I.- II.- III.- IV. Beş Yıllık Kalkınma Planları

3.3.1. Türkiye’de Beş Yıllık Kalkınma Planlarında Elektrik Enerjisi

Bu başlık altında kalkınma planlarında yer alan elektrik enerjisi ile ilgili saptamalara, gerekliliklere yer verilecektir. Kalkınma planları gruplandırılarak anlatılacaktır.

3.3.1.1. I.- II.- III.- IV. Beş Yıllık Kalkınma Planları

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (I.BYKP) 1963-1967 yılları arası dönemi kapsamaktadır. Planda Türkiye’deki hidrolik enerji potansiyelinin fazla olduğu, bu kaynaktan daha çok yararlanılması gerektiği, elektrik enerjisi tesislerinin daha ekonomik işletilmesi gerektiği belirtilmiştir. O tarihlerde Türkiye nüfusunun

%30,5’inin elektrik enerjisinden faydalanmakta, 67 il merkezinde, 420 ilçe ve bucakta, 182 köyde elektrik tesisatı bulunmaktadır. İki büyük enterkonnekte sistem, birkaç bölgesel sistem kurulmuş, geri kalan yerler dizel santraller ile beslenmiştir.

Programda, kendi elektriğini üretenlerin dışında elektrik tesislerinin çok az bir kısmı özel sektörce olmak üzere çoğunun kamu kesimince kurulup işletildiği ifade edilmiştir. Aynı zamanda yeni santrallerin kurulması, iletim, dağıtım hatlarının ve dağıtım şebekelerinin kurulması, bakımlarının yapılması, genişletilmesi amacıyla yatırım yapılmasına karar verilmiştir. Programda elektrik işlerinin tek elden yürütülmesi için Türkiye Elektrik Kurumu’nun kurulmasına, etüd ve proje işlerinin

119 hızlandırılmasına, elektrikten alınan vergilerin basitleştirilmesine, sisteme bağlı çalışmayan santrallerin TEK’e verilmesine karar verilmiştir. ²⁰¹

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (II.BYKP) 1968-1972 yıllarını kapsamaktadır. Planda elektrik enerjisi talebinin karşılanması konusunda darboğaz olmaması için üretim, iletim, dağıtım imkanlarının mevcut talepten daha fazla olacak şekilde genişletilmesi, enterkonnekte şebekelerin geliştirilmesi, su kaynaklarının geliştirilmesi ilkeleri benimsenmiştir.

Birinci plan dönemindeki ve ondan önceki uygulamaların üretim, iletim, dağıtım tesisleri arasında yatırım dengesizliğine neden olduğu ve tıkanıklıklar yarattığı ifade edilmiştir. Elektrik sektörünün düzensiz vergi ve faizler, işletmelerdeki idari ve mali güçlükler, ekonomik standartlar konularında eksikliklerle karşı karşıya olduğu, elektrik enerjisi sıkıntıları sanayileşmeyi engellediğinden bu sorunun önüne geçilmesi gerektiği belirtilmiştir. Nükleer enerji santrallerinin kurulması için gerekli imkanların araştırılmasına karar verilmiştir. ²⁰²

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (III.BYKP) 1973-1977 yılları arası dönemi kapsamaktadır. Planda elektrik enerjisi üretimi sanayileşmenin ve uygar hayatın başlıca göstergesi olarak tanımlanmıştır. Ancak elektrik enerjisi üretim tesislerindeki gecikmeler enerji talebinin karşılanması konusunda ciddi darboğaz yaratmış ve hızlı şehirleşme, sanayi kesiminin talebinin artması gibi nedenler elektrik üretimini zorlaştırmıştır. Elektrik enerjisinin ucuz, düzenli ve yeterli miktarda sağlanması gerekmektedir.

201 I. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, (Erişim) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/9/plan1.pdf, 03.01.2014, s. 379-383.

202 II. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, sayfa 558-560, (Erişim) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/8/plan2.pdf, 03.01.2014, s. 558-560

120 Plan hedefleri doğrultusunda, elektrik enerjisinin üretim kaynaklarına göre dağılımının yıllar itibariyle değişim gösterdiği ancak hidroelektrik enerjinin toplam üretim içindeki payının değişmediği bu alanda plan hedeflerinin gerçekleşmediği belirtilmiştir. Hızlı sanayileşme nedeniyle elektrik enerjisi tüketiminin hızla artması beklendiğinden kaynakların rasyonel kullanımının sağlanması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Gelecek yıllarda enerji darboğazlarının olmaması açısından enerji yatırımları hızlı sanayileşmenin gereklerini karşılayacak biçimde saptanmıştır.

Hidroelektrik ve termik santrallerin kurulması, mevcut kapasitenin genişletilmesi, iletim ve dağıtım şebekelerinin geliştirilmesi şeklindeki yatırımlara öncelik tanınmıştır. Diğer taraftan II.BYKP’nda yer verilen nükleer enerji santralleri kurulması için araştırma yapılması kararına III.BYKP kapsamında da yer verilmiş, enerji gereklerini karşılayabilmek açısından nükleer teknolojiye girişin sağlanması yararlı görülmüştür. 1971 sonu itibariyle enterkonnekte sistemde 20 hidroelektrik, 7 termik olmak üzere 27 bölge santralinin 23’ü TEK, 3’ü Çukurova Elektrik A.Ş., 1’i de Kepez A.Ş. tarafından işletilmiştir. ²⁰³

III.BYKP döneminde ekonominin ihtiyacı olan enerji, özellikle elektrik enerjisi, zamanında ve yeterli düzeyde karşılanamamış ve önemli bir darboğaz ortaya çıkmıştır. Planlı dönem boyunca kalkınmanın ihtiyaç duyduğu düzeyde ve kalitede enerji sağlanamamış ve öngörülen hedeflere ulaşılamadığından özellikle elektrik enerjisi sektörü ülke ekonomisinde darboğaz yaratır hale gelmiştir.

İlk iki plan döneminde %63 ve %92 düzeylerinde gerçekleşen elektrik enerjisi yatırımları, üçüncü plan döneminde %90 düzeyinde gerçekleşmiş fakat parasal anlamdaki bu yatırım gerçekleşmelerine fiziki düzeyde ulaşılamamıştır.

Sermaye yoğun yapıdaki elektrik enerjisi sektöründe yüksek talep artışlarının karşılanabilmesi için yatırım faaliyetinin giderek artan şekilde sürdürülmesi

203 III. Beş Yıllık Kalkınma Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı, (Erişim) http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Kalknma%20Planlar/Attachments/7/plan3.pdf, 03.01.2014.

121 gereklidir. Elektrik enerjisi sektörünün karşılaştığı sorunların nedeni genelde yatırımlar olmakla birlikte parasal gereklilikler zamanında karşılanamamıştır.

III.BYKP döneminde yapılmaya başlanmış olan elektrik enerjisi santrallerinde gecikmeler yaşanmış ve bu nedenle IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı (IV.BYKP) döneminde (1979-1983) elektrik enerjisi talebi yedeksiz karşılanmıştır.

IV.BYKP döneminde elektrik üretiminde, ısınma ve ısıtmada önemli yere sahip olan linyit yataklarının kamu eliyle işletilmesi kararlaştırılmıştır. TEK ve EİEİ kuruluş yasalarında gereken düzenlemeler yapılarak EİEİ’nin bağımsız bir enerji araştırma ve projelendirme kurumu haline getirilmesinin hedeflendiği, TEK yasası doğrultusunda, elektrik enerjisi üretiminin tüm nüfusun elektriğe kavuşabilmesi için bir kamu hizmeti şeklinde yürütülmesi gerektiği ifade edilmiştir. Tüm ülke düzeyinde, elektrik enerjisinin üretime dönük kullanımının yaygınlaştırılması gerektiği, elektrik enerjisinin petrole bağlılık oranının düşürülmesi, su ve kömür kaynaklarının değerlenmesi için yapılacak yatımlara öncelik verilmesi kararlaştırılmıştır. ²⁰⁴