IV. TÜRKÇENİN RUSÇAYA VE RUSÇANIN TÜRKÇEYE ETKİSİ
1.1. DİL BİLGİSİNE GÖRE
1.1.1. EK İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
1.1.1.2. İYELİK EKİ İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER
“İyelik ekleri (Alm. Possessivsuffix; Fr. Suffixe Possessif; İng. Possessive Suffix;
Rus. prityajatel’nıy; Osm. Lâhika-i Mülkiyyet), adın karşıladığı nesnenin bir şahsa veya
nesneye ait olduğunu belirten çekim ekleri”159 dir.
Rusçada iyelik eki yoktur; bunun yerine Rusçada iyelik zamirleri kullanılır. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede ise iyelik ekleri büyük önem arz etmektedir. İyelik ekleri eski Türkçeden beri metinlerde kullanılmaktadır:
Teklik 1.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra her dönemde /+m/ şeklindedir. Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ise /+ım / +im, +um / +üm/ şeklinde bir ünlüyle birlikte kullanılır. Bu ünlü Eski Anadolu Türkçesinde /+um / +üm/ biçiminde sürekli yuvarlaktır.
Teklik 2.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra her dönemde /+Æ/
şeklindedir. Ünsüzle bite sözcüklerden sonra ise /+ıÆ / +iÆ, +uÆ / +üÆ/ şeklinde bir
ünlüyle birlikte kullanılır. Bu ünlü Eski Anadolu Türkçesinde /+uÆ / +üÆ/ biçiminde
sürekli yuvarlaktır.
Teklik 3.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra her dönemde /+sı / +si/ şeklindedir. Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ise /+ı / +i / şeklinde dar ünlülüdür. Ancak Kıpçak Türkçesinde /+ı / +i / yanında /+u / +ü / yuvarlak ünlülü biçimi de kullanılır.
Çokluk 1.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra Göktürk Türkçesi, Harezm Türkçesi ve Çağatay Türkçesi döneminde /+mız / +miz / şeklinde dar ünlüyle;
Uygur Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi döneminde /+muz / +müz / şeklinde yuvarlak
ünlüyle; Karahanlı Türkçesi ve Kıpçak Türkçesi döneminde /+mız / +miz, +muz / +müz/ şeklinde hem dar hem de yuvarlak ünlüyle birlikte kullanılmıştır. Çokluk 1.şahıs
iyelik eki ünsüzle ile biten sözcüklerden sonra Göktürk Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi dönemlerinde /+ımız / +imiz /
şeklinde dar ünlüyle; Göktürk Türkçesi, Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi dönemlerinde /+umız / +ümiz / şeklinde ilk ünlüsü yuvarlak
ünlüyle; Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde /+umuz / +ümüz / şeklinde iki
ünlüsü de yuvarlak ünlülü olarak kullanılmıştır.
159
Çokluk 2.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra Göktürk Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi dönemlerinde /+Æız / +Æiz / şeklinde; Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm
Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde /+Æuz / Æüz /
şeklinde; az da olsa Göktürk Türkçesi ve Kıpçak Türkçesi dönemlerinde /+àız / şeklinde
kullanılmıştır. Çokluk 2.şahıs iyelik eki ünsüzle ile biten sözcüklerden sonra Eski Anadolu Türkçesi dışındaki diğer dönemlerde /+ıÆız / +iÆiz / şeklinde; Göktürk
Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi dönemlerinde /+uÆız / +üÆiz / şeklinde; Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi,
Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi dönemlerinde /+uÆuz / üÆüz / şeklinde; az da olsa Uygur Türkçesi döneminde /+°Æ°zlar / +°Æ°zler /
şeklinde; Kıpçak Türkçesi döneminde /+nuz, +ınuz / şeklinde kullanılmıştır.
Çokluk 3.şahıs iyelik eki ünlü ile biten sözcüklerden sonra Göktürk Türkçesi, Uygur Türkçesi dönemlerinde /+sı / +si / şeklinde; ünlüyle veya ünsüzle biten
sözcüklerden sonra Göktürk Türkçesi dışındaki tüm dönemlerde bugün olduğu gibi /+ları / +leri / şeklinde; Göktürk Türkçesi ve Uygur Türkçesi dönemlerinde ünsüzle
biten sözcüklerden sonra /+ı / +i / şeklinde kullanılmıştır.
Çağdaş Türk lehçeleri ise tarihi Türk lehçelerini takip ederek aynı şekilde iyelik eklerini kullanmaktadırlar. Sadece 3.çoğul kişi için kullanılan iyelik eki Tatar, Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Karakalpak, Altay, Tuva ve Çuvaş Türkçelerinde 3.tekil kişi için kullanılan iyelik ekleri ile aynıdır160.
1.1.1.2.1. İyelik Ekinin Kullanılmaması
1.1.1.2.1.1. Rusçadaki Sıfat Tamlamasının Etkisiyle İyelik Ekinin Kullanılmaması
Genel anlamda Türkçede isim tamlaması, iyelik ekli bir isim unsurunun, iyeliğin işaret ettiği bir başka isim unsuruyla kurduğu sözcük grubu olarak tanımlanmaktadır161. Dolayısıyla iyelik eki, isim tamlamalarında sondaki unsura gelerek kendisinden önceki isme bağlanır. Sıfat tamlamasında ise isim unsuru bir sıfat ile nitelenir veya belirtilir162. Sıfat tamlamasında iyelik eki kullanılmaz. Rusça ve Türkçedeki anlatım farkından
160
Günay Karaağaç (2009), age., s. 58-60.
161
Leylâ Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay., Ankara 2004, s. 42.
162
dolayı Türkçede isim tamlaması ile kurulan yapılar, Rusçada sıfat tamlaması ile yapılabilmektedir.
Çağdaş Türk lehçelerinde iyelik ekinin kullanılmaması dolayısıyla isim tamlaması olması gereken sözcük grupları Rusçanın etkisiyle sıfat tamlaması gibi kullanılmaktadır163. Bu nedenle çağdaş Türk lehçelerinde bulunması gerekli olan iyelik ekinin kullanılmaması Rusçadan yapılan gramer çevirisinin bir sonucudur:
Altay Türkçesi
Mende turist viza bar = U menya est’ turistiçeskaya viza = Bende turist vize
var (Bende turist vizesi var.) (AKK-43)
Gagavuz Türkçesi
Taa verin bana bir şişä mineral su. = Dayte mne eşçe butılku mineral’noy
vodı. = Daha verin bana bir şişe mineral su. (Bana yine bir şişe maden suyu verin.) (GKK-6)
Hakas Türkçesi
Ügretçĭler timneceÆ institut LeninniÆ adınaÆ prospektte. = Pedagogiçeskiy institut raspolojen po prospektu imeni Lenina. = Pedagoji enstitü Lenin’in adıyla caddede. (Pedagoji Enstitüsü Lenin caddesindedir.) (HKK-91)
Karaçay – Malkar Türkçesi
Kitap tüken kaydadı? = Gde knijnıy magazin? = Kitap dükkân nerededir?
(Kitap dükkânı nerededir?) (KMKK-81)
Kazak Türkçesi
Temir jol vokzalı.= Jelezno dorojnıy vokzal. = Demir yol istasyonu. (Demir yolu istasyonu.) (KZKKSTVK-32)
Kırım – Tatar Türkçesi
İçki işler idaresi. = Upravlenie vnutrennıh del. = İç işler idaresi. (İç işleri idaresi.) (KTKK-39)
Kumuk Türkçesi
Köbüsü kumuk bayramlarda aldın at yarışlar ötgerile bolğan. = Na mnogih
kumıkskih prazdnikah ran’şe provodilis’ konnıe skaçki. = Çoğu Kumuk bayramlarda
163
Ertuğrul Yaman, Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, TDK Yay., Ankara 2000, s. 77.
Ancak bu tür yapılar tarihî Türk lehçelerinde de bulunmaktadır. Bu yapıların sebebinin ne olduğu açık değildir: Gülsel Sev, age., s. 163.
önceden at yarışlar yapılıyordu. (Önceden çoğu Kumuk bayramlarında at yarışları
yapılırdı.) (KUKK-126) Şor Türkçesi
Şor tili – purunğı türk tillerdeÆ pir tili. = Şorskiy yazık – odin iz drevnih
tyurkskih yazıkov. = Şor dili, eski Türk dillerden bir dili. (Şor dili, eski Türk
dillerindendir.) (ŞKK-90) Tuva Türkçesi
Bir muÆ tos çüs tozan çılda. = V tısyaça devyat’sot devyanostom godu. = Bin
dokuz yüz doksan yılda. (Bin dokuz yüz doksan yılında.) (TUKKEBS-83)
1.1.1.2.1.2.Rusçadaki “u kogo” (kimde?) Yapısının Etkisiyle İyelik Ekinin Kullanılmaması
Rusçadaki “u” (-DA) edatı, “kto” (kim?) sözcüğünün tamlayan hâli
(родительный падеж = roditel’nıy padej) ile (kogo?) birleşerek bir nesnenin sahibini
gösterir. Çağdaş Türk lehçelerinde Rusçadaki “u kogo? = kimde? (kimin?)” kalıbından dolayı tamlanan kısmında iyelik ekinin yer almadığı görülmektedir164:
Altay Türkçesi
Aysa slerde öy cok po? = İli u vas net vremeni? = Yoksa sizde zaman yok mu?
(Yoksa sizin zamanınız yok mu?) (AKK-15)
Karaçay - Malkar Türkçesi
Sizde sabiy sad barmıdı? = U vas est’ detskiy sad? = Sizde çocuk bahçesi var
mı? (Sizin çocuk bahçeniz var mı?) (KMKK-133)
Karaim Türkçesi
Mende bar eki bala. = U menya est’ dvoe detey. = Bende var iki çocuk.
(Benim iki çocuğum var.) (KAKK-15)
Kazak Türkçesi
Sizde artık kalam bar ma? = U vas est’ lişnyaya ruçka? = Sizde fazla kalem
var mı? (Sizin fazla kaleminiz var mı?) (FÖBM-111)
Kırım – Tatar Türkçesi
Sizde balalar bağçası barmı? = Est’ li u vas detskiy sad. = Sizde çocuklar
bahçesi var mı? (Sizin çocuk bahçeniz var mı?) (KTKK-79)
164
Ancak bu yapılardaki bulunma hâli, zannedildiği gibi iyelik eklerinin yerine değil tamlayan hâli yerine kullanılmaktadır: Krş.: Fatma Özkan – Bağdagül Musa, agm., s. 111.
Nogay Türkçesi
Kaygader bäpiyler kökisler sizde bar dı? = Skol’ko u vas utok, indyukov? =
Kaç ördekler, hindiler sizde vardı? (Sizin kaç ördeğiniz, hindiniz vardı?) (NKK-8)
Tuva Türkçesi
Silerde orus-tıva slovar’ bar be? = Est’ u vas russko-tuvinskiy slovar’? = Sizde
Rus-Tuva sözlük var mı? (Sizin Rusça-Tuvaca sözlüğünüz var mı?) (TUKKEBS-28)
Hakas Türkçesi, Rusçadaki “u menya, u tebya vd.” yapıları “bende, sende vd.” olarak değil, Türkçeye uygun olarak “benim, senin vd.” olarak çevirmiştir. Ancak bu yapıların ardından gelen sözcüklerde yine iyelik ekinin kullanılmamış olduğu görülür:
MinĭÆ üs xarındas, pĭr pice par. = U menya est’ tri brata i odna sestra. =
Benim üç erkek kardeş, bir kız kardeş var. (Benim üç erkek kardeşim, bir kız
kardeşim var.) (HKK-95)
1.1.1.2.2.İyelik Ekinin Gereksiz Kullanılması
Rusçada tamlayan hâli (родительный падеж = roditel’nıy padej) ile kurulan belirtili ad tamlaması, Türkçede sıfat tamlamasına karşılık geldiğinde tamlananda iyelik ekinin gereksiz kullanımı ortaya çıkmaktadır. Rusçanın bu farklı yapısının yaygın olmasa da çağdaş Türk lehçelerine çevrildiği görülmektedir:
Karaçay - Malkar Türkçesi
Segizni carımı. = Polovina vos’mogo. = Sekizin yarımı. (Sekiz buçuk.)
(KMKK-49)
Çağdaş Türk lehçelerinde iyelik eki ile ilgili olarak en yoğun çeviriler, Rusçanın etkisiyle Türkçe ifadelerde iyelik ekinin kullanılmamasıdır. Bu tür çevirilerde Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde) kalıbının doğrudan çağdaş Türk lehçelerine çevrilmesi etkili olmaktadır. Altay Türkçesinde iyelik ekinin kullanılmaması Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde) kalıbının çevrilmesinden; Gagavuz
Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının çevrilmesinden, Hakas Türkçesinde
Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde) kalıbının çevrilmesinden; Karaçay -
Malkar Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde) kalıbının
çevrilmesinden; Karaim Türkçesinde Rusçadaki “u kogo” (kimde) kalıbının çevrilmesinden; Kazak Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde)
kalıbının çevrilmesinden; Kırım - Tatar Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının ve
“u kogo” (kimde) kalıbının çevrilmesinden; Kumuk Türkçesinde Rusçadaki sıfat
tamlamasının çevrilmesinden; Nogay Türkçesinde Rusçadaki “u kogo” (kimde)
kalıbının çevrilmesinden; Özbek Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının
çevrilmesinden; Şor Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının çevrilmesinden; Tuva
Türkçesinde Rusçadaki sıfat tamlamasının ve “u kogo” (kimde) kalıbının
çevrilmesinden kaynaklanmaktadır. Başkurt, Gagavuz, Kırgız, Tatar ve Türkmen Türkçelerinde ise Rusçadan gramer çevirisi nedeniyle iyelik ekinin kullanılmamasına rastlanmamaktadır.