3.6. AMPĠRĠK ANALĠZ SONUÇLARI
3.6.3. VAR Modelinin Tahmini
VAR modelinin tahmin edilmeden önce uygun gecikme sayısının belirlenmesi gerekmektedir. Bunun için LR testi yapılmıĢtır. Ancak her iki VAR modeli için optimum gecikme uzunlukları ayrı ayrı belirlenmiĢtir. LR test sonuçları aĢağıdaki tablolarda görülmektedir.
Tablo 9‟da reel sektör için tahmin edilen VAR analizine iliĢkin LR testi sonuçları; tablo 10‟da ise finansal sektör için tahmin edilen VAR analizine iliĢkin LR testi sonuçları yer almaktadır. Reel sektör için tahmin edilen VAR analizi için tablo 9‟daki LR testi sonuçları incelendiğinde optimum gecikmenin 4 olduğu görülmektedir. Ayrıca finansal sektör için tahmin edilen VAR analizi için tablo 10‟daki LR testi sonuçlarına göre optimum gecikme uzunluğunun 5 olduğu görülmektedir.
Tablo 9. Reel Sektör LR Testi Sonuçları
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 -404.4330 NA 2.56e-08 5.220671 5.375739 5.283646 1 -125.8066 525.5105 1.69e-09 2.503881 3.899494* 3.070657 2 -17.63497 193.0658 9.72e-10 1.944746 4.580904 3.015323 3 97.60303 194.0083 5.16e-10 1.296164 5.172867 2.870542* 4 175.8114 123.7474 4.43e-10* 1.116312* 6.233559 3.194490 5 236.4318 89.77958* 4.85e-10 1.159091 7.516884 3.741071 6 293.7959 79.14794 5.67e-10 1.243090 8.841427 4.328871 LR: LR test istatistiği (her test için %5 anlamlılık düzeyi)
FPE: Son Beklenti Hatası AIC: Akaike Bilgi Kriteri SC: Schwarz Bilgi Kriteri HQ: Hannan-Quinn Bilgi Kriteri
88
Tablo 10. Finansal Sektör LR Testi Sonuçları
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 442.8602 NA 2.69e-09 -5.542534 -5.445616 -5.503174 1 711.5422 516.9579 1.23e-10 -8.627117 -8.045612* -8.390960 2 752.4671 76.15139 1.01e-10 -8.828698 -7.762605 -8.395744 3 797.9344 81.72598 7.80e-11 -9.087777 -7.537096 -8.458026* 4 827.1095 50.59480 7.44e-11 -9.140627 -7.105358 -8.314078 5 854.4526 45.68719* 7.27e-11* -9.170286* -6.650429 -8.146941 6 877.5287 37.09705 7.53e-11 -9.145933 -6.141489 -7.925790 LR: LR test istatistiği (her test için %5 anlamlılık düzeyi)
FPE: Son Beklenti Hatası AIC: Akaike Bilgi Kriteri SC: Schwarz Bilgi Kriteri HQ: Hannan-Quinn Bilgi Kriteri
VAR analizinde ilk olarak Granger Nedensellik testinin yapılması gerekir. Ele aldığımız modelde seri sayısının çok fazla olması seriler arasında iliĢkinin net bir Ģekilde görünmemesine neden olmaktadır. Bu yüzden seriler arasında gerçekleĢmesi gereken etkiler seriler arasında emilebilmektedir. Bu nedenle VAR analizi finansal sektör ve reel sektör olmak üzere iki ayrı modele ayrılmıĢtır. Finansal sektör için ele alınan seriler; FAĠZ, LKUR, DKKBG, DBORC, LPORT ve DENF serileridir. Reel sektör için ele alınan seriler ise; FAĠZ, LKUR, DKAMUYAT, DDYY, LDTD, DOZYAT, BO_SA ve DENF göz ardı edilmemesi gereken bir önemli husus da ele aldığımız dönemde yaĢanmıĢ olan kriz (2000-2001 yılında yaĢanan krizler), bu krizleri ortadan kaldırmak için yapay değiĢken eklenmiĢtir. Ġkinci olarak ülkede, ele alınan dönemde bir para politikası değiĢimi olmuĢtur. Para politikası değiĢimini elimine etmek için ikinci bir yapay değiĢken eklenmiĢtir. Para politikasını temsilen yapay değiĢken 2001‟in üçüncü ayından baĢlayıp dönemin sonuna, 2008‟in dokuzuncu ayına kadar, devam ederken krizi temsil eden yapay değiĢken sadece 2000‟in 12. 2001‟in 1. ve 2. ayları için 1 değerini almıĢtır. Bu Ģekilde iki yapay değiĢken VAR modeline dıĢsal değiĢkenler olarak eklenmiĢtir.
3.6.3.1. Granger Nedensellik Testi Sonuçları
Her iki alt model (finansal ve reel sektör) için Granger nedensellik testi sonuçları EK 1 ve EK 5‟de görülmektedir. Birinci model için yani finansal sektör için elde edilen nedensellik testi sonuçlarına göre Faiz → Kur → Kamu kesimi borçlanma gereği → Borç→ Portföy Yatırımları→Enflasyon Ģeklinde bir iliĢki vardır.
Ġkinci model yani reel sektör için elde edilen nedensellik testi sonuçlarına göre Faiz → Kur → Kamu yatırımları → Doğrudan yabancı yatırımlar → DıĢ ticaret dengesi → Özel yatırımlar → Büyüme Oranı→ Enflasyon Ģeklinde gerçekleĢmektedir. Bu duruma göre faiz ile kur arasındaki iliĢki diğer serileri etkileyerek en son enflasyonu etkiliyor.
3.6.3.2. Reel Sektör Ġçin Etki Tepki Analizi
Reel sektör LR testi sonucu için optimum gecikmenin 4 olduğu görülmüĢtür. Kriz ve politika değiĢiklikleri için oluĢturulan dıĢsal yapay değiĢkenler ile birlikte 4 gecikme için VAR analizini tahmin ettiğimizde Ģu sonuçlar elde edilmiĢtir.
Faiz oranına verilecek Ģokun kur serisi üzerinde ilk üç ayda ve beĢinci ve dokuzuncu aylar arasında düĢüĢ yönünde bir baskı oluĢturduğu görülmüĢtür. Faiz oranına verilen Ģok sonrası özel yatırımlar üzerinde bir etkinin var olduğu görülmektedir. Faize verilen Ģok, kamu yatırımları üzerinde bir etkiye neden olmamaktadır. Bu mantıklıdır, çünkü kamu yatırımları genelde alt yapı yatırımları Ģeklinde gerçekleĢtiği ve kamu yatırımları için faiz maliyeti çok ciddi bir değiĢken olmadığı için kamu yatırımlarının faizden dolayısıyla kurdan etkilenmemesi doğaldır.
Ġncelenen dönem için faiz kur iliĢkisinin doğrudan yatırımlar ve dıĢ ticaret dengesi üzerinde herhangi bir etkisi olmadığı görülmüĢtür. Zaten doğrudan yabancı
90
yatırımların faiz oranlarından ciddi bir Ģekilde etkilenmediği yönünde literatürde geniĢ bir görüĢ birliği vardır. Bu konuda Saygılı, doğrudan yabancı yatırımlarla ilgili Türkiye üzerine bir çalıĢma yapmıĢtır. Yapılan araĢtırma sonucunda uluslararası faiz oranlarındaki farklılaĢmaya dayalı finansal serbestleĢmenin reel yatırımlara ve reel ekonomiye bir katkısının olmadığı görülürken, belirgin bir doğrudan yabancı sermaye giriĢi gözlenmemiĢtir.228
Zaten Türkiye‟ye yönelik sermaye giriĢleri arasında doğrudan yatırımların payı oldukça düĢük seviyelerdedir. Son olarak faiz serisine verilen Ģokun enflasyon oranı üzerinde pozitif yönlü bir etkisi mevcuttur.
Grafik 3. Reel Sektör Ġçin Etki Tepki Analizi
228Fatih Saygılı, “Finansal SerbestleĢmenin Türkiye‟de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları
3.6.3.3. Reel Sektör Ġçin Varyans AyrıĢtırma Analizi
Reel sektör için ele alınan varyans ayrıĢtırması analizinde faiz serisinin birinci ayda % 100 olarak kendi kendini açıkladığı için en dıĢsal faiz oranı olmaktadır. Ġkinci olarak kur serisinin varyans ayrıĢtırmasına bakıldığında %15 ile kur serisini en çok açıklayan faiz serisi olmaktadır. Yani birinci aydan onuncu aya kadar kur sersini en çok açıklayan faiz serisi olmaktadır.
Kamu yatırımlarına bakıldığında ilk ay faiz serisi ile birlikte kur serisinin açıklama gücünün çok düĢük (neredeyse açıklama gücü yoktur) olduğu görülmektedir. Ġlk aydan sonra en çok açıklama gücüne doğrudan yabancı yatırımlar, dıĢ ticaret ve özel yatırımlar serileri sahip olmaktadır.
Doğrudan yabancı yatırımlara bakıldığında birinci ayda en fazla açıklama gücüne sahip olan seri faiz ve kur serileri olmakla birlikte serilerin açıklama gücü çok düĢüktür. Ġkinci ayda da en çok açıklama gücüne sahip seri faiz serisidir. 2. Aydan sonra kur serisinin açıklama gücünün yüksek olduğu görülmüĢtür. Bununla birlikte genel olarak serilerin DYY serisini açıklama gücünün çok düĢük olduğu görülmektedir. Özel yatırımlar serisinin varyans ayrıĢtırma sonuçların incelendiğinde en çok açıklama gücüne sahip serinin faiz serisi olduğu görülmüĢtür.
DıĢ ticaret dengesi serisinin varyans ayrıĢtırma analizi sonuçları incelendiğinde en çok açıklama gücüne doğrudan yabancı yatırım ve özel yatırım serileri sahiptir. Ancak 3. aydan itibaren en çok açıklama gücüne kamu yatırımları sahip olmaktadır. Ayrıca, büyüme oranı üzerinde kamu yatırımlarıyla birlikte özel yatırımların ekili olduğu görülmüĢtür. Elde edilen sonuçlar faiz oranının kamu yatırımları ve özel yatırımları etkileyerek büyüme oranı üzerinde bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Bu durum teorik beklenti ile tutarlıdır. Son olarak enflasyon serisini en fazla etkileyen değiĢkenin faiz oranları olduğu görülmüĢtür.
92
Tablo 11. Reel Sektör Ġçin Varyans AyrıĢtırma Analizi
FAĠZ Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 21.98519 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 24.63754 85.69894 0.944467 0.191886 1.054789 6.830519 0.067818 0.291772 4.919813 3 25.67148 85.97877 0.896656 0.227536 1.280978 6.323713 0.062564 0.693688 4.536100 4 25.77672 85.59982 0.917939 0.234708 1.272253 6.357122 0.102305 0.865511 4.650341 5 25.93256 84.58517 0.915455 0.594331 1.419208 6.413472 0.450391 0.884123 4.737855 6 26.16455 83.99433 1.082203 0.705408 1.576146 6.301947 0.509796 0.900067 4.930103 7 26.27801 83.28699 1.093332 0.809475 2.105359 6.248583 0.519930 0.892402 5.043924 8 26.35706 82.96485 1.343995 0.812210 2.212602 6.211180 0.519277 0.896086 5.039795 9 26.42060 82.65257 1.493959 0.823459 2.212246 6.181386 0.534422 1.004959 5.096999 10 26.46707 82.43442 1.594073 0.854728 2.204520 6.223696 0.562720 1.018691 5.107152
LKUR Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.025676 3.730798 96.26920 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.043468 9.020785 87.24003 0.147022 1.071227 0.083645 0.006446 0.299316 2.131528 3 0.053650 9.126291 82.29226 0.188271 1.101790 0.148448 0.714575 0.738008 5.690353 4 0.058901 7.839802 78.66578 0.368264 0.924976 0.410210 0.899379 1.997278 8.894312 5 0.061581 9.381126 75.10832 0.337410 1.329684 0.442540 0.998910 3.072290 9.329716 6 0.063055 10.81867 72.04171 0.719334 1.830364 0.546692 0.980051 3.601815 9.461366 7 0.064302 13.09082 69.28468 1.289308 1.796606 0.634857 0.958292 3.736460 9.208974 8 0.065187 14.61399 67.53464 1.819842 1.768197 0.626075 1.034069 3.642329 8.960857 9 0.065703 15.41092 66.50076 2.106642 1.759971 0.652030 1.079209 3.614342 8.876131 10 0.066028 16.04116 65.85960 2.127617 1.743926 0.690040 1.068683 3.631762 8.837213
DKAMUYAT Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.116166 0.226548 0.038863 99.73459 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.118297 0.341348 0.613038 96.38534 1.008819 1.497497 0.109147 0.021377 0.023430 3 0.119147 0.387591 0.776012 95.11293 1.014199 1.794098 0.691685 0.079119 0.144366 4 0.130045 0.454043 1.197885 94.43693 0.853216 1.815794 0.691820 0.425759 0.124556 5 0.131180 0.465931 1.281699 92.84575 1.063031 2.300695 0.680503 0.757848 0.604545 6 0.132162 0.487332 1.287908 91.52444 1.244520 2.312187 1.667511 0.811252 0.664846 7 0.134348 0.924309 1.330917 90.46087 1.476637 2.245271 2.003419 0.868629 0.689948 8 0.135394 0.984753 1.475920 89.15560 1.730587 2.888596 2.152277 0.868954 0.743319 9 0.135702 0.980308 1.652174 88.81917 1.789122 2.876016 2.262016 0.875638 0.745560 10 0.136387 1.063825 1.658152 88.32081 1.896190 2.890015 2.530327 0.901420 0.739258
DDYY Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.400715 1.649712 1.650043 0.241566 96.45868 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.496582 2.823297 1.989390 1.116411 93.85024 0.020390 0.193227 3.75E-05 0.007006 3 0.507237 2.711585 2.834310 1.425097 92.49083 0.222339 0.303200 0.003813 0.008829 4 0.523296 2.646325 2.771074 1.370225 90.86433 0.411844 1.360433 0.407189 0.168577 5 0.540695 2.481268 2.901379 1.314307 89.29406 1.091391 1.341657 1.321020 0.254912 6 0.575689 2.214871 2.823169 1.172099 89.50027 1.678433 1.206849 1.178349 0.225961 7 0.582363 2.204372 2.999673 1.684974 88.64634 1.700726 1.179496 1.209853 0.374562 8 0.592925 2.270504 3.031914 1.824290 88.22990 1.683336 1.298240 1.284178 0.377635
Tablo 11 Devamı
DDYY Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
9 0.602539 2.247935 2.965364 2.274106 87.85735 1.633812 1.257778 1.378792 0.384859
10 0.610373 2.201905 3.210867 2.519880 86.93875 1.814970 1.253963 1.682788 0.376873
DOZYAT Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.087519 11.07251 0.022053 0.856688 0.012308 88.03644 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.091229 12.83851 0.302915 1.563156 0.036558 83.03292 2.004753 0.024249 0.196935 3 0.092587 13.26347 1.816517 1.717267 0.035494 80.69250 1.947174 0.056017 0.471557 4 0.100460 11.27733 2.170222 6.220033 0.054015 72.04737 2.438864 3.593437 2.198730 5 0.102119 11.03201 3.037068 6.124850 0.216678 71.25433 2.569912 3.498709 2.266451 6 0.103582 12.53692 3.215401 6.469595 0.324444 69.27004 2.500877 3.430774 2.251953 7 0.106982 12.49819 3.032372 9.885689 0.344943 65.19803 2.353321 4.329881 2.357576 8 0.107242 12.61595 3.037928 9.856566 0.345989 64.93919 2.433713 4.387512 2.383156 9 0.107665 12.52220 3.040903 9.962748 0.554510 64.52438 2.607936 4.355546 2.431776 10 0.108522 12.37008 3.012190 10.71401 0.548858 63.93953 2.687724 4.327513 2.400092
DTD Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.205443 0.002628 1.487632 0.110216 7.351381 3.181648 87.86650 0.000000 0.000000 2 0.252072 0.088949 1.761447 3.033986 5.841282 3.813331 84.98525 0.110080 0.365673 3 0.288037 0.175722 3.458483 7.856054 4.620025 7.378879 72.59367 2.468399 1.448770 4 0.305945 0.708270 4.115917 8.401061 4.121056 9.625044 64.57314 4.463002 3.992510 5 0.320224 1.474298 3.759656 7.755804 4.102152 9.399637 62.79426 5.738817 4.975378 6 0.346450 1.399163 3.926199 11.88794 3.535647 8.248081 61.41508 5.133813 4.454083 7 0.381144 1.168988 5.519949 15.11768 2.966920 8.233661 56.76715 6.381953 3.843694 8 0.403476 1.043191 7.151758 15.41475 2.697777 8.903106 52.64979 7.974900 4.164724 9 0.410692 1.040111 7.793557 14.98041 2.603937 9.826906 50.81888 8.194930 4.741272 10 0.420277 0.999172 7.485641 16.48647 2.487531 9.637998 50.17178 8.089085 4.642322
BO Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 2.036441 0.007545 0.005311 18.21731 0.265555 10.16602 3.703055 67.63520 0.000000 2 2.117364 1.223766 2.973948 16.94345 0.439927 10.57288 4.790958 62.66690 0.388167 3 2.133940 1.391668 2.938899 17.03000 0.998838 10.57430 4.717073 61.83333 0.515888 4 2.390706 1.123730 2.354131 24.88506 1.135747 11.27314 3.879564 54.84735 0.501280 5 2.421174 1.183488 2.296944 24.27841 1.181933 11.12847 3.896352 54.96216 1.072242 6 2.449551 1.385967 2.431424 23.99686 1.578879 10.97546 4.391332 53.74914 1.490934 7 2.499916 1.381552 2.357978 23.96816 1.516058 12.60713 4.605265 51.60996 1.953898 8 2.511137 1.413539 2.420176 23.77472 1.531702 12.55651 4.657195 51.70499 1.941169 9 2.519383 1.519558 2.537650 23.64352 1.763599 12.47552 4.742308 51.37494 1.942903 10 2.529836 1.590048 2.518156 23.45723 1.885833 12.49005 5.091483 50.96700 2.000199
DENF Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
1 0.010374 0.357571 0.947731 0.072568 2.765224 1.194523 0.299304 7.526664 86.83641
2 0.012251 11.76998 4.404939 0.069217 2.655403 4.411745 0.674750 5.421008 70.59296
3 0.013378 22.33893 4.232739 0.582196 2.634768 3.699625 1.337081 5.689953 59.48471
4 0.013567 22.57651 4.119612 0.792390 2.718830 3.599765 1.354387 6.963239 57.87526
94
Tablo 11 Devamı
DENF Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKAMUYAT DDYY DOZYAT DTD BO DENF
6 0.014212 24.03486 4.069639 1.258179 2.951495 5.426195 2.114059 7.359166 52.78641
7 0.014288 23.90173 4.070167 1.486657 2.978527 5.550222 2.288930 7.457864 52.26590
8 0.014355 24.19065 4.039301 1.629207 3.005715 5.648484 2.268992 7.438589 51.77906
9 0.014389 24.34016 4.062609 1.637191 3.003079 5.629835 2.321177 7.403595 51.60235
10 0.014446 24.43821 4.192315 1.624714 3.089476 5.591174 2.420952 7.431638 51.21152
3.6.3.4. Finansal Sektör Ġçin Etki Tepki Analizi
Finansal sektör için LR testi sonuçları incelendiğinde, uygun gecikmenin diğer bir deyiĢle optimum gecikmenin 5 olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır. Optimum gecikmenin bulunmasının ardından bir kriz için bir de politika değiĢimini temsil etmesi için iki yapay değiĢkenler VAR analizine dâhil edilmiĢtir. VAR analizi sonucunda faiz oranına verilen Ģok, kur serisi üzerinde ilk dört dönemde düĢme yönünde bir etki meydana getirmektedir. Bu düĢme 8. dönemde tekrar ortaya çıkmaktadır. Ancak faiz oranına verilen Ģokun kamu kesimi borçlanma gereği üzerine bir etkisi olmadığı görülmüĢtür. Bu sonuç mantıklıdır çünkü faiz oranlarının belirleyicisi devletin kendisidir, böyle bir durumda faiz oranları kamu kesimi borçlanma gereğini değil, tam tersi kamu kesimi borçlanma gereği faiz oranlarını belirleyici olmaktadır. Zaten konuyla ilgili Tarı ve Bozkurt‟un, yapmıĢ olduğu çalıĢma sonucunda elde edilen bulgular bu görüĢü destekler niteliktedir. Yapılan araĢtırma sonucunda; “faiz oranının kendi şokları ve kamu kesimi borçlanma gereği
değişkeninin şoklarınca belirlendiği gözlenmiştir.”229
Faizdeki pozitif bir Ģoka karĢılık baĢka bir ifadeyle, faiz oranındaki bir yükselmeye karĢılık borç stokunun yükseldiği görülmüĢtür. Bunun nedeni asimetrik enformasyon olabilir. Böyle bir durumda faiz oranlarındaki yükselmeyle birlikte yatırımcılar borçlanma taleplerini artırmaktadır. Faize verilen Ģoka karĢılık Portföy yatırımları üzerindeki herhangi bir etki ortaya çıkmamaktadır. Faiz oranının
enflasyon üzerindeki etkisi iktisat teorisi beklentileri ile ters çıkmaktadır. Diğer bir deyiĢle faiz artıĢını enflasyon artıĢı takip etmektedir. Oysa teorik beklenti enflasyon oranlarıyla faiz oranları arasındaki iliĢkinin ters olması gerektiği yönündedir. Ancak burada enflasyonun artmasının nedeni, ele alınan dönemde döviz kurları üzerinde mevcut olan artıĢ yönlü baskı, spekülatif nedenler, yüksek enflasyon beklentisi ve birim üretim maliyetlerindeki artıĢ olarak tahmin edilmektedir.
Merkez Bankası faiz oranlarını artırarak döviz kuru üzerinde baskıyı hafifletmek için bankalar arası piyasaya müdahale etmiĢtir. Ancak enflasyon yükselme eğilimine devam etmiĢtir. Zira Tarı ve Bozkurt, yapmıĢ oldukları çalıĢmada yüksek faiz oranlarının enflasyonu artırdığı yönünde görüĢler öne sürmüĢtür. Öne sürülen düĢünce aynen Ģöyledir: “Kısa vadeli sermaye girişi ile yürütülen borçlanma politikası, yüksek faiz ve baskı altına alınmış kur uygulamasını zorunlu hale getirmiştir. Ekonominin kırılganlığını artıran bu durum, iktisadi birimlerin enflasyon beklentilerinin kalıcı olmasına yol açmakta ve istikrar programlarının güvenilirliğini zedelemiştir. Fiyat artışlarının uzun süre düşük düzeyde istikrarlı bir çizgide tutturulamaması, enflasyonist beklentilerin kırılmamasına yol açmıştır.”230
230
96
Grafik 4. Finansal Sektör Etki Tepki Analizi
3.6.3.5. Finansal Sektör Ġçin Varyans AyrıĢtırma Analizi
Finansal sektör için yapılan analizde faiz serisinin en dıĢsal olduğu görülmüĢtür. Çünkü faiz serisinin kendi kendini açıklama gücü birinci dönemde %100‟dür. Dolayısıyla faiz serisi en dıĢsaldır.
Kur serisinin varyans araĢtırma analizi incelenmiĢ ve kur serisini en çok açıklayan serinin %22‟lük bir açıklama yüzdesiyle faiz serisi olduğu anlaĢılmıĢtır. Bu nedenle kurun faizden etkilendiğini söylemek mümkün olmaktadır. Faizin kuru etkilemesiyle birlikte diğer değiĢkenler (makro değiĢkenler) üzerindeki etki Ģöyle ortaya çıkmaktadır. Kamu kesimi borçlanma gereği serisinin varyans ayrıĢtırma sonuçlarına baktığımız zaman ilk dönemde en çok faiz oranlarından etkilendiği
görülmektedir. Elde edilen sonuçlar, kamu kesimi borçlanma gereği serisinin kısa dönemde faiz oranlarının etkisi altında olduğunu göstermektedir. Bu durum Monetarist görüĢle tutarlıdır. Ancak onuncu döneme gelindiğinde faizin etkisi diğer serilere göre düĢmektedir.
Borç serisinin varyans ayrıĢtırma analizi sonuçlarına bakıldığında ilk dönemde borç serisini en çok açıklayan serinin kur serisi olduğu anlaĢılmıĢtır. Buradan Ģu sonuca ulaĢabiliriz: ilk dönemde faizin kur üzerindeki etkisini borç serisiyle en çok açıklayan seri, kur serisi olmaktadır. Ancak ikinci aya bakınca en fazla açıklama gücüne faiz serisi sahiptir. Yani burada faizin borç serisi üzerindeki etkisi 2. aydan sonra ortaya çıkıyor. Daha sonra onuncu aya kadar artarak devam ediyor. Portföy yatırımları üzerinde kamu kesimi borçlanma gereği ve borç serilerinden sonra en çok etkiye faiz ve kur serileri sahiptir. Diğer bir değiĢle faize ve kur, portföy yatırımlarını etki tepki analizi sonuçlarına benzer Ģekilde etkilememektedir. Enflasyon serisine bakıldığında ilk ay hariç sonraki 10 ay içerisinde en fazla açıklama gücü faiz serisine ait olduğu görülmektedir.
Tablo 12. Finansal Sektör Ġçin Varyans AyrıĢtırma Analizi
FAĠZ Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 21.51241 100.0000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 22.96669 91.23020 0.125529 4.010553 0.160092 0.016865 4.456765 3 23.83118 91.65042 0.187295 3.794044 0.148689 0.028004 4.191550 4 24.36306 88.19412 0.226513 3.630259 3.294943 0.579284 4.074880 5 24.52682 87.05324 0.386111 4.456257 3.323404 0.685562 4.095421 6 24.72326 86.48466 0.825257 4.561564 3.274431 0.823323 4.030765 7 24.84687 85.63070 1.147261 4.807869 3.526790 0.825279 4.062105 8 24.92182 85.30123 1.470395 4.791492 3.544673 0.824027 4.068185 9 24.99039 84.90826 1.852201 4.765371 3.550725 0.820694 4.102751 10 25.03220 84.70059 2.037502 4.783622 3.538985 0.822686 4.116617
LKUR Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 0.026450 6.787066 93.21293 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.043195 16.20615 81.27865 0.252686 0.144963 0.086982 2.030575 3 0.053310 20.99402 71.35390 0.278075 1.271582 0.353940 5.748485 4 0.058617 20.18616 67.11940 0.421330 2.977582 1.090282 8.205249 5 0.061410 21.33721 64.53771 0.450643 3.577159 1.671976 8.425301 6 0.062675 22.32628 62.65688 0.485306 3.982731 2.182764 8.366038
98 Tablo 12 Devamı
LKUR Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 7 0.063407 22.73227 61.22190 0.520661 4.627020 2.660288 8.237856 8 0.063740 22.92896 60.80771 0.533885 4.741229 2.830900 8.157317 9 0.064026 22.83793 60.87909 0.548651 4.702721 2.877189 8.154417 10 0.064298 22.66495 61.04712 0.546141 4.662907 2.868573 8.210314
DKKB Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 0.041805 0.615909 0.514520 98.86957 0.000000 0.000000 0.000000 2 0.046981 0.487677 0.462522 98.52802 0.017426 0.205300 0.299055 3 0.048294 1.475189 0.643678 94.78311 0.305657 2.486601 0.305768 4 0.048937 1.541544 0.679413 92.31122 1.444106 2.422602 1.601112 5 0.048952 1.542508 0.684764 92.26059 1.472036 2.422139 1.617965 6 0.049028 1.549111 0.682645 91.98031 1.721681 2.453269 1.612980 7 0.049075 1.570951 0.691181 91.80458 1.861968 2.461198 1.610122 8 0.049077 1.571174 0.692601 91.79862 1.861850 2.465188 1.610565 9 0.049098 1.570717 0.703244 91.72299 1.920435 2.471954 1.610659 10 0.049102 1.570785 0.709539 91.71385 1.923542 2.471728 1.610554
DBORC Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 0.021079 4.339401 14.66031 2.180545 78.81975 0.000000 0.000000 2 0.023765 19.93603 15.17255 1.716354 62.94714 0.166949 0.060969 3 0.024614 22.79823 16.03067 1.618273 58.86877 0.282979 0.401081 4 0.026063 20.71593 16.95731 1.876969 58.24717 1.746925 0.455692 5 0.026495 20.28750 18.31345 2.027072 56.46257 1.690735 1.218672 6 0.027245 19.30919 20.00734 2.011101 55.10560 1.746678 1.820091 7 0.027519 18.93754 21.30256 2.018643 54.09494 1.712381 1.933939 8 0.027688 18.78638 21.52379 2.015320 53.67883 1.829307 2.166376 9 0.027934 18.48322 21.27733 1.993310 53.87634 2.091853 2.277946 10 0.027953 18.48981 21.25068 2.007720 53.82679 2.148540 2.276461
DPORT Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 0.645404 0.685433 1.344437 2.860270 0.341586 94.76827 0.000000 2 0.657666 0.999782 1.332483 4.863915 1.125614 91.66996 0.008251 3 0.670162 1.097681 1.596476 6.908523 1.572723 88.81030 0.014300 4 0.676283 1.084621 2.247230 6.931792 2.166326 87.48201 0.088018 5 0.679058 1.095703 2.742513 6.875529 2.159499 86.98731 0.139442 6 0.680416 1.096445 2.875649 6.915411 2.153263 86.80727 0.151964 7 0.682115 1.123159 2.951142 6.889825 2.350843 86.52187 0.163162 8 0.682845 1.145745 2.975801 6.888318 2.423198 86.40058 0.166362 9 0.683035 1.170820 2.975656 6.888740 2.423209 86.37528 0.166299 10 0.683336 1.176378 2.994579 6.883243 2.453115 86.32652 0.166164
DENF Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 1 0.010685 0.542655 0.639982 1.972404 8.276191 0.008948 88.55982 2 0.012609 11.86553 4.803110 1.784620 9.308136 0.248951 71.98966 3 0.013427 20.68786 4.344246 1.960052 9.149633 0.321391 63.53682
Tablo 12 Devamı
DENF Serisinin Varyans AyrıĢtırma Analizi:
Dönem S.H. FAĠZ LKUR DKKBG DBORC LPORT DENF 4 0.013499 20.71658 4.463799 1.949906 9.327135 0.442467 63.10012 5 0.013592 21.65408 4.453939 1.923546 9.213067 0.436494 62.31887 6 0.013710 22.52226 4.491827 1.907843 9.319364 0.487370 61.27133 7 0.013757 22.80358 4.536263 1.974597 9.290002 0.484110 60.91145 8 0.013787 22.99327 4.622296 1.968499 9.249879 0.495413 60.67064 9 0.013810 23.02602 4.697466 1.990732 9.303665 0.501328 60.48079 10 0.013824 23.07542 4.783520 1.987464 9.285924 0.500672 60.36700
3.6.4. VAR Analizinin Güvenilirlik Testleri
VAR analizinden elde edilen sonuçların güvenilirliğinin araĢtırılması için bazı testlere baĢvurulabilir. Bu bağlamda ilk olarak VAR modelinin otokorelasyona sahip olup olmadığı araĢtırılmıĢtır. Buna göre hem reel sektör için hem de finansal sektörler için bütün köklerin birim çember içerisinde olmasından ötürü VAR modelinin durağan olduğu gösterilmektedir.
Otokorelasyon sorununa karĢılık olarak LM testi sonuçları incelenmiĢtir. Her iki sektör için elde edilen sonuçlara göre, ilk 12 dönem için Olasılık değerlerinin 0.05‟in altında kaldığı diğer bir deyiĢle otokorelasyon sorununun mevcut olmadığı görülmüĢtür.
VAR analizinin güvenilirliğine iliĢkin diğer bir analiz, kurulan modelin değiĢen varyansa sahip olup olmadığına yöneliktir. Reel sektör için elde edilen Ki-kare değerinin 4647 ve olasılık değerinin de 0,62 olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır. Finansal sektör için elde edilen Ki-kare değerinin 3626, olasılık değerinin de 0,12 olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır. Elde edilen bulgulara göre modelin değiĢen varyansa sahip olmadığını öne süren temel hipotez kabul edilmekte ve modelde değiĢen varyans sorununun mevcut olmadığı görülmektedir.
100
GENEL DEĞERLENDĠRME VE ÖNERĠLER
Bir ülkede faiz oranlarına genel olarak iki türlü müdahale söz konusudur. Ġlk olarak parasal otorite, mevcut ekonomik düzeni sürdürmek böylece, planlanan hedeflere ulaĢabilmek amacıyla faizlerde değiĢikliğe gider. Ġkincisi makroekonomik gidiĢatta planda olmayan (daha çok dıĢ kaynak kökenli) aksamaların ortaya çıkması durumunda gerçekleĢir. Yapılan çalıĢma sonucunda; faiz oranında yaĢanabilecek değiĢikliklerin diğer bir değiĢken, döviz kuru üzerinde de etkisi olduğu yönünde bulgular elde edilmiĢtir.
Bu bağlamda, faiz oranları ve döviz kurunun, makroekonomik performansı etkileyeceği tezinden hareketle; öncelikli olarak faiz oranlarını doğrudan veya dolaylı etkileyebilecek bir takım unsurların olabileceği düĢünülmüĢtür. Bu yüzden politika uygulayıcıların faiz ve döviz kurunun makroekonomik performans üzerindeki negatif etkilerini minimize etmek amacıyla baĢvurulabileceği bazı tedbirler aĢağıdaki baĢlıklar altında özetlenmiĢtir.
1. Parasal Otoritenin Güvenilirliği
Bir ekonomide, merkez bankasının güvenilir politikalar izleyebilmesi için siyasi müdahaleden ve baskıdan uzak olması gerekmektedir. Bu da ancak bağımsız bir merkez bankası anlayıĢının tesis edilmesiyle mümkün olacaktır.
Merkez bankasının öncelikli amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Birçok merkez bankası para politikası ile ilgili amaçlarını gerçekleĢtirirken faiz oranlarını kullanmaktadır. Buna uygun olarak faiz oranlarını belirler ve uygular. Ġktisadi konjonktüre uygun politikaların uygulanması tam bağımsız merkez bankasının varlığına bağlıdır. Ancak siyasi otorite zaman zaman kendi menfaatleri doğrultusunda merkez bankasının faaliyetlerine müdahale etmektedir. Siyasi müdahalelere en açık bulunan değiĢken faiz oranıdır. Bu durumun iktisadi ajanlar
tarafından algılanması halinde belirlenen faiz oranlarının kamuoyu üzerinde etkisi gerçekçi olmamaktadır. Böylece siyasi otoritenin etkisi altında güvenilirliğini yitirmiĢ merkez bankası uygulamaları kamuoyu üzerindeki inandırıcılığını kaybetmektedir. Bu durumda iktisadi ajanlar ulusal para yerine yabancı para veya para benzeri araçlara yönelmektedir. Bu da döviz kurunun yükselmesine neden olmaktadır.
2. Mali Disiplinin Sürdürülmesi
Kısaca kamusal harcamaların kamusal gelirlere denk olması olarak ifade edilen mali disiplin, bütün ekonomiler için büyük önem arz etmektedir. Parasal otorite kamu gelir-gider dengesine dikkat etmediği takdirde, daha çok borçlanma yoluna baĢvurmaktadır. Mali disipline önem vermeyen ülkeler de borçlanmanın maliyeti olan faiz oranları her defasında daha da artmaktadır. Aksine mali disiplin kamu borcunun milli gelire oranını düĢüreceği için, iktisadi birimlerin borcun sürdürülebilirliğine dair beklentileri artacak böylece faiz oranları düĢecektir.
3. Fiyat Ġstikrarının Sürdürülmesi
Enflasyonist eğilimlerin aĢırı boyutlara ulaĢması durumunda ulusal paraya olan güven kaybolmaktadır. Böyle bir durumda ulusal paranın yapması gereken iĢlevleri yabancı paralar yerine getirmektedir. Bir baĢka deyiĢle dolarizasyon olgusu meydana gelmektedir. Bu Ģekilde ulusal paranın değerinin düĢmesiyle birlikte bir yandan (yurt içi borçlanma) faiz oranları yükselirken diğer yandan dövize olan talep artmaktadır. Böylece ekonomi reel üretime dayalı yapılaĢmadan, spekülatif eğilimlerin ağır bastığı (paradan para kazanma) suni bir yapılaĢmaya kaymaktadır.
Türkiye‟de Merkez Bankasının fiyat istikrarına sağlarken kullandığı en önemli değiĢken faiz oranlarıdır. 2002 yılı 2008 arası dönemde ufak tefek sapmalar dıĢında hedeflenen enflasyon oranlarına ulaĢılmıĢtır. ġüphesiz bunun gerçekleĢmesinde
102
Merkez Bankası‟nın kararlı tutumunun büyük etkisi vardır. Ancak faiz oranları her zaman tek baĢına yeterli olamamaktadır. Faiz oranı artırımının; maliyetleri arttırdığı, ulusal parayı değerlendirdiği ve risk düzeyini arttırabileceği gerçeği ihmal edilmemelidir. Aksi takdirde yükselen faiz oranları enflasyonu düĢüreceğine daha da yükseltecektir.
4. Ödemeler Dengesine ĠliĢkin Tedbirler
Bilindiği üzere ödemeler bilançosu, bir ülkenin diğer ülkelerle yapmıĢ olduğu ekonomik iliĢkilere dayalı borç ve alacakların kaydedildiği bir tablodur. Ödemeler bilançosunun dengede olması döviz arz ve talebinin eĢit olması anlamına gelmektedir. Söz gelimi cari açık durumunda döviz talebi döviz arzını aĢmaktadır. Böylece döviz kuru değerlenmektedir.
Cari açık aĢırı boyutlara ulaĢırsa küresel yatırımcılar buna bağlı oluĢan faiz oranlarından ve döviz kurundan söz konusu ülkeden varlık talep etmeyeceklerdir. Böyle bir durumda parasal otorite, yabancı yatırımcıların ilgisini daha çok çekebilmek amacıyla faiz oranlarını artıracaktır. Artırılan faiz oranları talebi kısacaktır. Bu durum yerli tüketicilerin ve yatırımcıların daha az tüketim ve yatırım yapmalarına neden olacaktır. Böylece sürdürülemeyen cari açık tüketim ve yatırımı etkileyecektir.231
5.Bankacılık Sektörüne ĠliĢkin Tedbirler
Bankalar, bir ekonomide fon arz edenlerle fon talep edenlere aracılık yapan kuruluĢlar olarak bilinmektedir. Gerek hane halkı gerekse firmalar birikimlerini gelir elde etmek amacıyla bankalara yönlendirmektedir. Aynı Ģekilde fon gereksinimi olan kesimler de bu ihtiyaçlarını bankalara baĢvurmak suretiyle karĢılayabilmektedirler.
231 Catherine L. Mann, “Perspectives On The U.S. Current Account Deficit And Sustainability”, The
Bu bağlamda bankalar adeta ekonominin dinamosu niteliğindedir. Ancak reel üretimin az olduğu spekülatif faaliyetlerin yaygın olduğu ekonomilerde bankalar bu manada asli görevlerini yerine getirememektedir. Bunun en önemli nedeni de faiz oranlarında yaĢanan istikrarsız iniĢ ve çıkıĢlardır.
Bankaların bilançolarının bozulmasının krizler üzerindeki etkisi azımsanamayacak kadar çoktur. Kuru korumak için faiz oranlarının yükseltilmesi, bankaların borç yükünü ağırlaĢtırarak bankacılık sektörünü krize sürüklemektedir.232 Bu Ģekilde ortaya çıkan krizler hem geliĢmiĢ, hem de geliĢmekte olan ülkelerin ekonomileri üzerinde ağır tahribatlar meydana getirebilmektedir. Kriz sonrası birçok