ÖN EK İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER

“Ön ek (Alm. PrΣfix; Fr. Prefixe; İng. Prefix; Rus. prefiks, predosnova, pristavka; Osm. Lâhika-i Mütekaddime), bazı yabancı dillerde, genellikle kelime

türetmede veya çekim esnasında rastlanan kök kelimenin başına ön sesten önce gelen ve kelimeye belirli bir anlam katan ek.”193tir. Rusçadaki ön ek (префикс) kuralı, anlam bakımından önemli olduğu için yaygın bir kullanım alanına sahiptir. Rusçada sözcüklere ön ek getirme kuralı, Eski Rusça dönemine ait olan el yazmalardan daha önce gelişmiş ve ön ekler fiillerde kullanılmıştır194. Eski Rusçada anlam bakımından birtakım değişiklikler yapan ön ekler, günümüz Rusçasında anlam değişikliğinin yanı sıra, fiilleri bitmişlik hâline de sokmaktadırlar. Fiilleri bitmişlik hâline getiren ön ekler, etimolojik açıdan edatlardan gelmektedirler195. Günümüz Rusçasında ise fiiller yanında diğer sözcüklerden önce de ön ek kullanılabilmektedir.

Rusçadaki ön ekler, geldikleri sözcüğe ayrıca bir anlam kattıklarından, bu ön eki alan sözcükler çağdaş Türk lehçelerine ön ekli anlamlarıyla çevrilmişlerdir.

193

Zeynep Korkmaz, age., s. 169.

194

Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 64.

195

1.1.1.8.1. “na-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Rusçadaki bu ön ek “yönelme, mesafe, amaç” anlamları taşımaktadır. Bu ön ekin çağdaş Türk lehçelerine çevrildiği görülmektedir:

Başkurt Türkçesi

æĭz bĭzge ozakka kildĭgĭzmĭ? = Nadolgo li vı priehali k nam? = Siz bize uzağa

geldiniz mi? (Siz bize uzun süre için mi geldiniz?) (BKKİB-20)

Tatar Türkçesi

Sĭz ozakka kildĭgĭzmĭ? = Nadolgo li vı priehali? = Siz uzağa geldiniz mi?

(Uzun süre mi kalacaksınız?) (EAİTKT-50)

1.1.1.8.2.“ne-, ni-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Rusçadaki “ne-, ni-” olumsuzluk eki196 sebebiyle çağdaş Türk lehçeleri Rusçadan çeviri yaparken olumsuzluk anlatan Türkçe sözcük kullanma ihtiyacı hissetmiştir:

Hakas Türkçesi

Ağban gorodta ür nimeste on pĭr xadıl pis çüs ilĭg tört orınğa “Inarxas” gostinitsa püdĭrĭl parğan. = V Abakane nedovno postroena 11-etajnaya gostinitsa

“Drujba” na 554 mest. = Abakan şehirde uzun zaman değilde on bir katlı 554 yere “Inarhas” oteli yapıldı. (Abakan şehrinde yakın zamanda on bir katlı ve 554 odalı

“Inarhas” oteli yapıldı.) (HKK-57) Kazak Türkçesi

MunıÆız şındık emes. = Eto nepravda. = Bu doğruluk değil. (Bu yanlış.)

(KZKKSTVK-30)

Kırgız Türkçesi

Meni tuura emes koşup koydu. = Menya nepravil’no soedinili. = Beni doğru

değil bağladı. (Beni yanlış bağladı.) (KIKKYİRB-129)

Tuva Türkçesi

Çaraş eves kadın. = Nekrasivaya devuşka. = Güzel değil kız. (Çirkin kız.)

(TUKKEBS-105)

196

Eski Rusça döneminden beri günümüz Rusçasındaki olumsuzluk (отрицание) korunmuştur. bk.: Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 31.

Türkmen Türkçesi

Meni nädogrı birleşdirdiler. = Menya nepravil’no soedinili. = Beni değil doğru

birleştirdiler. (Beni yanlış bağladılar.) (TÜKKVM-77)

1.1.1.8.3.“pri-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Rusçadaki “pri-” ön eki, hareket fiillerine geldiğinde amacı başarmaya yönelik “gelme, varma” anlamları kazandırır. Rusçadaki “pri-” ön eki almış fillerin çağdaş Türk lehçelerine anlamca çevrildiği görülmektedir:

Kırım – Tatar Türkçesi

Yaş bir kadın kirip keldi. = Molodaya jenşina prişla. = Genç bir kadın girip

geldi. (Genç bir kadın girdi.) (ÇTLG-871)

Tuva Türkçesi

Barnauldan samalyot ujup keldi be? = Priletel samalyot iz Barnaula? =

Barnaul’dan uçak uçup geldi mi? (Barnaul’dan uçak geldi mi?) (TUKKEBS-95)

1.1.1.8.4.“pro-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Rusçada fiillerin önüne gelen “pro-” ön eki bitmişlik durumunda “geçmek,

bitirmek” anlamı taşır. Örneğin Rusça “studit’sya” fiili “soğumak, üşümek; ayazlamak”

gibi anlamlar taşır. Dolayısıyla “pro+studit’sya” fiili de “soğumaya, üşümeye geçmek,

üşümenin tam olarak gerçekleştiği” gibi bir anlam taşır. İşte Rusçada bu ön eki alan

fiillerin anlamı, çağdaş Türk lehçelerine kavram çevirisi olarak geçmiştir:

Altay Türkçesi

Sooko öttim. = Ya prostudilsya. = Soğuğa geçtim. (Soğuk aldım.) (AKK-88) Karaim Türkçesi

Izın berıÆız keçip ketme. = Razreşite proyti. = İzin veriniz geçip gitmeye.

(Gitmeme izin veriniz.) (KAKK-30)

Kazak Türkçesi

Ötip ketüge ruksat etiÆizşi. = Razreşite proyti. = Geçip gitmeye izin veriniz.

(Gitmeme izin veriniz.) (KZKKSTVK-36)

Okıp şığu. = Proçitat’. = Okuyup çıkmak. (Okuyup bitirmek, okumak.)

Kumuk Türkçesi

Çabıp ötmek. = Probegat’. = Koşup geçmek. (Koşmak.) (KUKK-158) Ötüp getmek. = Proehat’. = Geçip gitmek. (Gitmek.) (KUKK-158)

1.1.1.8.5.“vı-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Rusçada “vı-” ön eki fillerin önüne gelerek dışarı doğru yapılan hareketi anlatır197. Rusçada bu ön eki alan fiillere karşılık çağdaş Türk lehçelerinde dışarı yönlü eylemleri anlatan “çık-” anlamındaki fiillerin kullanılması Rusçadan yapılan kavram çevirisinin bir sonucudur:

Kumuk Türkçesi

Çabıp çıkmak. = Vıbegat’. = Koşup çıkmak. (Koşmak.) (KUKK-150) Şor Türkçesi

TüzüneÆ şık pararzıÆ Kurako oramına. = Pryamo vıydeş’ i doydeş’ na

ulitsu Kurako. = Doğrudan çık varırsın Kurako sokağına. (Doğruca gidersen Kurako

sokağına varırsın.) (ŞKK-82)

1.1.1.8.6.“vz-” Ön Ekinin Çevrilmesi

Eski Rusçada “vz-, vs-, vzo-” ön eki fiillerden önce gelerek ayrı yazılırdı ve edat göreviyle kullanılırdı. Günümüz Rusçasında ise ön ek göreviyle kullanılmaktadır198. Rusçadaki “vz-, vs-, vzo-” ön eki fiile yukarıya, bir şeyin üstüne doğru yapılan hareket anlamı katar. Rusçada bu ön eki alan fiillere karşılık çağdaş Türk lehçelerinde yukarı yönlü eylemleri anlatan “çık-, çek-, kaldır-” anlamındaki fiillerin kullanılması Rusçadan yapılan kavram çevirisinin bir sonucudur:

Altay Türkçesi

Samolet beş saatta uçup çıgar. = Samolet vzletaet v pyat’ çasov. = Uçak beş

saatte uçarak çıkar. (Uçak saat beşte kalkıyor.) (AKK-41)

Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki ön ekler ile ilgili olarak gerçekleşen en yoğun çeviriler “na-, ne-, ni-, pro-” eklerinde görülmektedir. En az çeviri ise “vz-, vı-,

pri-” ön eklerinde görülmektedir. Çağdaş Türk lehçelerinin herhangi birinde Rusça ön

eklerden herhangi birinin çok yoğun bir şekilde Rusçadan çevrildiği görülmez. Altay

197

Ayşe Pamir Dietrich (2004), age., s. 169.

198

Türkçesinde birkaç örnekte “pro-, vz-” ön eklerinin; Başkurt Türkçesinde “na-” ön

ekinin; Hakas Türkçesinde birkaç örnekte “ne-, ni-” ön ekinin; Karaim Türkçesinde

“pro-” ön ekinin; Kazak Türkçesinde birkaç örnekte “ne-, ni-, pro-” ön eklerinin; Kırgız Türkçesinde birkaç örnekte “ne-, ni-” ön ekinin; Kırım - Tatar Türkçesinde “pri- ” ön ekinin; Kumuk Türkçesinde birkaç örnekte “pro-, vı-” ön eklerinin; Özbek Türkçesinde “na-” ön ekinin; Şor Türkçesinde “vı-” ön ekinin; Tatar Türkçesinde “na- ” ön ekinin; Tuva Türkçesinde birkaç örnekte “ne-, ni-, pri-” ön eklerinin; Türkmen Türkçesinde “ne-, ni” ön ekinin Rusçadan çevrildiği görülmektedir. Gagavuz, Karaçay – Malkar ve Nogay Türkçelerinde ise Rusça ön eklerin çevirisine rastlanılmamıştır.