ÇOĞUL EKİ İLE İLGİLİ ÇEVİRİLER

Çoğul eki veya çokluk eki (Alm. Pluralendung, Pluralsuffix, Pluralzeichen; Fr.

DΨsinence Du Pluriel, Suffixe Du Pluriel; İng. Plural Ending; Rus. mnojestvennoe çislo; Osm. Cemi Lâhikası), adlarda ve zamirlerde aynı türden birden çok varlıkları

anlatmak için; fiillerde, fiilin gösterdiği oluş ve kılışı yapanın, yani şahsın çokluk olduğunu göstermek için kullanılan özel eklerdir174.

Türkçede çoğul eki /+lAr / eki ve bunun fonetik türleridir. Eski Türkçede bu ekin yanında /+GUn / +An / +t / +s / çokluk ekleri de kullanılmıştır175. Ancak bu çoğul ekleri işlerliğini /+lAr / çoğul ekine bırakmıştır. Türkçedeki /+lAr / çoğul eki Eski Türkçe, Eski Anadolu, Osmanlı, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinde kullanılmıştır.

Çağdaş Türk lehçelerinde ise /+lAr / çoğul eki Türkiye, Azerbaycan, Gagavuz, Türkmen, Karakalpak, Nogay, Kırım – Tatar, Uygur, Tatar, Kazak, Kırgız, Özbek (sadece /+ler / şekli), Başkurt, Kumuk, Altay, Hakas, Tuva ve Saha Türkçelerinde kullanılmaktadır176. Aynı ekin fonetik versiyonları (+DAr, +DOr, +nAr) da lehçelerin özelliklerine göre kullanılmaktadır177.

Çoğul ekinin Rusçadaki tarihî seyrine bakıldığında, günümüz Rusçası ile Eski Rusça arasında çoğul eki bakımından farklar bulunduğu görülecektir. Eski Rusçaya Hint – Avrupa dilleri ve Ortak Slavcadan geçen çoğul eki, o dönemde üçlü sayı sistemi esasına dayanmaktaydı178. Günümüz Rusçasından farklı olarak ikil179 bulunduran Eski Rusça, ikili 13.yüzyıla kadar kullanmış ve 14.yüzyıldan itibaren yerini çoğula bırakmıştır. Ancak günümüzde özellikle çoğulda /-a / ekini alan sözcüklerde, 2-3-4 rakamlarıyla kullanılan sözcüklerde ikilin izlerine rastlanmaktadır180. Dolayısıyla Rusçada tek ya da bir olanı anlatan sözcüklerin dışındakiler çoğul anlam taşıdıklarından çağdaş Türk lehçeleri bu sözcükleri çoğul olarak almıştır181. Bu nedenle Türkçeden

174

Zeynep Korkmaz, age., s. 62.

175

A. von Gabain, age., s. 62.

176

Çuvaş Türkçesi ise farklı olarak “+sAm, +sAn” eki kullanılmaktadır. bk.: Günay Karaağaç (2009),

age., s. 56. 177

Nadir İlhan, Türk Dilinde Çokluk, Manas Yay., Elazığ 2009.

178

Üçlü sayı sistemi tekil, ikil ve çoğul olarak üçe ayrılır.

179

İkil; çift şeylerden, iki kişi veya iki nesneden bahsederden kullanılır. M.Ö. 3000 yıllarında Hint – Avrupa dillerinde kaybolan ikil, Eski Yunan ve Sanskritçede korunmuştur. bk.: Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 68.

Eski Türkçede de bugün işlevini kaybetmiş ancak o dönemde adlarda ikilik bildiren “+z” çoğul eki kullanılmıştır: kögüz (göğüs), köz (göz), biz (biz), müyüz (boynuz), tiz (diz). bk.: A. von Gabain, age., s. 46.

180

Ayşe Pamir Dietrich (2001a), age., s. 68.

181

Eski Türkçede sayılardan sonra gelen adların çoğul eki aldığı da görülmüştür: üç ogrılar (üç

farklı bir çoğul kullanımı olan Rusçanın etkisiyle çağdaş Türk lehçelerinde çoğul ekinin gereksiz kullanımıyla veya çoğul ekinin kullanılmamasıyla karşılaşılmaktadır.

1.1.1.5.1. Çoğul Ekinin Gereksiz Kullanılması

Çağdaş Türk lehçelerindeki söylemlerde sözcüklerin çoğul eki alması, sözcüğün Rusça çoğul hâlde kullanılmasından kaynaklanmaktadır:

Altay Türkçesi

Mende bir kança suraktar bar. = U menya est’ neskol’ko voprosov. = Bende

birkaç sorular var. (Benim birkaç sorum var.) (AKK-117)

Azerbaycan Türkçesi

İşleriniz nasıl? = Kak vaşi dela? = İşleriniz nasıl? (Nasılsınız?) Başkurt Türkçesi

Bĭzõe buş nomerõar bar. = U nas est’ svobodnıe nomera. = Bizde boş

numaralar var. (Bizim boş odamız var.) (BKKİB-66)

Hakas Türkçesi

Kanikullarnı xayda irtĭrçezer? = Gde vı provodite kanikulı? = Tatillerinizi

nerede geçiriyorsunuz? (Tatilinizi nerede geçiriyorsunuz?) (HKK-92)

Karaçay - Malkar Türkçesi

Bu oramda caÆı üyle neçik köpdüle! = Kak mnogo novıh domov po etoy

ulitse! = Bu sokakta yeni evler nasıl çoktular! (Bu sokakta yeni ev ne kadar çok!) (KMKK-77)

Karaim Türkçesi

Bar mı biletler bu fil’mağa? = Est’ li biletı na etot fil’m? = Var mı biletler bu

filme? (Bu filme bilet var mı?) (KAKK-53)

Kırgız Türkçesi

Kanday caÆılıktar? = Kakie novosti? = Hangi yenilikler? (Yeni bir şey var mı?) (KIKKYİRB-9)

Kırım – Tatar Türkçesi

Oğurlı yollar! = Dobrıe puti! = İyi yollar! (Yolunuz açık olsun.) (KTKKWT-1) Kumuk Türkçesi

Stolda köp yemişler va çeçekler bar. = Na stole mnogo fruktov i tsvetov. =

Masada çok yiyecekler ve çiçekler var. (Masada çokça yiyecek ve çiçek var.) (KUKK- 120)

Nogay Türkçesi

Kaygader bäpiyler kökisler sizde bar dı? = Skol’ko u vas utok, indyukov? =

Kaç ördekler, hindiler sizde vardı? (Sizin kaç ördeğiniz, hindiniz vardı?) (NKK-8)

Saha Türkçesi

En eheÆ, ebeÆ baallar duo? = U tebya est’ deduşka i babuşka. = Senin deden,

ninen varlar mı? (Senin deden, ninen var mı?) (ÇTLG-1279)

Şor Türkçesi

Men Şor tilibe köp söster oÆnapçam. = Ya znayu mnogo slov po-şorski.=

Ben Şorca çok sözler biliyorum. (Ben Şorca birçok sözcük biliyorum.) (ŞKK-88)

Tatar Türkçesi

Nindi yaÆalıklar bar? = Kakiye novosti? = Ne gibi yenilikler var? (Yeni bir şey var mı?) (EAİTKT-49)

Tuva Türkçesi

MeÆee uruglar nomu herek. = Mne nujnı detskie knigi.= Bana çocuklar kitabı

gerek. (Bana çocuk kitabı gerekiyor.) (TUKKEBS-45)

1.1.1.5.2.Çoğul Ekinin Kullanılmaması

Çağdaş Türk lehçelerindeki söylemlerde bazı sözcüklerin çoğul eki almaması sözcüklerin Rusçada tekil olarak kullanılmasından kaynaklanmaktadır:

Başkurt Türkçesi

Xeyĭrlĭ irte! = Dobroe utro! = Hayırlı sabah! (Hayırlı sabahlar!) (BKKİB-18) Gagavuz Türkçesi

İlin gecä! = Spokoynoy noç’! = Sakin gece! (İyi geceler!) (GKK-1) Nogay Türkçesi

Hayırlı säatke! = V dobrıy ças! = Hayırlı saate! (Hayırlı saatler!) (NKK-17) Özbek Türkçesi

Hayrli keç! = Dobroe veçer! = İyi akşam! (İyi akşamlar!) (ÖKK-115)

Çağdaş Türk lehçelerinde çoğul eki ile ilgili olarak gerçekleşen en yoğun çeviri, Türkçe ifadelerde kullanılmaması gereken çoğul ekinin, Rusça etkisiyle kullanılmasıdır. En az çeviri ise Türkçe ifadelerde gerekli olan çoğul ekinin Rusça etkisiyle kullanılmamasıdır. Bu çeviriler, Rusça ile Türkçenin çoğul anlayışının farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Yaptığımız tespitlere göre yoğun olarak Rusça etkisiyle

çoğul ekinin gereksiz kullanıldığı lehçeler Hakas, Karaçay – Malkar, Kırım – Tatar ve Nogay Türkçeleri; daha az olanlar ise Altay, Başkurt, Karaim, Kırgız, Kumuk, Şor, Tatar ve Tuva Türkçeleridir. Gagavuz, Kazak, Özbek ve Türkmen Türkçelerinde Rusçadan gramer çevirisi yapılması sonucu çoğul ekinin gereksiz kullanılmasına rastlanmamıştır.