IV. TÜRKÇENİN RUSÇAYA VE RUSÇANIN TÜRKÇEYE ETKİSİ
1.1. DİL BİLGİSİNE GÖRE
1.1.1. EK İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
1.1.1.7. YAPIM EKLERİ İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
Yapım eki (Alm. Formans, Bildungselement; Fr. Affixe De Formation; İng.
Derivational Affix; Rus. derivatsionnıy affiks), sözcük kök ve gövdelerine getirilerek
yeni kavramların yansıtılmasını, kavramlara karşılık yeni sözcükler yapılmasını sağlayan ektir188. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçe için yapım eklerinin önemi büyüktür. Farklı bir yapıda olan Rusçada ise doğal olarak yapım ekleri bulunmaz. Rusçada sözcük yapımında ön, iç ve son ekler kullanılabilmektedir.
1.1.1.7.1. Yapım Ekinin Gereksiz Kullanılması
Rusçadaki sözcüklerin cümle içerisinde bulunduğu biçim her zaman Türkçe ile örtüşmez. Bu nedenle çağdaş Türk lehçelerinde yapım eklerinin gereksiz kullanımı meydana gelmektedir:
188
1.1.1.7.1.1. Sıra Sayı Sıfatı Ekinin Kullanılması
Sıra sayı (İng. ordinal number; Rus. poryadkovoe çislo) sıfatı “sayı adlarından /+(I)ncI / +(U)ncU / ekiyle kurulan ve sıra kavramı bildiren sıfat.”189 tır. Rusçada sıra sayıları, kuruluş bakımından sıfatlara benzemektedir. “1, 2, 3, 4, 7 ve 40” sayılarının sıra sayıları başka kökten, diğer sayıların sıra sayıları ise tamlayan durumundaki en son harfin atılıp yerine “-ıy, -aya, -oe, -ıe” eklerinin getirilmesiyle oluşturulmaktadır190.
Çağdaş Türk lehçelerindeki bazı söylemlerde sıra sayı sıfatı yapan /-IncI / ekinin kullanılması Rusçadaki sıra sayı sıfatlarının etkisiyle gerçekleşmektedir:
Başkurt Türkçesi
Min ösönsö ay indĭ auırıyım. = Ya boleyu uje tretiy mesyats. = Ben üçüncü
aydır ağrıyorum. (Ben üç aydır hastayım.) (BKKİB-57)
Gagavuz Türkçesi
Gösterseniz, yalvarerım, adam kostümü 48-ci razmer! = Pokajite, pojaluysta,
mujskoy kostyum 48-oe razmera! = Gösterseniz, yalvarırım, erkek kostümü 48-ci beden. (48 beden erkek kostümü gösteriniz lütfen!) (GKK-6)
Hakas Türkçesi
Pizĭncĭ ças. = Pyatıy ças. = Beşinci saat. (Saat beş.) (HKK-105) Karaçay - Malkar Türkçesi
Birinçi sentyabr’de men entta da Nal’çikde bollukma. = Pervogo sentyabrya
opyat’ budu v Nal’çike. = Birinci Eylül’de ben yine Nalçik’te olacağım. (Bir Eylül’de
ben yine Nalçik’te olacağım.) (KMKK-42) Kazak Türkçesi
On ekinşi mart = Dvenadtsatoye marta = On ikinci mart (Martın on ikisi; On iki mart) (FÖBM-104)
Kırgız Türkçesi
19’unçu may = devyatnadtsatoye maya = 19’uncu Mayıs (19 Mayıs) (FÖBM-
104)
Kırım – Tatar Türkçesi
O kaçıncı senesi olğan edi? = V kakom godu eto bılo? = O kaçıncı senesi
olmuş idi. (O kaç yılında olmuştu.) (KTKK-37)
189
Zeynep Korkmaz, age., s. 192.
190
Kumuk Türkçesi
Bugün – birinçi may. = Segodnya – pervoe maya. = Bugün birinci mayıs.
(Bugün bir mayıs.) (KUKK-126)
Nogay Türkçesi
Äli besinşi säat. = Uje pyatıy ças. = Artık beşinci saat. (Artık saat beş.) (NKK-
130)
Özbek Türkçesi
1992-yil. = 1992-oe god. = 1992’nci yıl. (1992 yılı.) (ÖKK-54) Tatar Türkçesi
Bĭrĭnçĭ may bĭlen. = S Pervomayem. = Birinci mayıs ile. (Bir Mayısınız kutlu olsun.) (EAİTKT-46)
1.1.1.7.1.2.Mastar Ekinin Kullanılması
“Mastar (Alm. Infinitiv; Fr. Infinitif; İng. Infinitive; Rus. infinitiv), fiil kök ve gövdelerinin karşıladıkları oluş, kılış ve durumları şahıs ve zamana bağlı olmadan göstermek üzere /–mAk / -mA / ve /–Iş / -Uş /ekleri ile kurulan fiil adı.”191 dır.
Eski Rusçada mastar eki (инфинитив) /-ti / veya /-çi / ekleriyle yapılırken 13.yüzyıldan itibaren eklerin sonundaki vurgusuz /-i / düşmüş, sadece vurgulu olanlar kalmıştır: nesti (getirmek), govorit’ (konuşmak) gibi192. Günümüzde de Rusçada mastar eki /-t’/ -ti / şekilde kullanılmaya devam etmektedir.
Günümüzde Rusçada mastar hâlin kullanıldığı özel durumlar vardır. Örneğin soru sözcüklerinden, kısa sıfatlardan, bazı çekimli fiillerden sonra fiiller mastar hâlde kullanılır. Ayrıca emir kipinde kesin emir anlamı taşıyan sözcükler de mastar hâlde kullanılırlar. Rusçada cümle içerisinde bu şekilde mastar hâlde bulunan fiillerin çağdaş Türk lehçelerine de çevrildikleri ve bu nedenle çağdaş Türk lehçelerinde mastar eklerinin kullanıldığı görülmektedir:
Altay Türkçesi
Slerge kança saatta anda bolor kerek? = Vo skol’ko çasov vam nado bıt’ tam?
= Size kaç saatte orada olmak gerek? (Siz saat kaçta orda olmalısınız?) (AKK-41)
191
Zeynep Korkmaz, age., s. 155.
192
Başkurt Türkçesi
İÆ yakın poçta bülĭkseåĭne nisĭk barırğa? = Kak proyti na blijayşee poçtovoe
otdelenie? = En yakın posta şubesine nasıl varmak? (En yakın posta şubesine nasıl
gidebilirim?) (BKKİB-61) Gagavuz Türkçesi
Neredä satın almaa zarzavat hem meyva? = Gde mojno kupit’ ovoşçi i fruktı?
= Nerede satın almaya sebze ve meyve? (Meyve ve sebze nerede satın alınabilir?) (GKK-5)
Hakas Türkçesi
Mağaa oçkimnĭÆ süleykelerĭn alıstırıp alarğa kirek. = Mne nujno zamenit’
stekla oçkov. = Bana gözlüğümün camlarını değiştirmek gerek. (Ben gözlüğümün
camlarını değiştirmeliyim.) (HKK-78) Karaçay - Malkar Türkçesi
Bügün köp cerge barırğa kerekme. = Segodnya mne nado pobıvat’ vo mnogih
mestah. = Bugün çok yere varmak gereğim. (Bugün çok yere gitmeliyim.) (KMKK- 37)
Karaim Türkçesi
Ne aÆa eytma? = Çto emu skazat’? = Ne ona anlatmak? (Ona ne anlatacaktınız?) (KAKK-32)
Kazak Türkçesi
Sizge kelesi ayaldamada tüsüiÆiz kerek. = Vam nujno soyti na sleduyuşey
ostanovke. = Size gelen durakta inişiniz gerek (Siz gelecek durakta inmelisiniz.) (KZKKSTVK-36)
Kırgız Türkçesi
Maga işti bütürüş kerek ele. = Mne nujno zakonçit’ rabotu. = Bana işi bitiriş
gerek. (Ben işi bitirmeliyim.) (KIKKYİRB-28)
Kırım – Tatar Türkçesi
Siz köz ekimine muracaat etmek kereksiÆiz. = Vam nujno obratit’sya k
okulistu. = Siz göz doktoruna müracaat etmek gereksiniz. (Siz göz doktoruna
müracaat etmelisiniz.) (KTKK-28) Kumuk Türkçesi
Sizge operatsiya etme gerek. = Vam nado sdelat’ operatsiyu. = Size operasyon
Nogay Türkçesi
Sosı plastinkadı tıÆlamaga bolayagım? = Mojno posluşat’ etu plastinku? =
Bu plağı dinlemeye olur mu? (Bu plağı dinleyebilir miyim?) (NKK-69)
Özbek Türkçesi
Men håzir ketişim keräk. = Ya doljen seyças uhodit’. = Ben şimdi gidişim
gerek. (Ben şimdi gitmeliyim.) (ÖKK-118)
Şor Türkçesi
Keçe abam meni oramnı kayde kecerge ürgetti. = Vçera otets uçil menya
perehodit’ ulitsu. = Dün babam beni caddeyi nasıl geçmek öğretti. (Dün babam bana
caddeyi nasıl geçeceğimi öğretti.) (ŞKK-83) Tatar Türkçesi
Çüplemeske! = Ne sorit’! = Çöp atmamak! (Çöp atmayınız!) (EAİTKT-51) Tuva Türkçesi
Silerge azı kassaga töleer be? = Platit’ vam ili v kassu? = Sizlere veya kasaya
ödemek mi? (Size mi kasaya mı ödenecek?) (TUKKEBS-66)
Türkmen Türkçesi
Sizi görmäge şat! = Rad vas videt’. = Sizi görmeye mutlu! (Sizi gördüğüme memnunum.) (TÜKKGAH-49)
1.1.1.7.2.Yapım Ekinin Kullanılmaması
Çağdaş Türk lehçelerinde /-lı / -li / yapım ekinin kullanılmaması, Rusçadaki sözcüğün bulunduğu gramer şekliyle çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesinden oluşmuştur:
Hakas Türkçesi
Sĭrer pozıÆar xaydaÆzar? = Vı otkuda sami? = Siz kendiniz neredensiniz?
(Siz nerelisiniz?) (HKK-42)
Çağdaş Türk lehçelerinde sıfat oluşturmak için gerekli olan / -lı, -li / yapım ekinin kullanılmaması, Rusçadaki sözcüğün bulunduğu gramer şekliyle yani sıfat ya da vasıta hâli almış şekliyle çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesinden oluşmuştur:
Hakas Türkçesi
AeroporttaÆ gorodxa çitĭre on pis nomer avtobus alay üs, tört nomer trolleybustar çörçe. = S aeroporta do goroda hodit avtobus 15 nomer i trolleybusı 3, 4
nomer. = Havaalanından şehre kadar on beş numara otobüs ve üç, dört numara troleybüsler gidiyor. (Havaalanından şehre kadar on beş numaralı otobüs ile üç ve
dört numaralı troleybüsler gidiyor.) (HKK-97) Kırgız Türkçesi
Süt menen çay. = Çay s molokom. = Süt ile çay. (Sütlü çay.) (KIKKSAM-28) Nogay Türkçesi
Suv börek yeralma man. = Vareniki s kartofelem. = Su börek patates ile.
(Patatesli su böreği.) (NKK-60)
Çağdaş Türk lehçelerinde sıra sayı sıfatı yapan / -IncI / ekinin kullanılmaması, Rusçadaki sözcüğün bulunduğu gramer şekliyle çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesinden oluşmuştur:
Hakas Türkçesi
Pasxa xan tĭllerĭn üs klasstaÆ sığara ügrençebis. = İnostrannıy yazık izuçaem
s 3 klassa. = Yabancı dilleri üç sınıftan itibaren öğreniyoruz. (Üçüncü sınıftan itibaren
yabancı dil öğreniyoruz.) (HKK-87)
Çağdaş Türk lehçelerinde / -lık / -lik / yapım ekinin kullanılmaması, Rusçadaki sözcüğün bulunduğu gramer şekliyle çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesinden oluşmuştur:
Hakas Türkçesi
Pĭske nomer pĭr ayğa kirek. = Nam nujen nomer na odin mesyats. = Bize oda
bir aya gerek. (Bize bir aylık oda gerek.) (HKK-59)
Çağdaş Türk lehçelerindeki söylemlerde /-CA / ekinin kullanılmaması, Rusçadaki sözcüğün bulunduğu gramer şekliyle çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesinden oluşmuştur:
Tuva Türkçesi
Silerde orus-tıva slovar’ bar be? = Est’ u vas russko-tuvinskiy slovar’? = Sizde
Rus-Tuva sözlük var mı? (Sizin Rusça-Tuvaca sözlüğünüz var mı?) (TUKKEBS-28)
Türkmen Türkçesi
Rus dilinde menyu barmı? = Est’ li menyu na russkom yazıke? = Rus dilinde
Çağdaş Türk lehçelerinde yapım ekleri ile ilgili olarak gerçekleşen en yoğun çeviri, Türkçe ifadelerde kullanılmaması gereken yapım ekinin, Rusça etkisiyle kullanılmasıdır. Bu ekler sıra sayı sıfatı oluşturan / -IncI / ile çok yoğun bir şekilde kullanılan mastar ekleridir. En az çeviri ise Rusça etkisiyle Türkçe ifadelerde kullanılmamış olan / -lI,-IncI, -lIk, -CA / yapım ekleridir. Altay, Başkurt, Gagavuz, Hakas, Karaçay – Malkar, Karaim, Kazak, Kırgız, Kırım – Tatar, Kumuk, Nogay, Özbek, Şor, Tatar, Tuva ve Türkmen Türkçelerinde mastar ekleri yoğun bir şekilde Rusça etkisiyle gereksiz kullanılmıştır. Başkurt, Gagavuz, Hakas, Karaçay – Malkar, Kazak, Kırgız, Kırım – Tatar, Kumuk, Nogay, Özbek ve Tatar Türkçelerinde sıra sayı sıfatı eki Rusça etkisiyle az da olsa gereksiz kullanılmıştır.