Dr. Yaşar AKÇİN
Nuriye Halit Çebi Özel Eğitim Meslek Lisesi, Ordu, Türkiye Email:akcinyasar@gmail.com
Özet
Fındık (Corylus L.) bitkisi Betulaceae familyasına ait bir bitkidir. Cins ülkemizde C. avellana L., C.
colurna L. ve C. maxima Mill. türleri ile temsil edilmektedir. Corylus avellana türünün Türkiye’de 20 farklı
standart fındık çeşidi bulunmaktadır. Bitkilere ait çeşitlerin morfolojik, genetik yapılarının incelenmesi yanında son zamanlarda çeşitlerin anatomik özelliklerinin belirlenmesi ve diğer verilerle birlikte çeşitlerin özelliklerinin tespitinde kullanılması yaygınlaşmıştır. Bu çalışmada, ülkemizde yayılış gösteren Corylus
avellana türüne ait ‘Uzunmusa’ çeşidinin yaprak yapısal özellikleri ayrıntılı şekilde incelenmiştir.
“Uzunmusa” çeşidi bilateral yaprak tipine sahiptir. 2-3 sıralı sünger parankiması ile 3 sıralı yoğun kloroplast içeren hücrelerarası boşlukları bulunmayan palizat parankiması gözlenmiştir. Mezofil içerisinde iletim demetleri düzenli olarak sıralanmış ve iletim demetlerinin çevresinde demet kınları bulunmaktadır. Büyük damar bölgelerinde çok sayıda druz kristalleri görülmüştür. Yapraklar üzerinde tek ve nadiren iki hücreli uzun ve kısa örtü tüyleri ve salgı tüyleri bulunmaktadır. Üst epidermis hücreleri dikdörtgenimsi, alt epidermis hücreleri ise dalgalı çeper yapısına sahiptir. Stomalar yaprakların sadece alt yüzeyinde bulunmaktadır ve alt yüzey için stoma indeksi hesaplanmıştır. Yapraklarda bulunan stomalar anomositik tiptedir.
Anahtar kelimeler: Corylus avellana, Fındık, Çeşit, Stoma Abstract
Hazelnut (Corylus L.) is a plant belonging to the Betulaceae family. The genus is represented by C. avellana L., C. colurna L. and C. maxima Mill. species in Turkey. Corylus avellana species has 20 different standard types of hazelnuts in Turkey. In addition to examining the morphological and genetic structures of the varieties belonging to plants, it has recently become widespread to determine the anatomical characteristics of the varieties and to determine the characteristics of the varieties together with other data. In this study, the leaf structural features of the "Uzunmusa" variety belonging to the Corylus avellana species that spread in our country were examined in detail. "Uzunmusa" variety has bilateral leaf type. 2-3 rows of sponge parenchyma and 3 rows of dense chloroplasts palisade parenchyma without intercellular spaces were observed. Within the mesophyll,vascular bundles are arranged regularly and there are bundles sheaths around the vascular bundles. Numerous druse crystals were seen in the large vein regions. There are single and rarely two-celled long and short eglandular hairs and glandular hairs on the leaves. Upper epidermis cells are rectangular, lower epidermis cells have wavy walls. The stomata are found only on the lower surface of the leaves and the stoma index has been calculated for the lower surface. Leaves have anomocytic type stoma. Key words: Corylus avellana, Hazelnut, Varietes, Stoma.
Giriş
Fındık (Corylus L.) bitkisi Betulaceae familyasına ait bir bitkidir. Corylus cinsi çok yıllık, çalı formunda bir bitkidir. Fındık Ülkemizde üç tür ile temsil edilmektedir. Bu türler C. avellana L., C. colurna L. ve C.
maxima Mill. türleridir (Güner, Aslan, Ekim, Vural, Babaç, 2012: 219). Özellikle Corylus avellana türü
meyveleri için Avrupa ve Karadeniz havzasında yaygın olarak yetiştirilmektedir. Türün Türkiye’de 20 farklı standart fındık çeşidi bulunmaktadır (Balık, Balık, Beyhan, Erdoğan, 2016; İslam, 2018:261). Betulaceae familyasına ait cinslerin anatomik özellikleri ile ilgili çeşitli çalışmalar bulunmaktadır (Hürkul, İlhan, Köroğlu, 2010; Razaz, Naqinezhad, Mahmoudi Otaghvari, Hosseinzadeh Colagar, Abbas Azimi, 2015). Uzunova (1999) Avrupa’da yayılış gösteren Corylaceae familyasına ait bazı türlerin yaprak epidermislerini incelemiştir. Avcı ve Aygün (2014) Türkiye’de yetişen 18 fındık çeşidinin stoma yoğunlukları üzerine çalışma yapmışlardır. Bitkilere ait çeşitlerin morfolojik, genetik yapılarının incelenmesi yanında son zamanlarda çeşitlerin anatomik özelliklerinin belirlenmesi ve diğer verilerle birlikte çeşitlerin özelliklerinin tespitinde kullanılması yaygınlaşmıştır. Çeşitlerin iç yapılarının belirlenmesi bu bitkilerin tanınmasına,
birbirinden ayırt edilmesine ve yapılacak diğer çalışmalara yardımcı olacaktır. Farklı cinslere ait çeşitlerin yaprak morfolojik ve anatomik özelliklerin incelenmesi üzerine çeşitli çalışmalar mevcuttur. (Klimkove, Korszun, Bykowska, 2015; Oliveira, 2018; Akçin, 2019). Bu çalışmada, ülkemizde yayılış gösteren Corylus
avellana türüne ait ‘Uzunmusa’ çeşidinin yaprak yapısal özellikleri ayrıntılı şekilde incelenmiştir.
Materyal ve Yöntem
‘Uzunmusa’ (C. avellana) çeşidine ait örnekler 2018 yılı Mayıs ayında Giresun Fındık Araştırma Enstitüsünden temin edilmiştir. Bitkilerin yaprakları %70’lik alkole konularak tespit edilmiştir. Anatomik incelemeler için örneklerin yapraklarından hem enine hem de yüzeysel kesitler alınmıştır. Kesitlerin fotoğrafları Nikon FDX-35 marka mikroskop ile çekilmiştir. Ölçümler NIS Elements Imaging Software 3.00 SP5 programı kullanılarak yapılmıştır. Ölçümlerin ortalamaları ve standart sapmaları Tablo1’de verilmiştir. Bitkilerde aynı yaştaki yapraklarının alt ve üst yüzeylerindeki 1mm²’ye düşen stoma ve epiderma hücre sayıları bulunmuş, stoma indeksi hesaplanmıştır (Meidner ve Mansfield, 1968).
Bulgular
“Uzunmusa” çeşidinde alt ve üst epidermis hücreleri tek sıralıdır. Üst epidermis hücreleri dikdörtgenimsi, alt epidermis hücreleri ise dalgalı çeper yapısına sahiptir. Yaprak mezofili bilateral tiptedir. 3 sıralı yoğun kloroplast içeren hücrelerarası boşlukları bulunmayan palizat parankiması hücreleri ile 2-3 sıralı sünger parankiması hücreleri bulunmaktadır. Sünger parankimasında hücreler arası boşluklar çok fazladır. Özellikle alt epidermise yakın olan kısımlarda bol miktarda hava boşlukları vardır. Mezofil içerisinde iletim demetleri düzenli olarak sıralanmıştır. İletim demetlerinin çevresinde demet kınları bulunmaktadır. Demetlerin olduğu bölgelerde alt epidermis ve üst epidermis içeriye doğru hafif girintiler yapmıştır ve bu yüzden yaprakların abaksiyal ve adaksiyal kısımları dalgalı yapıdadır. Orta damar bölgesinde daire şeklinde büyük bir iletim demeti bulunmaktadır. İletim demetinin dışında parankima hücreleri içinde druz kristalleri vardır. İletim demetlerinin içinde ve mezofil kısmında salgı yapılarına rastlanılmıştır (Çizelge 1, Şekil 1-8)). Stomalar yaprakların sadece alt yüzeyinde bulunmaktadır Yapraklar hipostomatik tiptedir. Stoma hücreleri 18.31±1.19 X 21.83±5.02 μm ebatlarındadır. Stoma hücreleri komşu hücrelerine göre anomositik tiptedir. Yaprakların alt yüzeyinde 1 mm²’de ortalama 225±6 stoma hücresi ve 2295±25 epidermis hücresi bulunmaktadır. Yaprakların alt yüzeyi için stoma indeksi 8,92 olarak bulunmuştur (Çizelge 2, Şekil 9-10). Epidermis hücreleri üzerinde tek hücreli uzun ve kısa örtü tüyleri bulunmaktadır. Nadiren iki hücreli örtü tüylerine de rastlanılmaktadır. Salgı tüyleri sapsız veya çok kısa saplı yapıdadır (Şekil 11-14).
Çizelge 1. ‘Uzunmusa’ çeşidinin yaprak anatomik özellikleri. En/Çap (ortalama ± Std.
sp)
Boy (ortalama ± Std. sp)
Üst epidermis hücresi 8.86 ± 3.57 13.98 ± 6.64
Palizat parankiması hücresi 5.81 ± 1.77 24.05 ± 6.64
Sünger parankiması hücresi 11.15 ± 0.82 -
Çizelge 2. Uzunmusa çeşidinin yaprak üst ve alt yüzeylerinin stoma ve epidermis hücrelerinin özellikleri. Yaprak üst yüzey
Ortalama
Yaprak alt yüzey Ortalama
Stoma hücre sayısı (1 mm²) - 225±6
Epidermis hücre sayısı 2985±30 2295±25
Stoma hücreleri en (μm) - 18.31±1.19
Stoma hücreleri boy (μm) - 21.83±5.02
Stoma indeksi 8,92
Şekil 1-8. Uzunmusa fındığının yaprak özellikleri. 1-5. Yaprak enine kesit, 6-7. Yaprak orta damar, 8. Druz kristali. üe. üst epidermis, ae. alt epidermis, pp. palizat parankiması, sp. sünger parankiması, sk.Sklerankima hücresi, d. druz kristali, id. İletim demeti.
Şekil 9-14. Uzunmusa fındığının yaprak özellikleri. 9. Yaprak üst yüzey, 10. Yaprak alt yüzey, 11-14. Örtü ve salgı tüyleri. üe. üst epidermis, ae. alt epidermis, s. Stoma, öt. Örtü tüyü, st. Salgı tüyü.
Tartışma ve Sonuç
Bu çalışma ile “Uzunmusa” çeşidinin bazı yaprak anatomik özellikleri ayrıntılı şekilde ortaya konulmuştur. İncelediğimiz “Uzunmusa” fındık çeşidi ordu ili yöresinde yetişmekte olup meyveleri iri, dolgun ve ince kabuklu bir çeşittir. İnce kabuklu ve dolgun içli olduğu için randımanı yüksektir. Çıtlak meyve sayısı fazladır. Orta derecede verimli ve meyveleri lezzetlidir. Bu çeşit hastalıklara ve ilkbahar geç donlarına duyarlıdır. “Uzunmusa” çeşidinde meyvelerin protein ve yağ oranı yüksektir (Köksal, 2002: 81). Çeşidin yaprak yapısına baktığımızda yaprakların dorsiventral tipte olduğu belirlenmiştir. Corylus avellana türünün “karafındık” çeşidi ile yapılan çalışmada da yaprakların dorsiventral tipte olduğu tespit edilmiştir (Akçin, 2019). “Uzunmusa “çeşidinde mezofil tabakası 3 sıralı yoğun kloroplast içeren hücrelerarası boşlukları bulunmayan palizat parankiması ile 2-3 sıralı sünger parankimasından oluşurken, “Karafındık çeşidinde palizat parankiması sıra sayısı 3-4 iken sünger parankiması 2-3 sıra hücre tabakasından oluşmaktadır (Akçin, 2019:142).
Metcalfe ve Chalk, (1979) fındığın dahil olduğu Betulaceae familyasında musilaj içeren salgı yapılarının bulunduğunu belirtmişlerdir. İncelediğimiz yapraklarda da özellikle iletim demetlerinde ve mezofil yapısında salgı içeren hücrelere rastlanmıştır. Ayrıca yapraklarda özellikle orta damar bölgelerinde druz kristalleri görülmüştür (Akçin (2019:142) “Karafındık çeşidinde de druz kristallerinin bulunduğunu belirtmiştir. Betulaceae familyasında anomositik tip stoma olduğunu belirtilmiştir (Watson ve Dallwitz, 1991) Akçin (2019:142) “Karafındık” çeşidinde genellikle anomositik tip stomalara rastlanmakla beraber parasitik tip stomalarında görüldüğünü ifade etmiştir. İncelediğimiz “Uzunmusa” çeşidinde sadece anomositik stomalara rastlanmıştır ve stomalar yaprakların sadece alt yüzeylerinde bulunmaktadır. Yapılan
çalışmalarda Betulaceae ve Corylaceae familyalarında yaprakların genelde hipostomatik olduğu bazı türlerde de amfistomatik yaprakların bulunduğu bildirilmiştir. (Razaz ve diğerleri, 2015:46-48; Yıldız, 2016:50-54). İncelediğimiz fındık çeşidinde alt yüzeyinde stoma indeksi 8.92 olarak bulunmuştur. Fındık kültivarları ile yapılan çalışma da çeşitlerde stoma indeksi bakımından belirgin farklar bulunduğu belirtilmiştir (Avcı ve Aygün, 2014:) “Karafındık ile yapılan çalışmada da stoma indeksi 7.06 olarak tespit edilmiştir (Akçin, 2019:142). Bu çalışma ile “Uzunmusa” çeşidinin bazı yaprak anatomik özellikleri ayrıntılı şekilde ortaya konulmuş ve çalışmanın fındık çeşitlerinin yapısal özelliklerinin belirlenmesi üzerine yapılacak yeni çalışmalara ışık tutacağı düşünülmektedir.
Kaynaklar
Akçin, Y. (2019). ‘Karafındık’ çeşidinin (Corylus avellana L.) bazı yaprak özellikleri. Akademik Ziraat
Dergisi, 8, 141-144
Avcı, N. ve Aygün, A. (2014). Determination of Stomatal Density and Distribution on Leaves of Turkish Hazelnut (Corylus avellana L.) Cultivars. Tarım Bilimleri Dergisi, 454-459.
Balık, H. İ., Balık, S. K., Beyhan, N. ve Erdoğan, V. (2016). Fındık Çeşitleri. Klasman Matbaacılık, Trabzon, 96 s.
Çağlar, S., Sütyemez, M., Bayazit, S., 2004. Seçilmiş bazı ceviz (Juglans regia) tiplerinin stoma yoğunlukları. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17(2), 169-174.
Güner, A., Aslan S., Ekim T., Vural, M. ve Babaç, M.T. (Eds). (2012). Turkish Plant List. Istanbul, Turkey:
Nezahat Gökyiğit Botanical Garden and Flora Research
Hürkul, M., İlhan, M. ve Köroğlu, A. (2010). Aktarlarda satılan huş ağacı yaprağı (Betulae folium): etnobotanik veriler; morfolojik ve anatomik çalışmalar. Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi, 39 (4), 275- 290.
İslam, A. (2018). Hazelnut culture in Turkey. Akademik Ziraat Dergisi 7(2), 259–266. doi:10.29278/azd.476665.
Klimko,M., Korszun, S. ve Bykowska, J. (2015). Comparative morphology and anatomy of the leaves of Ginkgo biloba L. cultivars. Acta Scientiarum Polonorum Hortorum Cultus, 14(4),169-189.
Köksal, İ. (2002). Türk Fındık çeşitleri. Fındık Tanıtım Grubu yayınları, Ankara, 136 s. Meidner, H. ve Mansfield, T.A. (1968). Physiology of stomata. London: McGraw Hill
Metcalfe, C.R. ve Chalk, L. (1979). Anatomy of the Dicotyledons. Vol. 1. Oxford University Press, 276 pp. Oliveiraa, I., Meyerb, A., Afonsoa, S. ve Gonçalves, B. (2018). Compared leaf anatomy and water relations
of commercial and traditional Prunus dulcis (Mill.) cultivars under rainfed conditions. Scientia
Horticulturae 229, 226–232.
Razaz, M., Naqinezhad, A., Mahmoudi Otaghvari, A., Hosseinzadeh Colagar, A. ve Abbas Azimi, R. (2015). Comparative Anatomy of Carpinus orientalis Mill. (Betulaceae) Populations in Iran. Journal of Genetic
Resources, 1(1), 45-54.
Uzunova, K. R. (1999). A comparative study of leaf epidermis in European Corylaceae. Feddes Repert. 110(3), 209-218.
Watson, L. ve Dallwitz, M.J. (1991). The families of Angiosperm: Automated descriptions, with interactive identification and information. Australian Systematic Botany, 4, 681- 695.
Yıldız, U. (2016). Ordu Ve Çevresinde Farklı Yüksekliklerde Yayılış Gösteren Alnus glutinosa (L.) Gaertner subsp. barbata (C.A.Meyer) Yalt. Alttürü Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Mikromorfolojik
Taksonomik Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü