Yük ve Binek Hayvanları

Yük taşımak, bir yerden bir yere sevkiyat yapmak ve savaş lojistiği açısından son derece önemli hayvanlardır. Uzun bir sefere çıkacak olan bir ordunun asker ve yük taşımacılığı için vazgeçilmezdir. Dönemin şartları göz önünde tutulduğunda bu unsurları vazgeçilmez kılıyordu. Bu hayvanların sadece ordu ihtiyaçlarında değil, halkın günlük yaşantısında da önemi büyüktü. Tarımsal faaliyetlerle uğraşan halkın vazgeçilmezi olup,

Sağmal inek 41% Kısır inek 1% Çelimsiz inek 0% Öküz 15% Tosun 8% Düve 11% Dana 10% Buzağı 14%

saman ve tahıl taşımacılığında bu hayvanların gücünden faydalanılırdı. Işıklar köyünde toplamda altı tür yük ve binek hayvan kaydı tutulmuştur. Bunlar; merkep, bargir, tay, esb, kısrak ve devedir. Beslenmesi kolay ve az masraflı olması nedeniyle köyde en fazla tercih edilen yük ve binek hayvanı merkep olmuştur. Köyde 105 hanede merkep, 38 hanede tay, 36 hanede kısrak, 18 hanede bargir, 4 hanede esb ve 1 hanede ise deve kaydı

tutulmuştur243_{. Deve kaydı sadece 121. hanenin reisi olan Molla İbrahimoğlu Ali’nin}

elinde bulunmakta ve sadece 1 adettir244. Köydeki toplam yük ve binek hayvanlarının

sayısı 259’dur. Bunlar içerisinde 105 adet merkep, 72 adet kısrak, 58 adet tay, 19 adet bargir, 4 adet esb ve 1 adet de deve vardır.

Tablo 3.12: Yük ve Binek Hayvanları

Hayvanlar Merkep Kısrak Tay Bargir Esb Deve Yetiştiren Hane

Sayısı

89 36 38 18 4 1

Adet 105 72 58 19 4 1

Toplam Adet: 259

Diğer hayvan grubunda olduğu gibi yük ve binek hayvanlardan da elde edilen gelir yazılmamıştır. Genel itibariyle baktığımızda yük ve binek hayvanlarının köydeki sayıları 1 ile 105 arasında olup türler arasında değişkenlik göstermektedir. Tablo-3.12’de de belirtildiği gibi köydeki merkep sayısı 105 iken deve sayısı ise 1’dir. Yük ve binek hayvanlarının toplam sayılarını köydeki toplam haneye bölündüğünde hane başına ortalama 1,5 yük ve binek hayvanı düşmektedir. Köydeki toplam nüfusa bölündüğünde ise kişi başına ortalama 3 adet düşmektedir. Netice olarak yük ve binek hayvanları halkın tercihi ve ihtiyacına bağlı olarak köyde düzensiz bir dağılım oluşturmuşlardır.

243 _{Bkz. ML.VRD.TMT.d. 10538, s. 2-57.}

Şekil 3.7: Yük ve Binek Hayvanları (%)

Şekil 3.7’de Işıklar köyünde kayıtlı bulunan yük ve binek hayvanlarının köydeki dağılım oranları verilmiştir. Bütün oranlar tür çeşitliliği sayısına bağlı olarak farklılık göstermiştir. Sayı itibariyle fazla olan merkep oran olarak da yüksek olup yük ve binek hayvanlar arasında köydeki oranı %41’dir. Köydeki oranı %28 olan kısrak en fazla bulunan ikinci hayvandır. Bunları sırasıyla %22 tay, %7 bargir ve %2 ise esb takip etmektedir. Devenin ise köydeki oranı yoktur.

Işıklar köyünde 1588’i et, süt ve süt ürünlerinden faydalanılan büyükbaş hayvanlar ile 259’u ise yük ve binek hayvanları olmak üzere toplam büyükbaş hayvan sayısı 1847 adettir. Köyde hane başına ortalama 11 adet büyükbaş hayvan düşmekte olup, kişi başına ise ortalama 2 adet büyükbaş hayvan düşmektedir.

Merkep 41% Kısrak 28% Bargir 7% Tay 22% Esb 2% Deve 0%

Şekil 3.8: Et, Süt ve Süt Ürünlerinden Yararlanılan Hayvanlar İle Yük ve Binek Hayvanları (%)

Halkın temel besin ihtiyaçları olan et, süt ve süt ürünlerine olan ihtiyacın fazla olmasının doğal bir sonucu olarak bu ürünlerin elde edildiği büyükbaş hayvan türleri köyde çokça beslenmiş olup köydeki oranları %86’dır. Bu da köyün neredeyse tamamı bu hayvanları besliyor anlamına gelmektedir. Yük ve binek hayvanları ise köydeki büyükbaş hayvanlar arasındaki %14’lük bölümü oluşturmaktadır. Genel olarak incelediğimizde bu iki grup büyükbaş hayvan arasında çok açık bir fark görünmektedir. Bunun da en temel sebebi halkın ihtiyacı ve tercihidir.

3.2.1.3.3. Küçükbaş Hayvancılık

Kırsal kesimlerde yaşayan halkın en önemli geçim kaynakları ve uğraş alanlarından birisi de hiç şüphesiz küçükbaş hayvancılık sektörüdür. Halkın et, süt, süt ürünleri gibi temel besin ihtiyaçlarını karşılamasının yanı sıra ordu iaşesi bakımından da

son derece önem arz etmektedir245_{. Küçükbaş hayvanlarının bir yerden bir yere}

sevkiyatının kolay olması ve beslenme masraflarının az olması açısından çok fazla tercih edilen hayvanlardır. Işıklar köyünde de bu hayvanlar halk tarafından çokça beslenmiştir. Bu hayvanlar tür bakımından Işıklar köyünde fazla çeşitlilik göstermemiştir. Köye ait temettüat defterinde ilk 33 hanede küçükbaş hayvan kaydına rastlanmamıştır. Küçükbaş

245 _{Osmanlı seferlerinde iaşe ve lojistik hakkında geniş bilgi için bkz. Kurtaran, s. 2269-2286.} Et, Süt ve Süt Ürünlerinden Yararlanılan Hayvanlar 86% Yük ve Binek Hayvanları 14%

Büyükbaş Hayvanlar (%)

hayvan kaydının 34. haneden itibaren başladığını görüyoruz246_{. Köyde kaydı tutulmuş}

küçükbaş hayvan türü yalnız dört olup bunlar; keçi247_{, oğlak, koyun ve kuzudur.}

Büyükbaş hayvanlar içerisinde sağmal inek dışında yıllık hasılat verilmediğini yukarıda zikretmiştik. Küçükbaş hayvanlar içerisinde de oğlak ve kuzu hariç diğer hayvan türleri miktarlarıyla birlikte yıllık hasılatları da yazılmıştır. Köyde en fazla kaydı tutulan hayvan türü keçidir. Köy temettüat defteri kayıtlarına göre 60 hane sağmal keçi, 10 hane kısır keçi, 14 hane dölsüz keçi, 2 hane erkek keçi, 52 hane oğlak, 1 hane koyun ve 1 hane de kuzu beslediği kaydedilmiştir. Köyde en az koyun ve kuzu beslenmiş olup, sadece 87

numaralı hane reisi olan Velioğlu Abdülkadir’e aittir248_{. Köy temettüat defterinde 6727}

adet küçükbaş hayvan kaydı mevcuttur. Bu hayvanların 3630 tanesi sağmal keçi, 135 tanesi kısır keçi, 255 tanesi dölsüz keçi, 20 tanesi erkek keçi, 2673 tanesi oğlak, 7 tanesi koyun ve 7 tanesi de kuzudur. Defterde sağmal keçinin olduğu hanelerin neredeyse tamamında oğlak da vardır. Ayrıca defterde oğlak ve kuzu dışında hayvanlardan elde edilen yıllık hasılatları da yazılmıştır. Sağmal keçi yılda 1’e 4, kısır, erkek ve dölsüz keçi 1’e 1 ve koyun 1’e 4,5 oranında verim vermektedir. Sağmal keçiden elde edilen yıllık gelir 14.520 kuruş, kısır keçi 135 kuruş, dölsüz keçi 55 kuruş, erkek keçi 20 kuruş ve koyun ise 32 kuruştur.

Tablo 3.13: Küçükbaş Hayvancılık

Hayvanlar Sağmal

Keçi Kısır Keçi Dölsüz Keçi

Erkek Keçi Oğlak Koyun Kuzu Yetiştiren Hane Sayısı 60 10 14 2 52 1 1 Adet 3630 135 255 20 2673 7 7 Yıllık Geliri 14520 135 255 20 - 32 -

Toplam Hayvan Adedi: 6727 Toplam Kuruş: 14962

Köyde küçükbaş hayvan türleri sayı bakımından çok değişkenlik göstermiştir. Mesela, köyde toplam keçi adedi 4.040 iken koyun adedi ise yalnızca 7’dir. Yine köyde haneler arasında da küçükbaş hayvanlar sayı bakımından farklılık göstermektedirler. Köyde küçükbaş hayvan besleyen hanelerde en az 10, en fazla 200 adet küçükbaş hayvan

246 _{ML.VRD.TMT.d. 10538, H/N, 34/34, s. 13.}

247 _{Sağmal keçi, kısır keçi, erkek keçi ve dölsüz keçi gibi özellikleri bakımından dörde ayrılmaktadır.} 248 _{ML.VRD.TMT.d. 10538, H/N, 87/87, s. 31.}

kaydı bulunmaktadır. Köyde 10 ile 50 arasında sağmal keçisi olan haneler; 10 sağmal keçisi olan hane sayısı 3, 20 sağmal keçisi olan hane sayısı 4, 25 sağmal keçisi olan hane sayısı 6, 30 sağmal keçisi olan hane sayısı 10, 35 sağmal keçisi olan hane sayısı 2, 40 sağmal keçisi olan hane sayısı 4’tür. 50 ile 100 arasındaki sağmal keçisi olan haneler; 50 sağmal keçisi olan hane sayısı 11, 60 sağmal keçisi olan hane sayısı 2, 80, sağmal keçisi olan hane sayısı 2, 90 sağmal keçisi olan hane sayısı 2’dir. 100 ve üzeri sağmal keçisi olan haneler; 100 sağmal keçisi olan hane sayısı 4, 120 sağmal keçisi olan hane sayısı 1, 125 sağmal keçisi olan hane sayısı 2, 140 sağmal keçisi olan hane sayısı 1, 150 sağmal

keçisi olan hane sayısı 3 ve 200 sağmal keçisi olan hane sayısı ise 3’tür249_{. Köy temettüat}

defteri kayıtlarına göre küçükbaş hayvan bakımından zengin olan haneleri belirlemek de mümkündür. Mesela, 96 numaralı hanede ikamet eden Musaoğlu Ahmet’in 200 sağmal keçisi, 50 kısır keçisi ve 150 adet de oğlağı olmak üzere toplam 400 küçükbaş hayvanı mevcut olup köyün en zenginidir. Yine Işıklar köyünde 110 numaralı hanenin reisi olan Musa oğlu Mehmet adına 200 sağmal keçi, 20 dölsüz keçi ve 135 oğlak olmak üzere toplamda 355 adet küçükbaş hayvan kaydı olup köydeki zenginler arasında ikinci

sıradadır250_{. Köyün geneline baktığımızda küçükbaş hayvan besleyen haneler arasında}

ciddi farklılıkların olduğu düzensiz bir dağılım tablosu oluşturmuştur.

Işıklar köyündeki hayvancılık faaliyetlerinin geneline bakacak olursak köyde 144 hane büyükbaş, 60 hane ise küçükbaş hayvan beslemektedir. Büyükbaş hayvan besleyen hane sayısı küçükbaş hayvan besleyen hane sayısından daha fazla olmasına rağmen sayı bakımından küçükbaş daha fazladır. Köyde 1847 adet büyükbaş ve 6727 adet ise küçükbaş hayvan olmak üzere toplamda 8574 adet hayvan vardır. Köyde hane başına ortalama 52 hayvan düşerken kişi başına ise ortalama 11 hayvan düşmektedir. Bu sayılar kırsal kesimlerde yaşayan halk için son derece önem arz etmektedir. Kişi besleyeceği hayvana yapacağı masraf ile elde edeceği verimin kar ve zararını düşünmek zorundaydı. Bu sebepten dolayı köy halkı, hem beslenmesi kolay hem de temel besin ihtiyaçlarını karşılayacak hayvan türlerinden ağırlıklı olarak küçükbaş hayvanları tercih etmiştir. Bu nedenden dolayı köyde sayı bakımından küçükbaş hayvancılık büyükbaş hayvancılığa göre daha fazla olmuştur.

249 _{ML.VRD.TMT.d. 10538, s. 2-57.}

Tablo 3.14: Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık

Işıklar Hane Sayısı Büyükbaş Küçükbaş Toplam

Yetiştiren Hane Sayısı 163 144 60 -

Aded - 1847 6727 8574

Yıllık Gelir - 12.960 14.962 27.922

Işıklar köyünde büyükbaş hayvan besleyen hane sayısı küçükbaş hayvan besleyen hane sayısının yaklaşık iki buçuk katıdır. Hayvan sayısı bakımından bakıldığında ise küçükbaş hayvan adedi büyükbaş hayvan adedinin yaklaşık beş katıdır. Yani burada besleyen hane sayısından ziyade beslenilen hayvan adedi ön plana çıkmıştır. Fakat hayvanlardan elde edilen verim birbirine yakındır. Bu da büyükbaş hayvanlardan daha fazla verim elde edildiğine bir kanıttır. Büyükbaş hayvanlardan elde dilen gelir ile küçükbaş hayvanlardan elde edilen gelir arasındaki fark sadece iki bin kuruştur.

Şekil 3.9: Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık (%)

Şekil 3.9’da Işıklar köyünde kaydı bulunan büyükbaş ve küçükbaş hayvanların sayılarının köydeki oranları verilmiştir. Köyde küçükbaş hayvan yetiştiriciliği daha ağırlıklı olmuş ve %78’lik bir dağılım oranı göstermiştir. Büyükbaş hayvanlar ise geriye kalan %22’lik bölümü oluşturmaktadır. Küçükbaş hayvanlar büyükbaş hayvanların 3,5 katıdır. Yukarıda da zikredildiği üzere köyde küçükbaş hayvancılığın büyükbaş hayvancılığa göre daha yaygın olmasının nedenlerinden birincisi, besleme masraflarının

Büyükbaş 22%

Küçükbaş 78%

az olması, ikincisi ise temel besin maddeleri olan et, süt ve süt ürünlerinden faydalanılıyor olmasıdır. Bu nedenlerden dolayı hayvancılık köyde düzensiz bir dağılım oluşturmuştur.

Şekil 3.10: Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık (%)

Şekil 3.10’da büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan elde edilen yıllık gelir oranları verilmiştir. Hayvan sayısı itibariyle aralarındaki oran farkı çok olmasına rağmen elde edilen yıllık gelir oranları birbirlerine yakın olup aralarındaki fark sadece %8’dir. Köyün yıllık hayvansal gelirleri arasında küçükbaş hayvanların oranı %54, büyükbaş hayvanlarınki ise %46’dır. Büyükbaş ve küçükbaş hayvanlar arasındaki sayı farkı düzensiz bir dağılım göstermiş olsa da yıllık gelir oranları bakımından düzenli bir dağılım göstermiştir.

3.2.1.3.4. Arıcılık

Temettüat defterlerinde arı kovanları bab olarak kaydedilmiştir. Bölgelere göre farklılık göstermekle birlikte bir arı kovanından 9 kuruş gelir, 4-6 kg. bal ve 300-600 gr.

balmumu elde edilirdi251. Bu farklılıklardan biri de bizim araştırma bölgemiz olan Işıklar

köyüdür. Işıklar köyünde bir arı kovanından 10252 _{kuruş gelir elde edilmektedir. Köyde}

arıcılık 66 hanenin tekelinde yapılmaktadır. Köydeki arı kovanı sayısı 2 ile 45 bab arasında değişmekte olup, toplamda 494,5 babdır. Köyde arı kovanı sayısı 1-10 arasında

251_{Nurgül Bozkurt, a.g.t., s. 138-156.}

252 _{Birkaç hanenin arı kovanı dışında geriye kalan bütün kovanlarda bu söz konusudur.} Büyükbaş

46% Küçükbaş

54%

olan hane sayısı 51, 10-20 arasında olan hane sayısı 12, 20-30 arasında olan hane sayısı 2, 40 ve üzeri olan hane sayısı ise 1’dir. Arı kovanları genellikle 1 ile 10 bab arasındadır. Temettüat defterindeki kayıtlardan yararlanılarak köyde en fazla ve en az arı kovanı olan haneleri belirlemek de mümkündür. Mesela, 110. hanenin reisi olan Musaoğlu Mehmet 45 bab arı kovanı olup en fazla kovana sahiptir. Bu hanede arıcılıktan yılda ortalama

225253 kg. bal ile 450 kuruş gelir elde edilmiştir. Köy genelinde 2472,5 kg. bal ve 4945

kuruş gelir elde edilmiştir. Elde edilen bal miktarını arıcılık yapan haneye (66 hane) bölündüğünde hane başına 37 kg. bal düşmektedir. Bu köyün toplam hanesine bölündüğünde ortalama 15 kg., köyün toplam nüfusuna bölündüğünde ise kişi başına ortalama 3 kg. bal düşmektedir.