Toprak Kullanımı

Osmanlı Devleti’nde toprağın kullanım şekli ve tasarrufu bakımından imparatorluğun her tarafında tek bir sistem kullanılmamıştır. Araziler genellikle miri,

mülk ve vakıf olarak 3 gruba ayrılmıştır131_{. Miri topraklar devlete ait olup, tahıl veren}

topraklardır132_{. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya göre: ‘’Bu topraklar öşür ve resimlerine ve}

hizmete göre büyük, orta ve küçük parçalara bölünmüştü; bu araziyi ekip biçen halka da reaya denilirdi’’133_{. Tarla, çayır, yaylak, kışlak, koru gibi yerler miri araziye bağlı}

topraklardır. Köylü miri araziden elde ettiği mahsulün 10/1’ni devletin görevlendirdiği

sipahiye öşür denilen bir vergi vermek mecburiyetindeydi134_{. Diğer bir arazi olan mülk}

131 _{Behset Karaca, (2002), XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Fakülte Kitabevi, Isparta, s.233., Ayrıca} bkz. Cenk Pala, (1996), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tarımsal Örgütlenme”, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, C.7, S.21, Yaz, s.39-69.

132 _{Halil İnalcık, (2009), Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II (Tegayyür ve} Fesad (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., s.13.

133 _{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, (1988), Osmanlı Tarihi, TTK Yay., Ankara, C.1, s.442.}

134 _{Behset Karaca, (2002), XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Fakülte Kitabevi, Isparta, s.234., Ayrıca} Aşar vergisi hakkında geniş bilgi için bkz. Hilal Ortaç Gürpınarlı, (2002), “İzmir ve Saruhan

arazi ise, kullanımı ve tasarruf hakkının şahsa ait olduğu arazidir. Vakıf arazinin kaynağını oluşturan mülk arazi olup, sahipleri tarafından kamu yararı adına toprağın belli bir kısmı vakfedilirdi. Vakfedilen toprağın mülkiyeti vakfa geçer ve rakabesi (sahipliği) hiç kimseye ait değildi135_{. Osmanlı Devleti’nde topraklar çiftlik, tarla, bağ, bahçe gibi}

birimlere ayrılmıştır. Çiftlik, bir çift öküzün işleyebileceği alan demek olup kullanılmak üzere reayaya verilirdi. Tarla çiftlikten küçük olup dönüm üzerinden hesap edilir. Barkan, bir dönümü yürümek adımı ile eni ve uzunluğu kırk adım yer olduğunu ifade

etmektedir136. Bağ ve bahçeler ise içinde ağırlıklı olarak sebze ve meyvelerin yetiştirildiği

arazilerdir. Beşkonak nahiyesinin yerleşim alanlarının temettuat defteri incelendiğinde halkın büyük bir bölümünün tarımla meşgul oldukları gözlemlenmektedir. Bu durum toprağın Osmanlı ekonomisi için vazgeçilmez bir unsur olduğunun açık bir göstergesidir. Bu özellik Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar özelliğini korumuştur. Aşağıda Beşkonak köylerine ait dönüm miktarları ve hane başına düşen ortalama dönüm miktarları verilmiştir.

Tablo 2.6: Beşkonak Nahiyesinin Toplam Dönüm Miktarı ve Hane-Kişi Başına Düşen Miktar

Köy Hane Sayısı Uğraşan Tarımla Tahmini Nüfus Tarla (Dönüm) Hane Başına Ortalama Düşen Tarla (Dönüm) Kişi Başına Düşen Ortalama Tarla (Dönüm) Bolasin 52 260 1047 20,1 4 Bucak 45 225 1641 36,4 7,2 Karataş 24 120 556 23,1 4,6 Karabük 84 420 1342 15,9 3,1 Bozyaka 64 320 543,5 8,4 1,6 Tazı 36 180 414 11,5 2,3 S.Tabi-i Karabük 36 180 460 12,7 2,5 Karadut 10 50 189 18,9 3,7 Toplam 351 1755 6192,5 17,6 3,9

Sancaklarındaki Aşar Yolsuzluğu, Kıtlık ve İdari Sonuçları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XVII, S.1, Temmuz, s.13-38.

135 _{Behset Karaca, (2002), XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Fakülte Kitabevi, Isparta, s.234., Ayrıca} bkz., Fatma Acun, (2002), “Klasik Dönem Eyalet İdare Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulaması”, Türkler Ansiklopedisi (Osmanlı), Yeni Türkiye Yay., C.9, Ankara, s.899-908.

136 _{Ömer Lütfi Barkan, (1943), Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları:} Kanunlar, I, İstanbul, s.131.

Tabloda verilen bilgilere göre Beşkonak nahiyesinde toplamda kullanılan tarım alanı 6192,5 dönümdür. Bunlar arasında Bucak köyü, 1641 dönüm tarım alanı ile nahiyedeki en fazla dönüme sahip köydür. Onu takip eden 1342 dönüm tarlası ile Karabük köyüdür. En az dönüme sahip olan köy ise 189 dönümle Karadut köyüdür. Nahiyede kişi başına ortalama 17,6 dönüm tarım alanı düşmektedir. Bucak köyünde hane başına ortalama 36,4 dönüm düşmekte olup, hane başına 8,4 dönüm düşen Bozyaka köyü de hane başına en düşük dönüm miktarına sahiptir. Tablodaki verilere baktığımızda hane sayısı ile toplam dönüm miktarı arasında bir paralellik olmadığı anlaşılmaktadır. Mesela, 84 hanesi olan Karabük köyünün toplam dönümü 1342 iken, 45 hanesi olan Bucak köyünün 1641 dönüm tarlası olduğu görülmektedir. Karabük hane sayısı olarak Bucak köyünün yaklaşık iki katı olmasına rağmen dönüm miktarı bakımından daha azdır. Bu durum yer şekilleri bakımından Bucak köyünün Karabük köyüne nazaran tarım arazisine daha uygun olduğu anlaşılmaktadır. Aynı zamanda Bucak köyünde yer şekillerinin uygun olması hasebiyle daha geniş tarım alanlarının olduğu, Karabük köyünde ise tarlaların daha

küçük ve parçalar halinde olduğu anlaşılmaktadır137_{. Nahiyede ikamet edenler içerisinde}

sadece hayvancılıkla uğraşanları (ortalama 165 kişi) ve hiçbir geliri olmayan nüfusu (ortalama 15 kişi) çıkarttığımızda kişi başına ortalama 3,9 dönüm tarla düşmektedir. Bu yerleşim yerleri arasında kişi başına en fazla dönüm düşen köy 7,2 dönüm ile Bucak köyü, en az düşen köy ise 1,6 dönüm ile Bozyaka köyüdür. Genel itibariyle bakıldığında Bucak köyü diğer köyler arasında en fazla tarla arazisine sahip yerleşim yeridir ve aynı zamanda diğer yerleşim yerleri arasında tarımsal faaliyetlerle en çok iştigal eden köydür denilebilir. Nahiyedeki yerleşim yerleri arasındaki toprak kullanım dağılımına bakıldığında bölgenin yer şekilleri, toprak özellikleri ve iklim özelliklerinin farklılık gösterdikleri anlaşılmaktadır. Bu özellikler haliyle bölgede yetiştirilen tarımsal ürünlerin çeşitlilik göstermesinde de önemli etkendirler.

Şekil 2.2: Beşkonak Nahiyesi Tarla (Dönüm) Dağılımı

Şekil 2.2’deki verilere göre Bucak köyü kullanılan toplam tarla alanlarının %26’sını oluşturmakta olup en fazla orana sahip köydür. Toplam dönüm içinde en az orana sahip olan yerleşim yeri ise %3’lük oranla Karadut köyüdür. Karabük köyü ile Bucak köyü %48’lik oranla neredeyse nahiyenin toplam tarım arazisinin yarısını teşkil etmektedirler. Yine bu iki yerleşim yerinin en fazla tarımsal gelire sahip köyler olduklarını söylemek mümkündür. Yani nahiyenin toplam tarımsal gelirlerinin ekseriyetini bu iki köyün teşkil ettiği söylenebilir. Bozyaka ve S.Tabi-i Karabük köylerinin tarım alanları oranlarının aynı oldukları görülmektedir. Ayrıca köyler arasında büyük oran farkları olduğu da göze çarpmaktadır. Bu oran Bucak köyünde %26 iken, Karadut köyünde ise %3’tür. Buna neden olan faktörler yukarda da bahsedildiği gibi yer şekilleri, toprak özellikleri ve iklimdir138_.