2.5. ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA YENİDEN YAPILANMA
1980’lerde kültürel, teknolojik ve ekonomik değişimlerle birlikte elektrik sektörünün dikey bütünleşik yapısı sorgulanmaya başlamıştır. Bu noktada, elektrik enerjisi piyasasında üretim, iletim, dağıtım, arz aşamalarındaki dikey bütünleşik yapının değiştirilmesi için sektörün yeniden yapılandırılması gündeme gelmiştir.
1994 yılına kadar kamu tekelinde dikey bütünleşik yapıda olan elektrik enerjisi piyasası üretim ve iletimle dağıtımın ayrılmasıyla dönüşüm sürecine girmiştir. 2001 yılında EPK ile kamu tekelinde dikey bütünleşik yapıdan dikine ayrıştırılmış serbestleşmiş elektrik enerjisi piyasasına geçildi. Bu ayrıştırma ile elektrik piyasasının bir kısmı rekabete açılmış, rekabete açılmayan iletim ve dağıtım
88 İ. Kulalı, Elektrik Sektöründe Özelleştirme ve Türkiye Uygulaması, Uzmanlık Tezi, Ankara, Devlet Planlama Teşkilatı, Ağustos, 1997, s. 13-14.
89 Yakup Gönen, “Elektrik Piyasası Faaliyetlerinin Kamu Hizmeti Niteliğine İlişkin Bir Değerlendirme”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı 2, 2010, s. 8.
55 faaliyetleri ise sıkı regülasyona tabi tutulmuştur.90 Dikey bütünleşik yapı yerine rekabetçi bir elektrik piyasası arayışları temelde, üretimdeki teknolojik gelişmeler ve elektrik arz fiyatının düzenlenmesi ile ilgili başarısızlık neticesinde gündeme gelmiştir. Uluslararası finansal kuruluşların borç verdikleri ülkelere yapısal reform yapmaları konusundaki baskıları da elektrik sektöründeki yapısal değişim nedenleri arasında yer almaktadır. Üretim, iletim, dağıtım, arz aşamalarının birden fazla firmanın hizmet sunabileceği şekilde ayrıştırılması ve rekabet ortamının sağlanması sektörün yeniden yapılandırılması ile mümkün olmaktadır. Dikey bütünleşik yapının ayrıştırılması ile rekabet ortamı sağlanmakta, etkinlik artmakta, elektrik hizmetinin kapsamını artmakta, piyasa başarısızlığı nedenlerine ilişkin düzenleyici müdahaleler yapılmakta ve fayda sağlanmış olmaktadır. Ancak bu süreçte dikkat edilmesi gereken nokta yeniden yapılandırma sırasında ortaya çıkabilecek problemlerin tüketicilere yansıtılmaması ve tüketicilerin hizmetten etkin şekilde yararlanmalarının sağlanmasıdır. Serbest piyasa modeline geçilmesi ile TEAŞ kendi içinde ayrışmış üretim, iletim ve dağıtım aşamaları birbirinden ayrılmıştır.
Aşağıda yer alan Şekil 2’de elektrik sektörünün üretim aşamasından tüketiciye ulaşana kadarki aşamaları genel olarak doğal tekel ya da rekabetçi yapılarıyla gösterilmektedir. Şekilde de görüldüğü gibi üretim aşaması rekabete açık yapısı nedeniyle birden fazla üreticiyi barındırabilmektedir.
90 Çağlar Özel, Özcan Büyüktanır, Elektrik Piyasalarında Elektrik Sağlama Amaçlı Sözleşmeler, (Erişim)
http://journal.yasar.edu.tr/wp-content/uploads/2014/01/27-%C3%96ZELB%C3%9CY%C3%9CKTANIR-%C3%96ZEL.pdf, 25.07.21014, s. 2075.
56 Gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında belirgin sektörel farklılıklar olduğundan yeniden yapılanma nedenleri de değişmektedir. Gelişmiş ülkelerde reel elektrik fiyatlarının artması nedeniyle sektör performansı kötüleşmiş ve yeniden yapılanma ihtiyacı doğmuştur. Az gelişmiş ülkelerdeki yetersiz yatırım kapasitesi, yetersiz ve kalitesiz hizmet sunumu, düşük emek verimliliği, fiyatların maliyetleri karşılamayan düzeyi nedeniyle ortaya çıkan kötü sektör performansı ciddi aksaklıklara neden olmuştur. Gelişmiş ülkelerde meydana gelen değişimler, az gelişmiş ülkelere yeniden yapılanma aşamasında örnek olmuştur.
Ülkelerin gelir elde etme ihtiyacı neticesinde kamu mülkiyetindeki varlıkları özelleştirmesi, elektrik sektörüne sağlanan sübvansiyonların başka alanlara kaydırılması yeniden yapılanma arayışları neticesinde atılan adımlardır. Ayrıca yeniden yapılanma ihtiyacıyla yapılan reformlar; ekonomik performansı arttıracak, tüketicilere üretim ve arzın marjinal maliyetine göre ödeme yaptırdığından kaynaklar daha etkin kullanılacak, özelleştirmeler kar güdüsü doğurduğundan girdiler daha etkin kullanılarak aynı üretim elde edilmeye çalışılacak, özel sektörün rekabeti üretim maliyetlerini düşürecek ve kar amaçlı üretim yapan işletmeler, bürokratik çıkarların olabileceği kamu işletmelerinden daha etkin üretim yapacaktır. Aynı zamanda tüketicilerin elektrik talebinin artması da bir yeniden yapılanma nedenidir.
ŞEKİL 2: ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA REKABET
ÜRETİM AŞAMASI (Rekabete açıktır..)
İLETİM VE DAĞITIM AŞAMASI (Doğal tekel niteliği taşımakla birlikte dağıtım aşaması rekabete tamamen açıktır ve kendi
bölgelerinde faaliyet gösteren firmalar vardır.)
ARZ AŞAMASI (Rekabete açıktır.)
TÜKETİM AŞAMASI
57 Elektrik sektöründe reformlarda hukuki çerçeve oluşturulması, bağımsız düzenleyici kurumlar kurulması, kurumsal yönetişim ilkelerinin uygulanması, faaliyet ve hesapların ayrıştırılması, maliyet esaslı tarifelerin uygulanması, gereken teknik altyapının kurulması, başarılı özelleştirmelerin yapılması temel aşamalar olarak belirtilebilir. Ancak yeniden yapılandırma çalışmalarında yapılan reformlardan tüketicilerin fayda sağlayabilmesi için yapılacak idari düzenlemeler ışığında piyasa şeffaf, rekabete açık, kaliteli ve ucuz elektrik üretim, iletim, dağıtım, satış hizmetlerini sağlayabilecek yapıda olmalıdır. 91
2.5.1. Elektrik Enerjisi Piyasasında Yeniden Yapılanmada Karşılaşılan Sorunlar
Elektrik enerjisi piyasasında fiyatların nasıl ayarlanacağı, fiyatların iletim aşamasını kapsayıp kapsamayacağı, kapasite ile ilgili ek ödeme yapılıp yapılmayacağı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Serbestleşmiş enerji piyasası açısından ABD’de uygulanan marjinal maliyete dayalı fiyatlandırmanın en uygun yapı olduğu söylenmekle birlikte, Avrupa’da iletim fiyatlarının daha az karmaşık olduğu daha az sayıda kapasite piyasası olduğu da ifade edilmektedir. Fiyat tabanlı sistemin doğru kapasite elde edilmesi açısından kapasite piyasasından daha doğru bir yaklaşım olacağı ifade edilmektedir. Elektrik enerjisi kapasitesinin yeterli düzeyde olacak şekilde iyi tasarlanmış olması gerekmektedir. Bu doğrultuda yapılacak reformların atıl üretim kapasitesini önleyeceği, sermaye yoğun üretim tesislerini ortadan kaldıracağı, gerçek zamanlı fiyatlama yapılabilmesine olanak sağlayacağı ifade edilmektedir.
91 EPDK, Dünyada ve Türkiye’de Enerji Piyasası Reformları, (Erişim) http://www.epdk.org.tr/documents/strateji/rapor_yayin/piyasa_gelisim_raporu/Sgb_Rapor_Yayin_Du nyada_Turkiyede_Enerji_Piyasasi_Reformlari.pdf, 18.06.2013, s. 10.
58 Yeniden yapılanma sürecinde yalnızca elektrik üretimine odaklanıldığı ve iletim sisteminin kamu malı niteliğinin ve teşvik politikalarının ihmal edildiği söylenmektedir. Örneğin elektrik iletiminde bir üretim biriminin devre dışı kalması kimi tüketicilerin elektrik kesintisi yaşamasına ve hizmetten mahrum kalmasına neden olacaktır. İletim sisteminde herhangi bir problem olması piyasadaki diğer katılımcıları da etkileyeceğinden iletim sistemi kamu hizmeti gibi kabul edilebilir.
Yapay piyasa kurumları nedeniyle kötüye kullanımlar ve manipülasyon durumları ortaya çıkmıştır. Düzenlemelerin ağır olduğu perakende piyasasının aksine toptan satış piyasası oldukça serbesttir ancak bu serbestlik kötüye kullanılmıştır.
İletim talebinin yüksek olduğu dönemlerde satıcıların piyasa gücünü kötüye kullanmaları, kapasitenin talebi karşılamada yetersiz kalması, tüketicilerin fiyat artışlarını karşılayamaması gibi nedenlerle yeniden yapılanma sonucu gerçekleşen reformlar etkili olmamıştır.
Elektrik piyasalarında üreticilerin piyasa fiyatlarını etkileyebilme gücünün diğer piyasalara kıyasla daha fazla olması toptan piyasalardaki fiyat dalgalanmalarının artmasına neden olmakta ve reformun olumlu etkilerinin nihai tüketicilere yansımasını engellemektedir. Tedarikçilerin yüksek dalgalanmalı toptan piyasasından toptan fiyatlarla enerji alıp, dalgalanmaları kabul etmeyen tüketicilere istikrarlı perakende fiyatından satış yapmak zorunda kalmaları rekabete açık bir ortamdaki riskin önemli sonuçlarıdır.92
Kırsal bölgede yaşayan ve siyaseti politikalarını değiştirme konusunda etkileyemeyen insanlar nedeniyle kırsal kesimde elektrifikasyon yeterli düzeyde sağlanamamaktadır. Ancak enerji sektörü siyasi iktidarı sektör reformu konusunda etkileyebilmektedir. Buradan net bir şekilde görülmektedir ki çıkar gruplarının
92 İzak Atiyas, Elektrik Sektöründe Serbestleşme ve Düzenleyici Reform, İstanbul, TESEV Yayınları, 2006, s. 31-32.
59 yönlendirmeleri, baskıları da söz konusu reformların başarısız olmasına neden olabilmektedir.
2.6. ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA ÖZELLEŞTİRME,