Dünya‟da 1930‟lardan sonra savaş riski kendini yoğun bir şekilde hissettirmeye başlamıştır. Genelkurmay Başkanlığı tarafından, İkinci Dünya Savaşının başladığı bu dönemde, seferberlik ya da seferberlik hazırlığının vuku bulması halinde insanların tahliyesi için Vekaletler Mümessiline bir teklif gönderilmiştir. Bu teklif, Vekaletler Mümessili toplu komisyonu tarafından 17.03.1938 tarihinde tetkik ve tanzim edilmiştir. İcra Vekilleri Heyetinin 07.04.1938 tarihinde yapılan toplantısı ile Genelkurmay‟ın sunmuş olduğu tahliye ve tahrip teklifi kabul edilmiştir.264
Almanya ordusunun, 1941‟de Yunanistan‟a girmesiyle Türkiye‟nin aldığı tedbirler iyiden iyiye artmıştır. Bu doğrultuda, hem askeri alanda gerekli tedbirlerin alınması, hem de bölge halkı için yapılacak göç ile ilgili seçenekler masaya yatırılmıştır. Alman ordusunun, Yunanistan‟a girmesi sonucu Türkiye Cumhuriyeti hükümeti, bu konuyu oldukça ciddiye alıp Trakya bölgesinin bir an önce
263 Cumhuriyet, 12.04.1941.
78
boşaltılmasını istemiştir. Almanların belirsiz tavırları yüzünden her an Türkiye Cumhuriyeti‟ne saldırabileceği ihtimali Ankara Hükümetini çeşitli tedbirler almaya yöneltmiştir. Bu arada göç konusu da bölge idarecileri için oldukça önemli bir gündem olmuştur.265
1 Nisan 1941 tarihinde tahliye için gerekli tetkik ve incelemenin yapılmasına karar verilmiştir. Bu kararnamede 9 maddelik bir bildiri yayınlanarak, göç için her türlü tedbir alınmıştır. Bir yol haritası çizilerek hareket edilmesi planlanmıştır. Bu kararlarda İstanbul ve Trakya‟da bulunan yaşlılar, yetimler ve dul kalanlar için aileleriyle birlikte istedikleri yerlere, devlete ait olan tren ve vapurlarla nüfus başına 50 kiloyu aşmayacak şekilde nakillerinin yapılması uygun görülmüştür. Ayrıca maaşı bulunanların gittikleri yerlerde de maaşlarını almaya devam etmeleri için Maliye Vekaleti her türlü kolaylığı sağlamıştır. İstanbul‟da çeşitli noktalarda bulunan petrol türevi olan yakıtların 15 gün içinde Eskişehir, Afyonkarahisar, Konya, Ankara, Kayseri, Samsun‟un merkezi ve mıntıkalarına, naklinin gerçekleşmesi kararlaştırılmıştır. Bunun yanında İstanbul‟daki taşınması mümkün olan fabrikaların da Anadolu‟ya naklinin gerçekleşmesi uygun görülmüştür. Nakil işlemlerine, 1.500.000 lira meblağ ayarlanıp göç için yapılacak her türlü masrafın, ayrılan bu ücretten alınması kararlaştırılmıştır.266
Bu konuda Trakya Umumi Müfettişi olan Kazım Dirik‟in 10.04.1941 tarihinde göndermiş olduğu bir telgrafta; göç eden kişilerin işleri en iyi şekilde yapılmakta olup, o gün için kalkacak vapurun hazır olduğunu, trenle yapılacak yolculuk hakkında da aynı titizlikle devam edileceğini, Edirne‟den karayolu ile kalabalık gelen grupların trenler ile Anadolu‟ya gönderileceğini yazılmıştır. Ayrıca Edirne‟den gelen bu kalabalık kitlenin sayısı 1200 kişi olup Trakya Umumi Müfettişliği tarafından yollarda göç ederken görülmüştür.267
Bu konu Trakya‟da olduğu gibi İstanbul‟da da gündemi yoğun şekilde işgal etmiş ve basında konu ile ilgili gerekli duyurular yapılarak halk yönlendirilmeye çalışılmıştır. Yine 10 Nisan 1941 tarihli bir gazetede, İstanbul Valiliğinde “her Türk vatandaşı isterse İstanbul‟u terk edebilir” duyurusu yapılmıştır. Bu duyuruda
265 B. Bakar, a.g.m., s. 5.
266 BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer Kodu: 94.29.4. 267 BCA, Fon kodu: 030. 10, Yer Kodu: 73. 481. 12.
79
İstanbul‟da oturan vatandaşların, ikamet ettikleri kaza kaymakamlıklarına 15 Nisan 1941 tarihine kadar müracaat ederek gereken evrakları doldurulmaları istenmiştir. Ayrıca gazete de iki maddelik bir tebliğ yapılmıştır. Bu tebliğ de;
“İstanbul‟da oturan ve başka hiçbir iş ve gücü olmayıp da aldığı tekaüt (emekliye ayrılma) maaşı ile geçinen ve seferde de bir hizmet deruhte etmeyecek olan askeri mülki mütekaitler ile Eytam(yetim) ve Eramil‟in (dul kadın) aileleri ile berber (Trakya, İstanbul, İzmir, Erzurum, Ankara hariç) istedikleri yerlerin iskele ve istasyonlarına kadar devlete ait vapur ve trenlerle mütesaviyen nüfus başına elli kiloya kadar sandık ve denk eşyalarıyla birlikte nakillerinin yapılması muvafık görülmüştür.
İstanbul‟da oturup (İzmir, Ankara, Erzurum, hariç) Anadolu‟da bulunan akrabaları nezdinde aileler ile birlikte gitmek arzusunu izhar edenlerin ve yahut kendileri kalıp da ailesini göndermek isteyenlerin istedikleri yerin iskele ve istasyonlarına kadar devlete ait vapur ve trenlerde nüfus başına mütesaviyen 50 kiloya kadar sandık ve denk eşyalar ile meccanen nakilleri tensip edilmiştir.”268
maddeleri yayınlanmıştır.
Yukarıdaki gazetede de görüldüğü üzere Ankara, İzmir ve Erzurum şehirlerinin, göç için uygun görülmediği ve göç yapılacak bölgelerin dışında tutulduğu belirtilmektedir. Ankara‟nın, Türkiye Cumhuriyet‟inin başkenti olması sebebiyle her an saldırıya uğrama ihtimali olduğundan, göç için uygun görülmemiştir. İzmir ise, Ege‟ye kıyısı olan şehir olup, Ege Denizi‟nde savaş başlaması halinde, her an saldırıya açık olduğundan burası da uygun görülmedi. Son olarak da Erzurum ise, Sovyetler Birliği‟nin, doğudan savaşa girmesi halinde Erzurum ve çevresi güvensiz bir bölge olduğu için riske girilmek istenmemiştir.269 Ayrıca bir kararname çıkarılarak bu şehirlerin yanına “Kars” şehrinin ilavesi öngörülmüştür. Genelkurmay Başkanlığı tarafından teklif edilen karar, İcra Vekilleri Heyetince Mayıs 1941 tarihinde kabul edilmiştir.270
268 Vatan, 10 Nisan 1941. 269 A. Öymen, a.g.e., s. 257.
80
Yapılacak göç için Örfi İdare Komutanı Ali Rıza Artankal‟ın Yeni Sabah gazetesine vermiş olduğu tebliğde;
“Örfi idare altına alınmış olan mıntıkada İstanbul, Kırklareli, Edirne, Tekirdağ ve Çanakkale vilayetleri muhterem halkından gerek şimendiferle ve gerek deniz yolu ile nüfus başına meccanen taşınacak 50 kilo eşyalar ile birlikte meccanen Anadolu‟ya geçmek isteyenler hakkında hükümetimizin gazetelerle veya münasip vasıtalarla ilan edilmiştir.
İşbu nakil işlerini muntazam bir şekilde başarabilmek için alınacak tedbirler de aynı suretle ilan edilecektir.
Matlup intizam ve inzibatı temin zımnında muhterem halkımızın işbu ilanlarda bildirilecek esaslara tamamen riayet etmelerini bilhassa rica ederim.”271 ifadeleri bulunmaktadır.
Görüldüğü üzere Örfi İdare Komutanı, göç için alınan kararları tebliğ için, gazeteyi ön planda tutmuştur. Yapılan göç için her türlü tedbir alınmış ve nakiller gerçekleşirken titiz davranılması için kararlar çıkarılmıştır. Ayrıca yapılan göç için 50 kilo yük şartı koşulmuş ve yapılacak yolculuğunda ücretsiz olması tebliğ edilmiştir. Hükümet almış olduğu bu kararlarla, savaş riski olan bölgelerin nüfus yoğunluğunu mümkün olduğunca azaltmak istemiştir. Bu kararlar gayet yerinde olmuştur.272