeni yargı, hem de ceza yargısı bakımından üç dereceli (ilk derece-istinaf-temyiz) bir yargı teşkilatına sahiptir. Bu sistemin en altında asıl karar merci olan ve hüküm veren ilk derece mahkemeleri, yani hukuk ve ceza mahkemeleri yer almaktadır. İlk

derece mahkemelerinin üzerinde bölge adliye mahkemeleri, en üstte de Yargıtay yer almaktadır. 1982 Anayasası’nın 154’üncü maddesine göre Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Ayrıca, kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

1.8.1.3. İdari Yargı

İdari yargı, genel olarak idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tabi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur. 1982 Anayasası’nın 125’inci maddesinde, idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolunun açık olduğu ve idarenin, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlü bulunduğu açıkça belirtilmiştir. İdari yargının temelinde kişi hak ve özgürlüklerinin, devletin idari organlarının tasarrufları karşısında korunması düşüncesi yer alır.

İdari yargı kolu içinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemesi, bölge idare mahkemeleri ise itiraz mercii olarak görev yapmaktadır. Yüksek mahkeme olan Danıştay ise 1982 Anayasası’nın 155’nci maddesine göre, idarî mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idarî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Ayrıca Danıştay, davaları görmek, Başbakan ve Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarıları, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını incelemek, idarî uyuşmazlıkları çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir. Bu bağlamda Danıştayın, yürütme organına yardımcı olma niteliğinde inceleme ve danışma görevleri de bulunmaktadır.

1.8.1.4. Uyuşmazlık Yargısı

Farklı yargı kollarındaki mahkemeler arasında çıkan uyuşmazlıkları çözmek üzere kurulmuş olan Uyuşmazlık Mahkemesi uyuşmazlık yargı

kolunu oluşturmaktadır (Esen ve Yücel, 2014: 150). 1982 Anayasası’nın 158’inci maddesinde düzenlenen Uyuşmazlık Mahkemesi, adli ve idari yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir. Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir.

Bu mahkemenin başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi asıl ve yedek üyeleri arasından seçilen üye yapar. Diğer mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlıklarında, Anayasa Mahkemesinin kararı esas alınır.

1.8.1.5. Hesap Yargısı

Bir diğer yargı kolu olan ve kitabın ana konusunu oluşturan hesap yargısı aşağıda ve izleyen bölümlerde açıklanmıştır.