Varlık Vergisi

1942 yılının temmuz ayında Refik Saydam vefat etmiştir. Onun yerine başbakanlığa geçen Şükrü Saraçoğlu, kötü giden ekonomiyi düzeltmek, katı denetim mekanizmasından ülkeyi kurtarmak için piyasayı rahatlayıcı tedbirler almıştır. Ayrıca bu olağanüstü dönemde, enflasyonla ve aşırı kazanç sağlayanlarla mücadele etmek için “Varlık Vergisi” adı altında bir vergi sistemi kurma yoluna gitmiştir.173

Varlık vergisi çıkmadan hemen önce İsmet İnönü TBMM‟de yaptığı bir konuşmasında; “Bulanık zamanı bir daha ele geçmez fırsat sayan eski batakçı çiftlik ağası ve elinden gele teneffüs ettiğimiz havayı ticaret metaı yapmaya yeltenen gözü doymaz vurguncu tüccar, büyük bir milletin bütün hayatına küstah bir surette kundak kurmaya çalışmaktadır” demiştir. Saraçoğlu, İsmet İnönü‟den güç alarak haksız kazanç sağlayan kişilerden bir defaya mahsus olarak vergi alınmasını Maliye

170 _{Doğan Avcıoğlu, Türkiye‟nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Tekin Yayınevi, İstanbul, 1976, s. 464-}

465.

171 _{İ. Mert, a.g.m., s. 143.} 172 _{C. Utkugün, a.g.t., s. 132.} 173 _{K. Boratav, a.g.e., s. 82.}

56

Bakanı‟na önermiştir. Maliye Bakanı bunu istemeyerek de olsa kabul etmek zorunda kalmıştır.174

Bunun üzerine 11 Kasım 1942‟de TBMM‟de bu konu görüşülmüştür.175 Yapılan oylamada, 350 Milletvekilinin oybirliğiyle Varlık Vergisi kanunu kabul edilmiştir.176

Varlık Vergisinin 1. maddesi bu kanunla ilgili şu bilgileri bize vermektedir; “Servet ve kazanç sahiplerinin servetleri ve fevkalâde kazançları üzerinden alınmak ve bir defaya mahsus olmak üzere «Varlık Vergisi» adiyle bir mükellefiyet tesis edilmiştir.” Yani bu vergi İkinci Dünya savaşı sırasında, Türkiye ekonomisinin zor durumda olduğu göz önünde bulundurulup bir defaya mahsus olarak zengin ve haksız kazanç sağlayan kesimden tahsis edilmiştir.177

Faik Ökte, bu kanunun ana hatlarını şu şekilde açıklamıştır; “bu kanun servet ve fevkalâde kazançlara hitap etmektedir. Kanun esas itibariyle kazanç vergisi mükelleflerini, büyük çiftçileri, uhdesinde 2500 lira iratlı veya 5000 lira kıymetli emlâk bulunanları mükellefiyete almaktadır. Şirket şeriklerinin şahıslarına ayrıca vergi konulabilir. Bir mükellef yukarıda yazılı üç gruptan ayrı ayrı teklif olunabilir. Aynı gruptan iki veya daha ziyade teklif edilenlerin büyük vergileri ipka ile küçükleri Mal memurunca terkin edilir. Şirketlerde verginin azam ve asgari haddi tayin olunmuştur. Vergiyi tespitte komisyonlar serbesttir. Vergi 15 gün içinde tarh edilecektir. Unutulanlara 2 ay içinde tarhiyat yapılacaktır. Vergi mahallin en büyük mülkiye âmiri, en büyük Mal memuru, ticaret ve belediyelerden seçilecek azadan mürekkep komisyonlar marifetiyle takdir yolu ile tayin edilecektir. Tebliğ, ilân yolu iledir. Vergiye itiraz edilemez. Tahsil müddeti 15 gündür. Bunu takip eden hafta içinde yatırılan vergiler yüzde 1, müteakip haftada yatırılanlar yüzde 2 cezaya tâbidir. Bu devrede borcunu ödemeyenler çalışma mükellefiyetine tâbi tutulur. Bunların ücretlerinin yarısı borçlarına mahsup edilir. Çalışma tatbikatı dolayısıyla de mercilere müracaat edilemez. Karı kocanın, bunlarla birlikte oturan usul ve füruun menkul ve Gayri Menkulleri bu verginin teminatıdır. Mükellefin elindeki

174 _{Muhammet Güçlü, “Varlık Vergisi (1942-1944)”, Akdeniz Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap}

Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1991, C 2, S. 3, s. 99.

175

Kerem Karabulut, “11 Teşrinisani 1942 Tarihli Varlık Vergisi‟ne Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2005, C. 11, S. 27, s. 326.

176 _{Rıdvan Akar, Varlık Vergisi Kanunu, Belge Yayınları, İstanbul, 1992, s. 50.} 177 _{Faik Ökte, Varlık Vergisi Faciası, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1951, s. 217.}

57

menkullere müteallik rehin, temlik iddiaları muteber değildir. Bu bahiste istihkak davası da dinlenmez. Gayri menkul satışlarında alâkalarının vergiden borçlu olmadığı varidatça tasdik edilmedikçe muamele tapuca tescil edilmez”178

Bu açıklamadan anlaşılacağı üzere bu verginin usulsüz bir şekilde toplanmasının hiçbir şekilde izahı mümkün değildir. Üstelik vergi miktarının bu insanların takdirine bırakılması daha en başından usulsüz bir şekilde toplandığının göstergesidir. Vergi miktarına karşı her türlü itiraz yolu kapalı olmuştur. Vergi toplanırken halkın maruz kaldığı muamele karşısında derdini hiç kimseye anlatamaması ve başvuracağı tüm yolların kapalı olması, özellikle değerlendirilmesi gereken bir konudur. Varlık vergisinin müddeti 15 gün olarak kararlaştırılmıştır. İleri ki süreçte yaşanacak sıkıntıları bilenler hemen vergisini ödemek için tahsilat şubelerine başvurmuşlardır. Ödeyemeyenler hakkında ise 15 gün sonunda takibat başlatılmış ve isimleri ilan edilmiştir. Kısa bir süre sonra ise ya mallarına haciz konulmuş ya da çalıştırılmak üzere kamplara gönderilmişlerdir.179

Görüleceği üzere yetkileri neredeyse sınırsız olan ve kendi üstünde hiçbir mercii bulunmayan Varlık Vergisi memurları özgür hareket etmişlerdir. Bu komisyon; iki memur, iki belediye meclis üyesi ve iki ticaret odası üyesinden oluşmuştur.180

Varlık Vergisini en çok destekleyenlerin başında basın gelmiştir. Cumhuriyet yazarı olan Yunus Nadi hükümetin almış olduğu Varlık Vergisi tedbir kanununa destek verenler arasında en çok öne çıkan isimdir. Hatta harp zamanlarında dünyanın çeşitli bölgelerinde bu tarz uygulamaların olduğunu belirtip bu gibi durumlarda insanların fedakârlık göstererek elini taşın altına koyması gerektiğini savunmuştur. Yine Ulus gazetesi yazarı olan Falih Rıfkı Atay; insanların kendi menfaatlerini bir kenara bırakıp milli menfaatler etrafında toplanmasının önemini vurgulamıştır. Öte yandan Akşam gazetesi yazarı Necmettin Sadak‟ta, Varlık Vergisinin gerekliliğinden

178 _{F. Ökte, a.g.e., s. 56.} 179 _{F. Ökte, a.g.e., s. 57.} 180 _{K. Boratav, a.g.e., s. 339.}

58

söz etmiştir. Haksız kazanç elde ederek zenginleşen zümrenin vazifeye çağrılıp vergi yükümlüklerini yerine getirmeleri gerektiğini yazmıştır.181

Varlık Vergisi Kanununda din, dil, ırk ayrımı yapılmamıştır. Üstelik verginin yarıdan fazlası azınlıklarca ödenerek tarihe geçmiştir. Bu vergi 1944 yılında kaldırıldığı zaman 114.000 mükelleften 315.000.000 lira vergi toplanmıştır. Vergisini ödemeyen 1400 sorumlu ise Aşkale‟ye gönderilerek yol yapımı için çalıştırılmışlardır. Bu vergi 1943 yılında devlet harcamalarının %38‟ini karşılayarak devletin savaş zamanındaki ağır yükünü bir nebze de olsa hafifletmiştir.182

Savaş zamanlarında hükümetlerin halktan fedakârlık beklemesi pek tabiidir. Ancak iş uygulama konusuna gelince, pek çok hata yapılmıştır. Yapılan hatalar yanında halka yapılan zulüm ve ağır cezalandırmalar halkın tepkisinin giderek artmasına sebep olmuştur. Uygulamada yapılan hatalar neticesinde amacına ulaşamayan vergi kanunu, tabii olarak birçok tartışmayı ve farklı yorumları da beraberinde getirmiştir.