Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar yürürlükte kalan bu nizamname 1 Eylül 1869’da yayınlanmıştır. Nizamnamenin yayınlanmasında, III. Selim döneminde başlayan ve Tanzimat döneminde yaygınlaşan yenilikler etkili olmuştur. Islahat Fermanıyla yabancılara geniş haklar verilmesi sonucu yabancı okullar yaygınlaşmıştır. 1865 Gümrük Nizamnamesi ve 1869’da neşredilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle yabancı okullar kontrol altına alınmaya çalışılmıştır.
Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle hem yerli hem yabancı okullara yeni düzenlemeler getirilmiştir.144 Yani Osmanlı Devleti, kendi okullarını da bir düzene sokmak, yasal bir denetim sağlamak istemiştir. Eğitim alanında çok geniş düzenlemeler içeren bu nizamnamenin gayrimüslim okullarının (özellikle yabancı özel okullar) açılışının bir düzene kavuşturulmasını öngören ve bizim için de konumuz gereği önemli olan 129.maddedir. Bu maddeyle 19.yüzyılda bir çığ gibi büyüyen, modern misyoner faaliyetlerinin ayrılmaz bir unsuru olan yabancı okullar ve gayrimüslim tebaanın açmış olduğu özel okullar kontrol altına alınmak istenmiştir. 1856 yılında, yayınlanan Islahat Fermanı ile “ahalisinin tamamı bir mezhepte bulunan şehir, kasaba ve köylerde icra-yı ayine mahsus binalar, mektepler, hastaneler vs. mahallerin eski halleri üzere tamirlerine engel olunmaması, bu tip mahallerin yeniden inşası halinde patrik veya cemaat reisleri tarafından tasvibi ile resmi ruhsat alınması” yönünde uygulama başlatılmıştır. Ayrıca Islahat Fermanında her milletin belli şartlar altında okul açmak hakkı olduğu ve bu konuda kontrolün maarif meclisine ait olduğu ilan edilmiştir.145
Maarif meclisleri Osmanlı Maarifi açısından oldukça önemliydi. Çünkü öngörülen denetimi sağlayacak bu meclisti. Maarif meclisinin oluşturulmasıyla ilgili 131.madde şu şekildedir: “İdare-i Maarifin Merkez-i Umumisi olmak ve Maarif
143 Mutlu,2005: 24 144 Mutlu,2005: 25
145 Stefanos Yerasimos,(1987) Azgelişmişlik sürecinde Türkiye, c.2, İstanbul: s.497–498, Mutlu’dan naklen, s.26
Nezaret-i celilesinin taht-ı riyasetinde bulunmak üzere Dersaadet’e bir büyük Meclis-i Maarif teşkil olunup Daire-i İlmiye ve Daire-i İdariye namıyla iki kısma kılınacaktır…”146
Maarif meclisleri her vilayette açılmış ve başkanları da maarif müdürü olmuştur. Bu meclisin heyetinde; bir Müslüman bir de Müslüman olmayan iki yardımcı, iki Müslüman, ikisi Müslüman olmayan dört gözlemci; sayıları dört ila on arasında değişen üyeler, kâtip, muhasebeci bir de sandık emini bulunacaktır. Bağlı vilayetlerin merkezlerinde de biri Müslüman diğeri gayrimüslim iki müfettiş olacaktı. Buradan şunu çıkarabiliriz, mecliste nüfus oranı dikkate alınmadan denge sağlanmaya çalışılmıştır. Çıkarılan kanunların işleyişini sağlamak için İstanbul’da büyük Maarif Meclisi kuruldu. Osmanlı Devleti çok geniş bir sahaya yayıldığı için denetimi merkezden sağlamak zordu. Bu yüzden her vilayette bir Maarif Meclisi açılması kararlaştırıldı. Vilayet Maarif Meclislerinin görevlerine konumuz gereği değinecek olursak:
1.Öğretmen seçimi veya tayini yapmak. 2.Okulların teftişi ile ilgilenmek.
3.Vilayetin eğitim-öğretim açısından durumu ile ilgili rapor sunmak, ne gibi tedbirler alınacağını raporda bildirmek.
4.Vilayetteki okul, kütüphane, matbaa gibi kuruluşları denetlemek. 5.Maarif Nezaretinin emirlerine uymak.
6.Maarif Nizamnamesinin kurallarına uyulmasını sağlamak. 7.Sınavları yaptırmak, diploma vermek.
8.Okulların tahsisatını ve halkın yaptığı yardımları kontrolü altında tutmak.
a) 129. Maddenin İçeriği
Maarif Nizamnamesinin 129. maddesi özel okulları kontrol altına almayı amaçlamaktadır. Buna göre:
a- Özel okullar, cemaatler, Osmanlı tebaası şahıslar veya yabancılar tarafından ücretli-ücretsiz olarak tesis edilen okullar şeklinde tarif edilmiş, bu okulların masrafları kendi müesseseleri veya bağlı oldukları vakıflarca karşılanması hükmü getirilmiştir.
b- Bu okulların kurulması için öğretmenlerin elinde, Maarif Nezaretinden veya Mahalli Maarif idaresinden verilmiş diploma olması veya ikinci olarak da bu
okullarda adaba ve politikaya aykırı ders okutturulmaması için kitapların Maarif Nezareti veya Mahalli Maarif idaresinden tasdik edilmesi şartı konulmuştur.
c- Ruhsat verme yetkisi; Vilayet Maarif idaresi, Vilayet Valisi, İstanbul’da ise Maarif Nezaretine verilmiştir.
Tüm bu şartlar yerine getirilmediği takdirde özel okullar açılmayacak, ruhsat verilmeyecek ve okulların kapatılacağı kayıt edilmiştir. Açılan bu okullarda istihdam edilecek öğretmenlerin, ellerindeki diplomalarını Maarif İdaresine tasdik ettirmeleri şart koşulmuştur.147
b) 129. Maddenin İlanından Sonraki Durum
Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yabancı okulları ilgilendiren 129.Maddesinin yayınlanmasından sonra tepkiler gelmeye başlamıştır. 3 Aralık 1872 yılında elçilere yazılan bir yazı ile Nizamnamenin uygulamaya konulacağı bildirilmiştir. Bu yazıya bir tek Belçika’dan cevap gelmiş, İstanbul’da bir iptidai mektebinin olduğunu bildirmiştir. İtalya sefareti ise İstanbul’da 1 İtalyan okulunun bulunduğunu ve bunun da kendi devleti tarafından idare edileceğini, başka bir devletin müdahalesini kabul etmeyeceğini bildirmiştir. Rusya ve İspanya sefaretleri Osmanlı Devleti’nde okulları bulunmadığını bildirmişlerdir. Amerika, İngiltere, Avusturya, Almanya, İsveç, Yunan, Flemenk sefaretleri ise herhangi bir cevap vermemişler; bundan sonra da cevap vermedikleri gibi, konuyla ilgili bir yazışma da yapmamışlardır.148 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yayınlanmasından sonra pek bir değişiklik olmamıştır. Mesela Merzifon’da bulunan Amerikan Misyoner Mektebi ya da diğer adıyla Anadolu Koleji’nin ruhsatsız açılmış olmasına rağmen kapatılması veya başka bir şekle dönüştürülmesi yabancı devletlerin itirazlarından dolayı mümkün olmamıştır. Bundan sonra açılacak mekteplerin ruhsat alınmasında bilerek zorluk çıkarılması devlet tarafından uygulanmış, kendi kendine açılan bu tip mekteplerin ise “nasıl olsa kapatılamayacak” olarak belirtilmesi ancak Maarif Nizamnamesinin emirlerine uyulması gerektiği vurgulanmıştır.149 Bundan 129. maddeden sonraki durumun değişmediğini daha iyi anlayabiliriz. Yine daha önce belirttiğimiz gibi Sivas’ta mülk bir arsa üzerinde bir Ermeni Mektebi ile kilise inşası için ruhsat verilmesinin sakıncalı
147 Mutlu, 2005: 26 148 Mutlu, 2005: 27
149 BOA, Y.A. Res, 66/6, 1311.1.10 (25 Temmuz 1893 tarihli belgede Merzifon Amerikan Koleji’nin ruhsatsız açılmasına dair yapılan yazışma)
olacağı vurgulanmıştır. Ancak dış güçlerin baskıları düşünülenlerin tatbike geçirilmesini zorlaştırmıştır.