IV. TÜRKÇENİN RUSÇAYA VE RUSÇANIN TÜRKÇEYE ETKİSİ
1.1. DİL BİLGİSİNE GÖRE
1.1.1. EK İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
1.1.1.1. HÂL EKLERİ İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
Hâl veya durum (Alm. Kasus; Fr. Cas; İng. Case; Rus. padej; Osm. Ahvâl-i
ism), adın cümle içinde bulunduğu dil bilgisi şekli; yalın veya eklerle genişletilmiş
olarak aldığı geçici durumdur. Hâl ekleri de cümle içinde adları başka sözcüklerle olan ilişkilerine göre çeşitli durumlara sokan ekler, olarak tanımlanmaktadır 85.
Rusçadaki hâl ekleri (падежи), diğer Hint – Avrupa dillerine dayanmaktadır. Diğer Hint – Avrupa dillerinden Eski Slavcaya, ardından Eski Rusçaya ve günümüz
82
Zeynep Korkmaz, age., s. 80.
83
Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 64.
84
Konuşuru az kalmış Türk lehçelerinde Rusçadan seçilen öğenin Türkçe yapı içerisine yerleştiği durumlarda ek çevirileri meydana gelmektedir. bk. Gülsüm Killi, agm., s. 178.
85
Rusçasına geçen ad ile ilgili temel kategorilerden biri hâl ekleridir86. Eski Rusçada yedi hâl eki bulunmaktaydı: “yalın hâl, belirtme hâli, tamlayan hâli, yönelme hâli, vasıta hâli, yer hâli (kalma, bulunma hâli), seslenme hâli”. Hint – Avrupa dillerindeki sekiz hâl ekinden (ayrılma hâli dışında) yedisi Eski Rusçaya alınmıştır. Ayrılma hâli çok daha önce Ortak Slavca döneminde tamlayan hâli ile kaynaşmış olduğundan ayrı bir hâl eki olarak kullanılmamıştır. O nedenle ayrılma hâli “ot, u, iz, s, do” edatları ile “otkuda? (nereden?), ot kogo? (kimden?)” soru zamirlerinden, bazı fiil ve sıfatların karşılaştırma derecelerinden sonra kullanılır. Seslenme hâli ise, 17.yüzyıldan itibaren yalın hâl ile
birleşmiştir87. Günümüz Rusçasında ise “yalın hâl (именительный падеж =
imenitel’nıy padej), belirtme hâli (внительный падеж = vnitel’nıy padej), tamlayan hâli (родительный падеж = roditel’nıy padej), yönelme hâli (дательный падеж = datel’nıy padej), bulunma hâli (предложный падеж = predlojnıy padej), vasıta hâli (творительный падеж = tvoritel’nıy padej)” olmak üzere altı hâl eki bulunmaktadır.
Türkçedeki hâl ekleri, gerek terminoloji, gerekse sayı bakımından farklı değerlendirilmiştir. A. von Gabain Eski Türkçede “yalın hâl, belirtme hâli, tamlayan
hâli, yönelme hâli, bulunma - ayrılma hâli, ayrılma hâli, vasıta hâli, eşitlik hâli, yön gösterme hâli” olarak dokuz hâl eki tespit etmiştir88. Cengiz Alyılmaz ise “belirten hâli,
belirtilen hâli, nesne hâli, bulunma hâli, ayrılma hâli, çıkışlık hâli, yönelme hâli, birliktelik-beraberlik hâli, karşılıklılık hâli, hedef hâli, sebep hâli, vasıta hâli, görelik hâli, nasıllık hâli, nicelik hâli, karşılaştırma hâli, sınırlandırma hâli, benzetme hâli, seslenme hâli” olmak üzere Eski Türkçede on dokuz hâl eki tespit etmiştir89. M. RÊsÊnen “nominativ, vokativ, genitiv, akkusativ, dativ-lativ, lokativ, ablativ, direktiv,
adverbialis, cominativ, enstrümantel, eqvativ, terminalis, kausalis” olarak on dört hâl
eki, A. Caferoğlu Göktürkçede “nominatif, genitif, datif-latif, akkuzatif, lokatif-ablatif,
instrumental, allatif-direktif, ekvatif, beraberlik eki, nispet eki” olarak on hâl eki; F. K.
Timurtaş Eski Türkiye Türkçesinde “genetiv, dativ, akkuzativ, lokativ, ablativ, ekvativ,
direktiv, instrümental” olarak dokuz hâl eki; J. Eckmann Çağatay Türkçesinde “yalın, genetif, datif, akkuzatif, lokatif, ablatif, eşitlik, vasıta, yön” olarak dokuz hâl eki; A. F.
86
Eski Slavlarda adlar cins, sayı, durum, belirlilik (13.yüzyıla kadar kullanılmıştır.) ve canlılık kategorilerine ayrılmıştır. İlk üç kategori Hint – Avrupa dillerinden alıntıdır. Son ikisi ise Ortak Slavca döneminde gelişmiştir. bk.: Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 67.
87
Eski Rusçada hâl eklerinin kaynaşarak tek bir hâl ekinde toplanması kaynaşık çatıya (sinkretizm) neden olmuştur: Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 69-70.
88
A. von Gabain, age., s. 63-65.
89
Karamanlıoğlu Kıpçak Türkçesinde “yalın, ilgi, yükleme, yönelme, bulunma, çıkma,
vasıta, eşitlik, yön gösterme” olarak dokuz hâl eki; Y. Memmedov Orhon Yenisey
abidelerinde “adlıg, yiyelik, yönlük, istigamet, tesirlik, yerlik, çıhışlıg, birgelik,
vasitelik” olarak dokuz hâl eki; N. Memmedov genel olarak Türkçede altı hâl eki; F. R.
Zeynelov çağdaş Türk lehçelerinde “adlıg, yiyelik, yönlük, tesirlik, yerlik, çıhışlıg” olarak altı hâl eki; M. F. Kirişçioğlu Saha Türkçesinde “yalın, yükleme, yönelme,
bulunma, çıkma, üstünlük, karşılaştırma, vasıta, ortaklık” olarak dokuz hâl eki
bulunduğunu ileri sürmüşlerdir90. Faklı değerlendirmeleri göz önünde bulunduran Ahmet Buran, “yalın, tamlama, belirtme, yönelme, bulunma, çıkma, vasıta, eşitlik, yön
gösterme” başlıkları altında Türkçede dokuz hâl eki bulunduğunu belirtmektedir91. Çağdaş Türk lehçelerinde hâl ekleri, tarihî Türk lehçelerinden beri fonetik değişimler dışında büyük bir değişiklik göstermeden kullanılmaktadır. Ancak hâl ekleri kullanımında bazı farklılıklar bulunmaktadır. Bununla ilgili olarak Fatma Özkan şunları söylemektedir: “Çağdaş Türk lehçelerinde, özellikle eski Sovyetler Birliği sınırında olan Türk boylarının dilinde bu konu ile ilgili, bilhassa fiillerin idare ettiği ismin hâl ekleri konusunda bazı değişiklikler görülmektedir.”92 Fatma Özkan’ın da değinmiş olduğu gibi çağdaş Türk lehçelerindeki bazı sözcüklerde, Rusçadaki hâl eklerinin etkisi dolayısıyla faklı hâl ekleri kullanılmıştır93.
1.1.1.1.1.Yalın Hâl İle İlgili Çeviriler
Yalın durum (Alm. nominativ; Fr.nominatif; İng. nominative; Rus. absolyutnıy,
imenitel’nıy padej; Osm. mücerred hâl, hâl-i mücerred), “adın herhangi bir ek almamış
yalın durumu.(…) Adın iyelik ve çokluk ekleri ile genişletilmiş biçimleri de yalın durum sayılır.”94
Yalın hâl, Rusçanın ve Türkçenin her tarihî döneminde kullanılmıştır. Her iki dilde de sözcüklerin ek almamış hâline karşılık gelmektedir 95.
90
Ahmet Buran, Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, TDK Yay., Ankara 1996, s. 14-15.
91
Ahmet Buran, age., s. 14-15.
92
Fatma Özkan – Bağdagül Musa, “Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi”, Bilig, Yaz / 2004, Sayı 30, s. 112.
93
Rusçadaki hâl eklerinin Türk lehçelerindeki hâl eki kullanımına etkisi ele alınacağından Rusçadaki altı hâl eki (“yalın hâl, belirtme hâli, tamlayan hâli, yönelme hâli, bulunma hâli, vasıta hâli”) esas alınarak inceleme yapılacaktır.
94
Zeynep Korkmaz, age., s. 238.
95
Türkçenin tarihî ve çağdaş lehçeleri ile ağızlarında “eksiz belirtme hâli” ile “eksiz tamlayan hâli” de kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu nedenle bu tür sözcükler yalın hâl olarak değerlendirilmemektedir. bk.:
1.1.1.1.1.1. Yalın Hâl Yerine Kullanılan Hâl Ekleri
1.1.1.1.1.1.1. Yalın Hâl Yerine Belirtme Hâli Ekinin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki edatsız belirtme hâlinin (внительный
падеж = vnitel’nıy padej) etkisiyle yalın hâl yerine belirtme hâli ekinin kullanıldığı
görülmektedir96. Bu da daha çok adlarda meydana gelmektedir:
Tuva Türkçesi
Aaskejikti silerge küzedim. = Jelayu vam sçast’ya. = Mutluluğu size diliyorum.
(Size mutluluk diliyorum.) (TUKKKAB-13)
1.1.1.1.1.1.2.Yalın Hâl Yerine Tamlayan Hâli Ekinin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki edatsız tamlayan hâlinin (родительный
падеж = roditel’nıy padej) etkisiyle, kullanılmaması gereken tamlayan hâli ekinin
kullanıldığı görülmektedir:
Hakas Türkçesi
Sağam xakas tĭlĭnĭÆ urogı parça. = Seyças idet urok hakasskogo yazıka. =
Şimdi Hakas dilinin dersi gidiyor. (Şimdi Hakas dili dersi var.) (HKK-86)
Karaçay - Malkar Türkçesi
Segizni carımı.= Polovina vos’mogo. = Sekizin yarımı.(Sekiz buçuk.) (KMKK-
49)
1.1.1.1.1.1.3.Yalın Hâl veya Tamlayan Hâli Eki Yerine Yönelme Hâli Ekinin Kullanılması
Rusçada yaygın olarak kullanılan öznesiz kalıplardan biri, kişi zamirlerinin yönelme hâli eki alarak kullanıldığı yapılardır ve insanın duyu organlarına, psikolojisine etki eden durumlar bu kalıpla anlatılır. Türkçede ise duygu ve psikoloji ile ilgili söylemlerde özne bellidir ve yönelme hâli eki almaz.
Elena Napolnova Demiriz, Türkçede duyguların insanın çeşitli iç organlarıyla ilintilendirildiğini ve bunların bizzat insanın kontrolü dışında olduğunu belirtmektedir:
canım istiyor, canım acıyor, canım sıkıldı; kalbim kaldırmıyor; yüreğim götürmüyor; gönül ferahlığı; karnım aç; içim rahat; ödüm koptu vb. Rusçada ise durumun
Ahmet Buran, age.; Erdal Şahin, Tarihi ve Çağdaş Türk Yazı Dillerinde Hâl Ekleri ve İşlevleri, Doktora Tezi, İstanbul 2003; Gülsel Sev, Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, Akçağ Yay., Ankara 2007.
96
Türkiye Türkçesi ağızlarında da yalın hâl yerine belirtme hâli ekinin kullanıldığı görülmektedir. bk. Ahmet Buran, age., s. 50.
kaçınılmaz olduğunu, kişinin dış faktörü hissettiğini ancak o faktörün doğasının anlaşılmaz olarak kaldığını söylemektedir: Mne holodno. = Bana soğuk. (Üşüyorum.);
Mne straşno. = Bana korku verici. (Korkuyorum.); Mne horoşo. = Bana iyi. (İyiyim.); Mne bol’no. = Bana acı verici. (Canım acıyor); Mne hoçetsya. = Bana isteniyor. (Canım istiyor) vb97. Rusçada bu durumlarda kişi zamiri ya da onun yerine kullanılan sözcükler yönelme hâli eki almaktadırlar ve subje dış faktörün etki ettiği ama dış faktörün belirtilmediği obje hâline gelmektedir98. Dolayısıyla Rusçanın dilsel dünya görüşünde duygu ve psikoloji ile ilgili söylemlerde kişi zamirlerinin veya onun yerine kullanılan sözcüklerin yönelme hâli eki almasıyla anlatılan durumlar, Türkçe ile uyuşmamaktadır.
Rusça kişi zamirleri ya da yerine kullanılan sözcüklerdeki edatsız yönelme hâlinin (дательный падеж = datel’nıy padej) etkisiyle çağdaş Türk lehçelerinde kişi zamirleri ya da yerine kullanılan sözcükler yalın veya tamlayan hâli yerine yönelme hâli ile kullanılmaktadırlar. Dolayısıyla Rusça ile birebir örtüşen çağdaş Türk lehçelerindeki bu yaygın yapılar, Rusçadan yapılan kavram ve gramer çevirisinin bir sonucudur99:
Altay Türkçesi
Col böktü uçun slerge kayra barar kerek. = Vam nado povernut’ nazad, tak
kak dorogo zakrıta. = Yol kapalı olduğu için size geri dönmek gerek. (Yol kapalı
olduğu için siz tekrar geri gitmelisiniz.) (AKK-32) Başkurt Türkçesi
æĭzge töålö küldek okşaymı? = Vam nravitsya tsvetnaya rubaşka? = Size renkli
gömlekler hoşa gidiyor mu? (Renkli gömlekler sizin hoşunuza gidiyor mu?) (BKKİB-72)
Gagavuz Türkçesi
Bana fena geldi. = Mne stalo ploho. = Bana kötü geldi. (Ben kötü oldum.)
(GKK-9)
97
Rusçada sadece “açlık” ve “susuzluk” gibi hislerde bizzat insan organizmasından kaynaklanan etki söz konusudur. bk. Elena Napolnova Demiriz, age., s. 20.
98
Elena Napolnova Demiriz, age., s. 18-20.
99
Çağdaş Türk lehçelerindeki bu değişim Rusçanın etkisiyle özellikle kişi zamirlerinde çok yaygınlaşmıştır. Oysa Eski Türkçeden beri tamlama oluşturulurken kişi zamirlerinin tamlayan (ilgi hâli) hâli eki aldığı görülür: Tokuz oğuz mening budunum ert1.(Dokuz Oğuz benim milletim idi.) (BK, Doğu
Hakas Türkçesi
Mağaa poçtaca pĭçĭk ızıbızarğa kirek. = Mne nujno otpravit’pis’mo po poçte.
= Bana postaca mektup göndermek gerek. (Benim posta yoluyla mektup göndermem
gerek.) (HKK-64)
Karaçay - Malkar Türkçesi
MaÆa cıyırma bla bir cıl boladı. = Mne dvadtsat’ odin god. = Bana yirmi bir
yıl oluyor. (Ben yirmi bir yaşındayım. = Benim yaşım yirmi bir.) (KMKK-51)
Karaim Türkçesi
Sat kaçında saa kerek işte bolma? = K kotoromu çasu tebe nado bıt’ na
rabote? = Saat kaçta sana gerek işte olma? (Senin saat kaçta işte olman gerekiyor?) (KAKK-23)
Kazak Türkçesi
Bizge köp oku kerek. = Nam nado mnogo uçit’sya. = Bize çok okumak gerek.
(Bizim çok okumamız gerekiyor.) (KZKKAŞEŞ)
Kırgız Türkçesi
Maga coldoşuma kire ketiş kerek ele. = Mne nujno zayti k tovarişçu. = Bana
arkadaşıma uğramak gerek. (Benim arkadaşıma uğramam gerekiyor.) (KIKKYİRB- 27)
Kırım – Tatar Türkçesi
MaÆa ne aşamak olmay? = Çto mne nel’zya est’? = Bana ne yemek olmaz?
(Ben ne yiyemem?) (KTKK-29)
Kumuk Türkçesi
Mağa yigirma beş yıl bola. = Mne ispolnilos’ 25 let. = Bana yirmi beş yıl oldu.
(Benim yaşım yirmi beş oldu.) (KUKK-28)
Nogay Türkçesi
Sizge fil’m yaradıma? = Ponravilsya li vam fil’m? = Size film hoş gitti mi?
(Film sizin hoşunuza gitti mi?) (NKK-104)
Özbek Türkçesi
Sizgä nimä keräk? = Çto vam nado? = Size ne gerek? (Sizin ne yapmanız gerekiyor?) (ÖKK-18)
Şor Türkçesi
Mağa silerdi pazok kada körerge ürgünüştüg. = Mne priyatno videt’ vas
snova. = Bana sizi tekrar görmek sevindirici. (Ben sizi tekrar gördüğüme sevindim.) (ŞKK-39)
Tatar Türkçesi
MiÆa televizornı kararga mömkinmĭ? = Mojno mne posmotret etot televizor?
= Bana televizyonu izlemek mümkün mü? (Benim televizyon izlemem mümkün
müdür?) (EAİTKT-47) Tuva Türkçesi
OoÆ ünü meÆee taarjırdır. = Mne nravitsya ego golos. = Onun sesi bana
hoşuma gidiyor. (Onun sesi benim hoşuma gidiyor.) (TUKKEBS-50)
Türkmen Türkçesi
MaÆa surat çıkarmak gerek. = Mne nado napeçatat’ plenku. = Bana fotoğraf
çıkarmak gerek. (Benim fotoğraf çıkarmam gerekiyor.) (TÜKKGAH-178)
1.1.1.1.1.1.4.Yalın Hâl Yerine Yönelme Hâli Ekinin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki edatsız yönelme hâlinin (дательный
падеж = datel’nıy padej) etkisiyle yalın hâl yerine yönelme hâli ekinin kullanıldığı
görülmektedir. Bu kullanım Rusçadaki fiillerin rejimiyle bağlantılı olarak yalın hâldeki tamlamalarda, adlarda, soru zamirlerinde ve fiillerin mastar şekillerinde meydana gelmektedir:
Altay Türkçesi
Bastıra üredüçilerge ol carayt. = Vsem uçitelyam on nravitsya. = Bütün
öğretmenlere o yarar. (Bütün öğretmenler ondan memnun.) (AKK-102)
Başkurt Türkçesi
ÖfönöÆ üzegĭnde Oktyabr’ prospektında V. İ. Leninğa heykel bar. = V
tsentre Ufı na prospekte Oktyabrya est’ pamyatnik V. İ. Leninu. = Ufa’nın merkezinde Oktyabr’ caddesinde V. İ. Lenin’e heykel var. (Ufa’nın merkezinde Oktyabr’
caddesinde V. İ. Lenin heykeli var.) (BKKİB-96) Karaçay – Malkar Türkçesi
Seni eriÆe nença cıl boladı? = Skol’ko let tvoemu suprugu? = Senin eşine kaç
Karaim Türkçesi
Men isteimdır siziÆ teatırğa teklif etmege. = Ya hotel bı priglasit’ vas v teatr.
= Ben istiyorum sizi tiyatroya davet etmeye. (Ben sizi tiyatroya davet etmek
istiyorum.) (KAKK-10) Kırgız Türkçesi
Bul estelik kimge koyulgan? = Komu postavlen etot pamyatnik? = Bu heykel
kime koyulmuş? (Bu heykel kim için dikilmiş?) (KIKKYİRB-116)
Türkmen Türkçesi
Men ikinci gezek durmuşa çıkdım. = Ya vışla zamuj vtoroy raz. = Ben ikinci
kez hayata çıktım. (Ben ikinci kez evlendim.) (TÜKKGAH-137)
1.1.1.1.1.1.5.Yalın Hâl Yerine Bulunma Hâli Ekinin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki edatsız vasıta hâlinin (творительный
падеж = tvoritel’nıy padej) bulunma anlamı etkisiyle yalın hâl yerine bulunma hâli
ekinin kullanıldığı görülmektedir100. Bu kullanım Rusçadaki fiillerin rejimiyle bağlantılı olarak hareketin gerçekleştiği tarafı anlatırken veya zaman adlarında meydana gelmektedir:
Başkurt Türkçesi
Yuk, min kĭyeüõe tügĭl. = Net, ya nezamujem. = Hayır, ben kocada değil.
(Hayır, ben evli değilim.) (Bayanlar için.) (BKKİB-43)
Karaçay – Malkar Türkçesi
Sen iÆirde kayrı barlıksa? = Kuda tı poydeş’ veçerom? = Sen akşamda nereye
gideceksin? (Sen akşam nereye gideceksin?) (KMKK-66)
Kırgız Türkçesi
Men keçinde tamak bışıram. = Ya veçerom gotovlyu ujin. = Ben akşamında
yemek pişereceğim. (Ben akşam yemek pişireceğim.) (KIKKSAM-47)
Kırım – Tatar Türkçesi
Sizge yazda deÆiz yalısında raatlanmak kerek. = Vam nado letom otdıhat’ u
morya. = Size yazda deniz kenarında dinlenmek gerek. (Siz yazın deniz kenarında
dinlenmelisiniz.) (KTKK-29)
100
Rusçada edatsız bulunma hâli (предложный падеж = predlojnıy padej) yoktur. Fakat edatsız vasıta hâli (творительный падеж = tvoritel’nıy padej) bulunma anlamı da taşımaktadır. bk.: Ayşe Pamir Dietrich, Rusça Dilbilgisi, Multilingual Yay., İstanbul 2004, s. 72-73.
Tatar Türkçesi
Eyĭ, min kiyewde. = Da, ya zamujem. = Evet, ben kocada. (Evet, ben evliyim.)
(EAİTKT-48)
1.1.1.1.1.1.6.Yalın Hâl Yerine Vasıta Hâli Ekinin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki edatsız vasıta hâlinin (творительный
падеж = tvoritel’nıy padej) etkisiyle yalın hâl yerine vasıta hâli ekinin kullanıldığı
görülmektedir. Bu kullanım Rusçadaki fiillerin rejimiyle bağlantılı olarak kök veya gövde durumundaki sözcüklerde meydana gelmektedir:
Altay Türkçesi
Slerdi bir ayak çayla kündüleyin be? = Mogu ya vas ugostit’ stakanom çaya?
= Sizi bir fincan çayla ikram edeyim mi? (Size bir fincan çay ikram edebilir miyim?) (AKK-56)
Karaim Türkçesi
Siz yanğılışdıÆız nomernen. = Vı oşiblis’ nomerom. = Siz hata yaptınız
numara ile. (Siz numarada hata yaptınız.) (KAKK-32)
Kırım – Tatar Türkçesi
AydıÆız, deÆizge barıp taze avanen nefes alayık. = Poydyomte k moryu
podışat’ svejım vozduhom. = Haydi, denize varıp taze havayla nefes alalım. (Haydi,
denize temiz hava almaya gidelim.) (KTKK-10) Nogay Türkçesi
Bu orman bizde ökimet pen saklanadı.= Etot les u nas ohranyayetsya
gosudarstvom. = Bu orman bizde hükümet ile korunuyor. (Bu orman hükümet
tarafından korunuyor.) (NKK-116) Tuva Türkçesi
Obşçejitie-bile bügü studentiler handırttıngan be? = Vse li studentı
obespeçenı obşçejitiem? = Yurtla bütün öğrenciler sağlandı mı? (Bütün öğrencilere
1.1.1.1.1.2.Yalın Hâlin Diğer Hâl Eklerinin Yerine Kullanılması 1.1.1.1.1.2.1. Belirtme Hâli Eki Yerine Yalın Hâlin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki yalın hâlin (именительный падеж =
imenitel’nıy padej) etkisiyle belirtme hâli yerine yalın hâlin kullanıldığı görülmektedir.
Çağdaş Türk lehçelerindeki bu kullanımlar Rusçanın etkisiyle oluşmuştur. Ancak Türkçenin tarihî seyri içerisinde de Rusça kaynaklı olmayan bu tür kullanımlara rastlanmaktadır. Bu tür kullanımlar araştırmacılar tarafından yalın hâl olarak değerlendirilmemektedir. Çünkü Türkçede geçişli fiillerin belirtisiz nesnesini gösteren ismin belirtme hâli eksizdir. Ancak bu kullanımlar eksiz olmalarına rağmen yalın hâlde değillerdir. Efrasiyap Gemalmaz bu kullanımlara “belirtisiz yükleme hâli”, Muharrem Ergin ise “eksiz akkuzatif” adını vermektedir101.
Eski Anadolu Türkçesinde belirtme hâli ekinin 1. ve 2.şahıs iyelik eki alan sözcüklerden sonra kullanılmaması yaygın bir şekilde görülmektedir: uram yüzüm,
yüregüm kan idüp, yaşum ummân idüp vb. F. Kadri Timurtaş, bu yapıların (eksiz akkuzatif) vezin zaruretinden kaynaklandığını ve anlamca belirli olduklarını ileri
sürmektedir. Ancak bunun yanında belirtme hâli eki almayan bazı yapıların iyelik eki alan sözcüklere eklenmedikleri için anlamca belirsiz olduğunu da ileri sürmektedir: her
bir kadeh nûş idesin102. Ahmet Buran ise anlamca belirli olup da belirtme hâli eki almayan birinci grup için “eksiz belirtili belirtme hâli”, anlamca belirsiz olup da belirtme hâli eki almayan ikinci grup için ise “eksiz belirtisiz belirtme hâli” terimlerini kullanmıştır103.
Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda çağdaş Türk lehçelerindeki Rusça yalın hâlin (именительный падеж = imenitel’nıy padej) etkisiyle belirtme hâli yerine yalın hâlin kullanıldığı örnekler ikiye ayrılabilmektedir.
Anlamca belirliliğin olduğu Rusça kaynaklı belirtme hâli yerine yalın hâldeki kullanımlar:
Hakas Türkçesi
MinĭÆ adrezĭm pazıp alıÆar. = Zapişite moy adres. = Benim adresim yazınız.
(Benim adresimi yazınız.) (HKK-43)
101
Ahmet Buran, age., s. 100.
102
F. Kadri Timurtaş, Eski Türkiye Türkçesi, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 87-88.
103
Nogay Türkçesi
KvartiraÆız öziÆizge yarayma? = Kvartira vaşa vam nravitsya? = Daireniz
kendinize hoş gidiyor mu? (Dairenizi kendiniz beğeniyor musunuz?) (NKK-9)
Anlamca belirliliğin olmadığı Rusça kaynaklı belirtme hâli yerine yalın hâldeki kullanımlar:
Gagavuz Türkçesi
Neredä satılerlar şkola tertipleri? = Gde prodayutsya şkol’nıe prinadlejnosti?
= Nerede satıyorlar okul malzemeleri? (Okul malzemelerini nerede satıyorlar?) (GKK-5)
Karaim Türkçesi
BerıÆız maa yara bağlama bez. = Dayte mne bint. = Veriniz bana yara bant.
(Bana yara bandını veriniz.) (KAKK-50)
Kırgız Türkçesi
Kırgızça sen kanday süylöysüÆ? = Kak tı govoriş’ po-kirgizski? = Kırgızca
sen nasıl konuşuyorsun? (Sen Kırgızcayı nasıl konuşuyorsun?) (KIKKYİRB-42)
Kırım - Tatar Türkçesi
Kompüter açsaÆız. = Vklyuçite kompyuter. = Bilgisayar açınız. (Bilgisayarı açınız.) (KTKKWT-1)
Özbek Türkçesi
Sizgä spektakl’ yåkdimi? = Vam ponravilsya spektakl’? = Size gösteri hoş gitti
mi? (Siz gösteriyi beğendiniz mi?) (ÖKK-44)
Tuva Türkçesi
Öörenir bodap tur men. = Dumayu uçit’sya. = Öğrenmek düşünüyorum.
(Okumayı düşünüyorum.) (TUKKEBS-37)
1.1.1.1.1.2.2.Tamlayan Hâli Eki Yerine Yalın Hâlin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki yalın hâlin (именительный падеж =
imenitel’nıy padej) etkisiyle tamlayan hâli yerine yalın hâlin kullanıldığı görülmektedir.
Çağdaş Türk lehçelerindeki bu kullanımlar Rusçanın etkisiyle oluşmuştur. Ancak Türkçenin tarihî seyri içerisinde de Rusça kaynaklı olmayan bu tür kullanımlara rastlanmaktadır. Bu tür kullanımlar araştırmacılar tarafından yalın hâl olarak değerlendirilmemektedir. Muharrem Ergin, tamlayan hâlini “ekli genitif” ve “eksiz
genitif” olarak ikiye ayırmaktadır104. Ekli tamlayan hâli eki belirtili isim tamlaması, eksiz tamlayan hâli ise belirtisiz isim tamlaması yapmaktadır. Dolayısıyla yalın hâl ile
eksiz tamlayan hâli şekil olarak birbirlerine benzemektedirler. Ahmet Buran bununla
ilgili şunları söylemektedir:“Yalın hâldeki bir isim ile eksiz tamlama hâlinde bulunan bir isim, ilk bakışta aynı özelliklere sahip kelimeler gibi görünürler. Fakat, bunları birbirine karıştırmamak gerekir. Yalın hâldeki bir kelimenin hiçbir unsurla hiçbir münasebeti yokken, eksiz tamlama hâli durumunda bulunan kelimenin kendisinden sonraki iyelik eki almış kelimeyle ve dolayısıyla da fiille ilgisi vardır. Bu tamlamayı oluşturan birlik ise cümle içinde birlikte ele alınır. İki unsur birlikte cümlenin bir uzvunu oluştururlar. Bunların benzeşen tek yönü ise, eksiz ve belirsiz oluşlarıdır.”105
Tamlayan hâli ekinin kullanılmamasına Eski Anadolu Türkçesinde de sıkça rastlamaktayız. F. Kadri Timurtaş bu yapılara “tayinsiz izafet” adını vermekte ve bunların aidiyet değil ikinci ismin cinsini, çeşidini bildirdiğini ifade etmektedir. Görev, kurum, kitap ve yer isimleri ile benzetmelerde kullanılmıştır: göÆül tahtı, can mürgi, âşık âhı vb.106. Ahmet Buran, eksiz tamlayan hâlini ikiye ayırmaktadır. İyelik eki alan sözcüğün üzerinde tamlayan hâli eki kullanılmamışsa, anlamca bir belirlilik oluştuğundan buna “eksiz belirtili tamlama hâli”107; diğer sözcüklerde tamlayan hâli kullanılmamışsa buna da “eksiz belirtisiz tamlama hâli” adı verilmektedir108.
Yukarıdaki açıklamalar doğrultusunda çağdaş Türk lehçelerindeki Rusça yalın hâlin (именительный падеж = imenitel’nıy padej) etkisiyle tamlayan hâli yerine yalın hâlin kullanıldığı örnekler ikiye ayrılabilmektedir.
Anlamca belirliliğin olduğu Rusça kaynaklı tamlayan hâli yerine yalın hâldeki kullanımlar:
Tuva Türkçesi
Uruglarıvıs şuptuzu öörenip turar. = Naşi deti vse uçatsya. = Çocuklarımız
hepsi öğreniyor. (Çocuklarımızın hepsi okuyor.) (TUKKEBS-34)
Anlamca belirliliğin olmadığı Rusça kaynaklı tamlayan hâli yerine yalın hâldeki kullanımlar araştırmamızda tespit edilememiştir.
104
Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul 1999, s. 229.
105
Ahmet Buran, age., s. 58.
106
F. Kadri Timurtaş, age., s. 83.
107
Bu yapılar belirtili isim tamlaması olarak kabul edilebilir: Ahmet Buran, age., s. 63.
108
1.1.1.1.1.2.3.Yönelme Hâli Eki Yerine Yalın Hâlin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerinde isim kök ve gövdelerinde Rusçadaki yalın hâlin
(именительный падеж = imenitel’nıy padej) etkisiyle yönelme hâli yerine yalın hâlin
kullanıldığı görülmektedir:
Hakas Türkçesi
Urok pastirbıstar. = Naçinaem urok. = Ders başlıyoruz. (Derse başlıyoruz.)
(HKK-88)
Karaim Türkçesi
Nas bunı urusça çevirme? = Kak eto perevesti po-russki? = Nasıl bunu Rusça
çevirme? (Rusçaya bunu nasıl çevirebiliriz?) (KAKK-18)
Tuva Türkçesi
Obşçejitie-bile bügü studentiler handırttıngan be? = Vse li studentı
obespeçenı obşçejitiem? = Yurtla bütün öğrenciler sağlandı mı? (Bütün öğrencilere
yurt imkânı sağlandı mı?) (TUKKEBS-42)
1.1.1.1.1.2.4.Bulunma Hâli Eki Yerine Yalın Hâlin Kullanılması
Çağdaş Türk lehçelerindeki isim kök ve gövdelerde, iyelik eki almış sözcüklerde Rusçadaki yalın hâlin (именительный падеж = imenitel’nıy padej) etkisiyle bulunma