V.- VI.- VII. Beş Yıllık Kalkınma Planları

V. Beş Yıllık Kalkınma Planı (V.BYKP) 1985-1989 yıllarını kapsamaktadır.

Enerji darboğazlarının aşılabilmesi için kısa dönemde düşük kalorili linyite dayalı termik santrallere, uzun dönemde ise hidrolik kaynaklara ağırlık verilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Enerji darboğazından çıkış için artan enerji talebinin birincil enerji kaynaklarıyla karşılanmasına çalışılması, işletilebilir kaynakların devreye sokulması ve yapılacak yatırımların zamanında bitirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Elektrik üretimi, sanayi ve tarım sektörlerinde jeotermal enerji kullanımının teşvik edilmesi ve kalkınmada öncelikli bölgelerde ek teşvikler uygulanması gerektiği ifade edilmiştir. Enerji sektörü ekonomik gelişmeyi destekleyen bir yapıda olmalıdır. Plan

204 IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, (Erişim) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/6/plan4.pdf, 03.01.2014.

122 döneminde enerji tüketiminin özellikle de elektrik enerjisi tüketiminin artacağı yönünde bir beklenti söz konusu olmuştur. V.BYKP’nda enerji hammaddeleriyle ilgili arama faaliyetlerinde kamu dışı kaynaklardan da yararlanılacağı yani özel sektör ve yabancı sermeye girişimlerine destek verileceği belirtilmiştir.

Geçmiş planlarda yapımına başlanmış olan termik ve hidroelektrik santrallerin V. Plan döneminde tamamlanması durumunda elektrik enerjisi darboğazından çıkılacağı öngörülmüştür. Aynı zamanda bu şekilde elektrik kesinti ve kısıtlarının da kaldırılabileceği şeklinde bir ifade yer almaktadır. Sektöre yapılan yatırımlarda üretim tesislerine yüksek pay ayrılacağı, iletim ve dağıtım tesislerinin ise üretilen enerjiyi teknolojinin gereği olarak kayıp sınırları içinde tüketim noktalarına eriştirecek bir seviyeye getirilmesinin sağlanacağı ifade edilmiştir.

Türkiye’nin en büyük hidroelektrik tesisi olan Atatürk Barajı’nın yapımına devam edileceği, Karakaya ve Altınkaya Hidroelektrik Santralleri ile Afşin-Elbistan Termik Santralinin bütün üniteleriyle işletmeye alınması gerekliliği de V.BYKP’nda yer almıştır.

Elektrik enerjisinde üretim, dağıtım ve tüketim kayıpları optimum çözümlerle ve yeni teknolojik imkanlarla azaltılmalıdır. V. Plan döneminde projelerin gecikmesi ve mevsim şartlarının olumsuz etkilerinin neden olabileceği elektrik enerjisi açıklarının karşılanabilmesi için ithal yakıtlı santrallerin kurulmasına çalışılacağı, elektrik enerjisinin kalitesini geliştirmek amacıyla gereken tedbirlerin alınacağı, üretimde küçük su kaynaklarından mümkün olduğunca faydalanılacağı, komşu ülkelerle elektrik enerjisi bağlantıları sağlanacağı ve V. Plan dönemi sonunda elektriksiz köy kalmayacağı belirtilmiştir. Plan çerçevesinde enerjinin kullanımında birincil kaynakların ithal edilmesi yönünde karar alınmış, yerli ve yabancı yatırımcıların tekliflerinin değerlendirilebileceği belirtilmiştir. ²⁰⁵

205 V. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, (Erişim)

http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/5/plan5.pdf, 03.01.2014.

123 VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı (VI.BYKP) 1990-1994 arası yılları kapsamaktadır. Elektrik enerjisi sektöründe kamunun finansman yükünü hafifletmek amacıyla yatırımlarda özel kesimin payının arttırılmasının ve sektörde kamu ile özel sektör firmalarının birlikte faaliyet göstermelerinin önünü açacak bir yapılaşmaya gidileceği belirtilmiştir.

V. Plan döneminde önemli ölçüde güç ve üretim kapasitesi oluşturulduğundan VI. Plan döneminde yatırım artışının daha düşük olması fakat iletim ve dağıtıma yönelik yatırımların artması öngörülmüştür. Elektrik üretim, iletim, dağıtım tesislerine yatırım yapılırken yeterli yedek ve güvenilir bir sistem amaçlanmıştır.

Atatürk Hidroelektrik Santrali’nin ve ithal kömüre dayalı bir termik santralin işletmeye alınacağı ve elektrik üretim, iletim, dağıtım tesislerine yönelik yatırımların yeterli yedekle, güvenilir şekilde planlanacağı belirtilmiştir. Elektrik enerjisi sektöründe kullanıcılara yeterli, kaliteli, ucuz, güvenilir, sürekli enerji sunulmalıdır.

Kamu kesiminin finansman yükünü hafifletmek amacıyla özel kesimin yatırımlardaki payının özendirmelerle arttırılmaya çalışılacağı ve özelleştirme çalışmalarının sürdürüleceği yönünde bir ifadeye yer verilmiştir. VI. Plan döneminde özel kesim ve kamu kesiminin elektrik sektöründe birlikte faaliyette bulunmasına çalışılacağı, elektrik sektöründe yatırımların büyük ölçüde ülke imkanlarıyla gerçekleştirilebilmesi için sektörde uzun vadeli yatırımların planlanacağı belirtilmiştir. Elektrik santrallerinin kapasite kullanım oranlarının arttırılması planlanmış ve bu çerçevede yabancı ülkelerle elektrik alışverişinin arttırılması gerektiği ifade edilmiştir.

Hidroelektrik santrallerinin neden olduğu sosyo-ekonomik ve ekolojik değişimler belirlenerek olumsuz etkilerinin azaltılmaya çalışılması hedeflenmiştir.

Elektrik üretim, iletim, dağıtım maliyetlerinin düşürülmesi için tedbirler alınacağı, enerji tasarrufunun teşvik edileceği, çevre dengesinin korunmasına dikkat edileceği,

124 nükleer enerji teknolojisine geçiş için çalışmalara başlanacağı ifade edilmiştir. VI.

Plan çerçevesinde ilk defa özelleştirme kavramına değinilmiş, yeniden yapılanma çalışmalarında özel sektörün katılımının teşvik edileceği belirtilmiştir. 1988 yılı sonuna gelindiğinde Türkiye’de elektriksiz köy kalmadığı şeklinde bir ifade de planda yerini bulmuştur. ²⁰⁶

VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (VII.BYKP) 1996-2000 yılları arası dönemi kapsamaktadır. VII. Planda elektrik talebinin yıllar itibariyle artış gösterdiği ve talebin kesintisiz şekilde karşılanabilmesi için yatırımlarda süreklilik sağlanması gerektiği belirtilmiştir. Elektrik talebi beklenen düzeyde gerçekleşmediğinden ve üretimde hidroelektrik santrallerine ağırlık verildiğinden linyit talebinde beklenen artış gerçekleşmemiş ve kapasite kullanım oranları düşük gerçekleşmiştir.

Özelleştirme çalışmaları ve özel kesimden beklenen faydanın sağlanamaması, kamu yatırımlarının düşük tutulması nedenleriyle yatırımlar planlı şekilde sürdürülemeyerek elektrik açığı riskine neden olmuştur. Sektörde dağıtım hatları ve şebekelerdeki kayıp ve kaçaklar elektrik arzında yetersizliğe neden olmuştur.

Sektörde kamu ve özel kesimin birlikte faaliyette bulunabileceği yapı oluşturulamamış, YİD modelinde enerji alım ve fiyat garantisi ile gerçekleştirilen santral projeleri nedeniyle rekabetin ve serbest piyasa ekonomisinin geçerli olacağı sistemin kurulması zorlaşmıştır. 3096 sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı Ve Ticareti İle Görevlendirilmesi Hakkında Kanun çerçevesinde dağıtım şirketleriyle yapılan sözleşmelerde yeni yatırımların kim tarafından ve ne şekilde gerçekleştirileceği belli olmadığından özel şirketlere devredilmiş bölgelerde yatırımlar kamu tarafından gerçekleştirilmiştir.

Diğer planlarda yer aldığı gibi elektrik enerjisi yatırımlarının hızla artan talebe cevap verecek düzeyde olması gerektiği ifadesi bu planda da yerini bulmuştur.

206 VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, (Erişim) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/4/plan6.pdf, 03.01.2014.

125 VII. Plan döneminde yeni santral projelerine başlanması, şebekelerin iyileştirilmesi, kayıp ve kaçakların azaltılması planlanmış ve bu nedenle dağıtım ve şebeke yatırımlarına önem verilmesi gerektiği belirtilmiştir. Kesintisiz, ucuz elektrik sağlanabilmesi için planlı yatırımlara ihtiyaç olduğundan kamu yatırımlarının istikrarlı yürütülmesi gerektiği, yerli ve yabancı finansman olanaklarının arttırılması için özel sektör yatırımcılarına uygun ortam sağlanması gerektiği ve sektörde tüketici haklarının korunarak rekabetçi yapı oluşturulması gerektiği ifade edilmiştir. Planda sektöre özel sektör katılımının yükseltilmesi ve bunun için gereken yasal ve kurumsal düzenlemelerin yapılması amaçlanmıştır. ²⁰⁷