İnş. Müh. Elif Genç1, İnş. Müh. Feyza Erdem1, İnş. Müh. Harun Kartal1, İnş. Müh. Yasemin Çelebi1
Prof. Dr. Rıfat Akbıyıklı1
1İnşaat Mühendisliği Bölümü, Düzce Üniversitesi
Özet
İnşaat sektörü, yapısından dolayı risk faktörü ile ilişki içerisindedir. İnşaat sektöründeki firmaların, risk yönetimine gereken önemi vermeleri, risk yönetimini projelerin ana bileşenlerinden biri olarak görmeleri firmaların sürekliliği açısından büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı, risk yönetiminin inşaat sektörü içerisindeki farkındalığını artırmak, risk faktörünün projeye olumsuz etkilerinin ne derece olduğunu göstermek ve risk yönetiminin nasıl daha verimli kullanılabileceği hakkında bilgi vermektir. Bu çalışma kapsamında, üç adet okul projesi üzerinde riskler tanımlanmış, nitel ve nicel risk analizlerinin yapılmıştır. Nitel ve nicel risk analizinin yapılabilmesi için Primavera Risk Analysis programı kullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, proje planlamaları yapılırken riskin göz ardı edilemeyecek bir parametre olduğu gözlemlenmiştir. Analizler sonucunda inşaat projelerinde riskin proje süresine ve maliyetine olumsuz yönde etki ettiği görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: risk, risk analizi, risk yönetimi, inşaat maliyeti, proje yönetimi.
Giriş
İnşaat sektörü proje bazlı bir sektördür. Her proje kendi içerisinde karmaşık bir yapıya sahiptir. Bu karmaşık yapının sebep olduğu birçok olumsuz etki bulunmaktadır. Bu olumsuz etkileri azaltabilmenin yollarından biri de risk yönetimini proje yaşam döngüsüne dâhil etmektir. İnşaat sektörü en riskli sektörlerden biri olmasına rağmen risk yönetimi sektör içerisinde çok fazla bilinmemekte, bilinse bile verimli kullanılamamaktadır. Bu çalışmanın amacı, risk yönetiminin inşaat sektörü içerisindeki farkındalığını arttırmak, risk faktörünün projeye olumsuz etkilerinin ne derece olduğunu göstermek ve risk yönetiminin nasıl daha verimli kullanılabileceği hakkında bilgi vermektir. Bu çalışma kapsamında, üç adet okul projesi üzerinde riskler tanımlanmış, nitel ve nicel risk analizlerinin yapılmıştır. Nitel ve nicel risk analizinin yapılabilmesi için Primavera Risk Analysis programı kullanılmıştır.
Risk
Risk ile ilgili literatürde birçok tanım bulunmaktadır. Risk, kayba veya zarara yol açabilecek bir olayın meydana gelme olasılığı olarak tanımlanmaktadır. Risk, projenin hedefinden pozitif veya negatif etkiye sebep olabilecek önceden öngörülemeyen olay ya da durumları ifade etmektedir[1]. Dolayısıyla risk kavramı bir yandan zarar ve kayıp olarak görülse de bir yandan da fırsat ve kazanç olarak görülebilmektedir[2].
Risk, projenin hedeflenen sonucuna ulaşamama, kayba uğrama olasılığı ile bu olasılığın meydana gelmesi durumunda oluşacak olumsuz etkinin şiddetinin fonksiyonudur[3].
Risk = Olasılık x Etki
Bir olayda riskin varlığının kabul edilebilmesi için; belli bir olasılık ile meydana gelip gelemeyeceğinin tanımlanması gerekir. Risk, oluşacak sonuçların sapma büyüklüğünü ölçen bir kavramdır[4].
İnşaat sektörü de diğer sektörlerde olduğu gibi belirsizlik ve risklere maruz kalmaktadır. Her inşaat projesi içerisinde risk barındırmaktadır. Ancak, bu riskler yönetilebilir, en aza indirgenebilir, paylaşılabilir, transfer edilebilir veya kabullenilebilir[5].
Risk Yönetimi
Riskin ortaya çıkmadan önce öngörülerek etkisinin en aza indirilmesi esastır. Riskin azaltılmasına yönelik olan çalışmalar hem sorunların oluşmadan önlenmesini sağlar hem de önemli fırsatları yakalama şansı sunar.
Risk yönetiminin faydası iki ana başlıkta değerlendirilebilir. Birincisi, risklerin ortaya çıkmadan önlenmesi veya olumsuz etkilerinin en aza indirilmesidir. İkincisi ise, risklerin ana nedenlerinin tespit edilmesidir[3].
PMI’ya göre “Risk yönetimi, proje kaynaklarının etkin ve verimli bir şekilde kullanılmasını, bilgi bazlı karar vermeyi, belirsizlikleri ve belirsizliklerin yaratacağı olumsuz etkileri daha kabul edilebilir bir düzeye indirgemeyi sağlamaktadır.”[6]
Risk yönetimi aşağıdaki temel faaliyetleri içerir:
Risk yönetiminin planlanması
Risklerin tanımlanması
Risklerin oluşma olasılığı ve sonuca etkilerinin belirlenmesi
Risklerin önem derecesinin belirlenmesi
Risklerin sayısallaştırılması
En kritik risklerin belirlenmesi
Risklerin temel nedenlerinin belirlenmesi
Riskleri en aza indirgeyecek faaliyetlerin ve önlemlerin planlanması, uygulanması
Risk azaltma ve yönetim faaliyetlerinin etkinliğinin izlenmesi
Risk yönetim sisteminin sürekli iyileştirilmesi
Risk kavramı literatür kapsamında incelendiğinde genellikle olumsuz etkisiyle ele alınmaktadır. Ancak risklerin olumsuz etkilerinin yanında olumlu etkileri de bulunmaktadır. Risklerin doğru değerlendirilmesi, kalitenin daha ucuza temin edilebilmesi ve proje başarısının artırılması sağlamaktadır[7].
Risk Yönetim Süreçleri
PMI’a göre proje risk yönetim süreçleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır: 1. Risk yönetimini planlama
2. Risk tanımlama 3. Risk analizi
4. Risklere cevap planı oluşturma 5. Risk izleme ve kontrol etme[8] -Risk yönetimini planlama
Risk yönetiminde ilk yapılması gereken proje risk yönetim planının oluşturulmasıdır. Proje risk yönetim planı proje başlangıcında geliştirilir, risk yönetimi süresince uygulanır ve gerektiğinde güncellenebilir[9].
Risk yönetimi planlama aşaması kendi içinde 3 basamağa ayrılır. İlki, projenin başlangıç anında hazırlanan, risk yönetim stratejisi ve risk yönetiminin nasıl uygulanacağının faaliyetlerinin planlanmasıdır. Bu aşamanın ürünü, “risk yönetim planı”dır. İkincisi, tespit edilen ve analizi yapılan risklerin, meydana gelme olasılığını ve etkisini en az seviyeye getirmek amacıyla tepkisinin planlamasıdır. Bu aşamanın ürünü, “risk azaltma plan”larıdır. Üçüncü planlama aşaması, tespit edilen risklerin, problem haline gelmesi durumunda, atılacak adımların tespit edilmesi ve planlanmasını amaçlayan önlemlerin planlanmasıdır. Bu aşamanın ürünü “önlem planları”dır[10].
-Risk tanımlama
Risk tanımlama süreci, projede karşımıza çıkabilecek tüm risklerin belirlenmeye çalışıldığı süreçtir. Proje üzerinde olumlu veya olumsuz etkiye sebep olacak risk olaylarının tanımlanması ve bu risklerin özelliklerinin ortaya koyulmasıdır[8]. Riskleri tanımlamak için birçok parametre incelenmelidir. Bunlardan bazıları; risk yönetim planları, aktivite maliyet tahminleri, aktivite süre tahminleri, paydaş listesi, maliyet yönetim planı, zaman çizelgesi yönetim planı, kalite yönetim planı, proje belgeleri (örneğin çalışma performans raporları, kazanılmış değer raporları, ağ diyagramları), yayımlanmış bilgiler, akademik çalışmalar, risk kontrol listeleri, risk kayıtları, eski tecrübeler, danışmanlık vs[11].
Bu sürecin sonucunda elde edilecek veriler ile risk kayıt raporu oluşturulur. Bu raporun içerisinde muhtemel riskler, belirlenen risklerin ana nedenleri ve güncellenmiş risk sınıfları yer almaktadır[9].
-Risk analizi
Tanımlama aşamasında belirlenen tüm risklerin proje hedefleri üzerindeki etkilerinin incelendiği sürece denmektedir[9]. Risk analizinin önemi, projenin amaçlarını gerçekleştirememesi durumunda ne tür sonuçların ortaya çıkabileceği konusunda bir anlam kazanılması sağlamaktadır[10].
Risk analizi, nitel analiz ve nicel analiz olarak iki aşamadan oluşmaktadır. Nitel analiz, tanımlama aşamasında belirlenen risklerin olma olasılığına ve gerçekleşmesi durumunda proje üzerinde bırakacağı etkileri göz önünde bulundurarak riskleri önceliklendirmemizi sağlamaktadır. Nicel analiz sonucunda, önceliklendirilen riskler bir sonraki adım olan nicel risk analizinde kullanılmaktadır[8]. Nicel risk analizi, tanımlanan ve önceliklendirilen risklerin proje üzerindeki olasılık ve etkilerinin sayısallaştırılarak ortaya koyma sürecidir[12].
Nitel risk analizinde risklerin önceliklendirilmesi için risk matrisi kullanılmaktadır. Riskler hesaplanan risk skorları sayesinde risk matrisi içerisinde sınıflandırılmaktadır. Nicel risk analizinde ise monte carlo simülasyonu çoğunlukla tercih edilen bir yöntemdir. Monte Carlo Simülasyonu, proje yöneticilerinin ve risk analistlerinin belirsizlik ve riski açıklamasını sağlayan matematiksel bir yöntemdir. Teknik, projelerin zamanında ve bütçede bitirme olasılığını tahmin etmek için birçok farklı endüstride kullanılmaktadır[13]. Monte Carlo simülasyonunda, sisteme girişler, sistemin matematiksel bir modeli aracılığıyla çıktılara dönüştürülür. Bu model, sistemin önemli özelliklerinin yeterince ayrıntılı olarak temsil edileceği şekilde geliştirilmiştir. Monte Carlo simülasyonundaki ana adımlar, girdileri bir araya getirmek, sistemin bir modelini hazırlamak, girdileri ve modeli kullanarak deneyler yapmak ve çıktıyı analiz etmektir[14].
-Risklere cevap planı oluşturma
Risk analizi adımları neticesinde elde edilen veriler tanımlanan riskleri için cevap planı oluşturmak için kullanılmaktadır. Proje amaçlarına olumsuz etki edebilecek riskler 4 çeşit risk cevabı ile tanımlanmaktadır. Bunlar; riskten kaçınma, riski transfer etme, riski hafifletme ve riski kabul etme şeklindedir.
Olumlu etki edebilecek riskler için de 4 çeşit risk cevabı tanımlanmaktadır. Bunlar; riskten faydalanma(riski sömürmek), riski paylaşmak, riski geliştirmek ve riski ihmal etmek [15].
-Risk izleme ve kontrol etme
Risk izleme ve kontrol süreci proje başlangıcından bitişine kadar devam eden bir süreçtir. Sürekli olarak yeni risklerin tanımlanmasını ve tanımlanan risklerin kontrol edilmesini ve izlenmesini gerektirmektedir.
Proje ilerledikçe bu süreç sayesinde yeni riskler tanımlanır, analiz edilir, cevap planı geliştirilir. Daha önce tanımlanmış risklere verilen cevaplar izlenir, bu cevapların ne derece başarılı devam ettirilebilirliği, karar verilen cevap stratejilerinin ne derece doğru olduğu, organizasyonel süreçlerin risk yönetimiyle uyumluluğu, risk şartlarındaki değişimler, riskin etki alanındaki değişimler; kısacası proje risk yönetimi sürecine destek olan her bileşendeki değişim izlenir ve kontrol edilmeye çalışılır[9].
Proje Risk Analizi -Proje Bilgileri
Bu çalışmanın gerçekleştirilebilmesi için 3 adet okul projesi kullanılmıştır. Projeler İstanbul Proje Koordinasyon Birimi(İPKB) tarafından ihale edilmiştir. Bu projeler paket olarak ihale edilmiştir. Projeler aynı gün başlayıp, aynı gün bitecek şekilde planlanmıştır. Her bir projenin süresi 420 gündür. Projelerin sırasıyla maliyetleri Proje 1 = 23.010.232,74₺, Proje 2 = 13.449.534,84₺, Proje 3 = 11.528.172,72₺’dir. -Risklerin Tanımlanması
Çalışma kapsamındaki projelere etki edebilecek riskleri tanımlayabilmek için öncelikle literatür taraması yapılmıştır. Literatür taraması sonucunda, literatür içerisindeki çalışmalarda tespit edilmiş ve yayınlanmış riskler sınıflandırılıp bir araya getirilmiştir. Sınıflandırılmış riskler arasından beyin fırtınası tekniği ile analizi yapılacak 3 projeye etki edebilecek riskler belirlenmiştir. Bu kapsamda 16 adet risk tanımlanmıştır. Bu riskler Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1. Analizi yapılacak risk listesi[17] Risk Sınıfları
Yetersiz Tasarım Ve İmalat
Tablo 2.(devamı) Analizi yapılacak risk listesi[17]
Yetersiz Teknik Bilgi Yetersiz Planlama
Tasarım ve Şantiye Arasındaki Çatışmalar Yasal
İnşaat İzni Alınmasında Gecikme Grev-Darbe
Değişiklikler
Miktar / İş Kapsamındaki Değişiklik Ödeme / Nakit Akışı Programındaki Değişiklik
İnşaat
Öngörülmeyen Zemin Koşulları Doğal Afetler
Uygunsuz Veya Verimsiz İnşaat Araçları Ve Yöntemleri Olağanüstü Sert Hava Durumu
Finansal
Döviz Kuru Dalgalanması / Devalüasyonu Tedarik
Geç Ekipman/Malzeme Tedariki Malzeme / Ekipman Hasarı
Sözleşme
Sözleşme Hükümleri Arasındaki Anlaşmazlıklar -Nitel Risk Analizi
Tanımlanmış risklerin analizinin yapılabilmesi için öncelikle etki ölçeği ve türleri ile olasılık ölçeklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu etki ölçekleri ve türleri olarak süre ve maliyet parametrelerinden bir bütün olarak bahsedilmiştir. Bu ölçekler çok düşük, düşük, orta, yüksek ve çok yüksek olarak 5 bölüme ayrılmıştır. Bu bölümlerdeki aralık değerleri proje süresinin ve maliyetinin büyüklüğü göz önüne alınarak belirlenmiş, olasılıkların aralıkları ise en makul gerçekleşme ihtimallerine göre belirlenmiştir. Tablo içerisinde süre parametresinin 3 projede ayrı ele alınmamasının nedeni projelerin aynı anda başlayıp bitirilmesidir. Proje 2 ve 3’ün maliyetleri birbirine yakın seyrettiği için maliyet parametresinin aralık değerleri aynı seçilmiştir. Tablo 2’de bu parametreler gösterilmiştir.
Tablo 3. Etki ve Olasılık Ölçekleri Aralıkları
Düşük Çok Düşük Orta Yüksek Yüksek Çok
Etki Ölçeği Süre <=5 5-10 10-20 20-40 >40 Proje 1 Maliyeti(₺) <=3.000 3.000-15.000 15.000-30.000 30.000-150.000 >150.000 Proje 2 Maliyeti(₺) <=1.500 1.500-7.500 7.500-15.000 15.000-75.000 >75.000 Proje 3 Maliyeti(₺) <=1.500 1.500-7.500 7.500-15.000 15.000-75.000 >75.000 Olasılık Ölçeği <=%10 %10-%20 %20-%40 %40-%60 >%60
Etki ölçeği ve türleri ile olasılık ölçekleri oluşturulduktan sonra risk skoru hesabının yapılabilmesi için her parametreye ve bölüme karşılık gelen değerler verilmiştir. Süre ve maliyet parametrelerine verilen
değerlerin aynı olmasının sebebi ikisinin de etki ölçeği içerisinde bir bütün olarak ele alınmasından dolayıdır. Bu değerler Tablo 3’te gösterilmiştir.
Tablo 4. Parametreler ve bölümlerine karşılık gelen değerler Düşük Çok Düşük Orta Yüksek Yüksek Çok
Süre 0,5 1 2 4 8
Maliyet 0,5 1 2 4 8
Olasılık 1 3 5 7 9
Tablo 2 ve Tablo 3’teki veriler kullanılarak risk skoru şu şekilde hesaplanmıştır: Risk skoru = Etki x Olasılık
Bu formüldeki “Etki” çarpanı hem süre parametresi olarak hem de maliyet parametresi olarak ayrı ayrı ele alınmıştır. Risk skoru belirlenirken “Olasılık” çarpanı sabit kalacak şekilde “Etki” çarpanı yerine süre ve maliyet verileri ayrı ayrı girilerek elde edilen sonuçlarda büyük olan değer risk skoru seçilmiştir. Örnek